Załącznik nr 2 do wniosku o wszczęcie postępowania habilitacyjnego dra Piotra Manikowskiego Autoreferat 1 1. Imię i Nazwisko Piotr Manikowski 2. Posiadane dyplomy, stopnie naukowe z podaniem nazwy, miejsca i roku ich uzyskania oraz tytułu rozprawy doktorskiej. 2003 dyplom doktora nauk ekonomicznych, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, praca dr: Stan i perspektywy rozwoju rynku ubezpieczeń satelitarnych (promotor: prof. dr hab. T. Sangowski) 2002 dyplom ukończenia Studium pedagogicznego dla nauczycieli akademickich, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu 1999 dyplom magistra ekonomii, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, praca mgr: Rentowność ubezpieczeń na przykładzie TU Compensa SA (promotor: dr M. Kuchlewska) 3. Informacje o dotychczasowym zatrudnieniu w jednostkach naukowych. 09.2003 obecnie: adiunkt, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu (wcześniej Akademia Ekonomiczna w Poznaniu) 10.2005 09.2006: adiunkt, Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa w Poznaniu 1 Autoreferat ten został przygotowany zgodnie ze wzorem opublikowanym na stronie internetowej Centralnej Komisji do Spraw Stopni i Tytułów w Komunikacie nr 6/2011. 1
4. Wskazanie osiągnięcia wynikającego z art. 16 ust. 2 ustawy z dnia 14 marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz. U. nr 65, poz. 595 ze zm.): Cykl publikacji dotyczących cykli ubezpieczeniowych (underwritingowych), w skład którego wchodzą: Monografia 1. Manikowski P., Cykle ubezpieczeniowe w gospodarce rynkowej. Pojęcie, cechy, struktura, Poltext, Warszawa 2013. Artykuły 2. Manikowski P., Wskaźniki empiryczne w analizie cykli ubezpieczeniowych, Ekonomista 2013 nr 3, s. 393-409 (czasopismo znajdujące się w bazie JCR, IF 0,141). 3. Manikowski P., Wybrane cechy morfologiczne cykli ubezpieczeniowych w Polsce w latach 2001-2012, Wiadomości Ubezpieczeniowe 2012 nr 3, s. 67-76. 4. Manikowski P., Weiss M., Cyclicality or Volatility? The Satellite Insurance Market, Space Policy 2012, vol. 28, no. 3, s. 192-198 2 (czasopismo znajdujące się w bazie JCR, IF 0,587). 5. Manikowski P., Metody wyodrębniania cykli ubezpieczeniowych (dotychczasowe doświadczenia), Studia Ekonomiczne nr 109, Zeszyty Naukowe Wydziałowe UE w Katowicach, Katowice 2012 (Finanse w niestabilnym otoczeniu dylematy i wyzwania. Ubezpieczenia, red. K. Znaniecka, M. Wieczorek-Kosmala), s. 9-17. 6. Manikowski P., Volatility or Cyclicality: the Polish Non-life Insurance Market, International Journal of Economics and Finance Studies, 2012, no. 2, s. 191-200. 7. Manikowski P., Cykle ubezpieczeniowe w Europie Środkowej, Prace Naukowe UEW nr 254, UE, Wrocław 2012 (Inwestycje finansowe i ubezpieczenia - tendencje światowe a rynek polski, red. K. Jajuga, W. Ronka-Chmielowiec), s. 162-170. 8. Manikowski P., Rynek ubezpieczeń w Polsce a cykle underwritingowe, Prace Naukowe UEW nr 228, UE, Wrocław 2011, (Ubezpieczenia wobec wyzwań XXI wieku, red. W. Ronka-Chmielowiec), s. 286-294. 9. Manikowski P., Polski rynek ubezpieczeń a cykl underwritingowy wprowadzenie do badań, Prace Naukowe UEW nr 183, UE, Wrocław 2011 (Inwestycje finansowe i 2 Do tego artykułu Wydawca (Elsevier) opublikował erratę: P. Manikowski, M. Weiss, Erratum to Cyclicality or Volatility? The Satellite Insurance Market [Space Policy 28 (2012) 192 198], Space Policy 2012, vol. 28 nr 4, s. 311. 2
ubezpieczenia - tendencje światowe a rynek polski, red. K. Jajuga, W. Ronka- Chmielowiec), s. 262-70. 10. Manikowski P., Zmienność i cykliczność rynku ubezpieczeń satelitarnych, Zeszyty Naukowe UEP nr 181, UE, Poznań 2011 (Studia ubezpieczeniowe. Społecznogospodarcze aspekty funkcjonowania rynku ubezpieczeniowego, red. J. Lisowski), s. 124-131. 11. Manikowski P., Weiss M., Analiza cykli ubezpieczeniowych w ubezpieczeniach satelitarnych, Prace Naukowe UEW nr 1197, UE, Wrocław 2008 (Ubezpieczenia wobec wyzwań XXI wieku, red. W. Ronka-Chmielowiec), s. 237-242. 12. Manikowski P., Weiss M., The Satellite Insurance Market and Underwriting Cycles, w: 2007 ARIA Annual Meeting Proceedings, American Risk and Insurance Association (ARIA), Quebec City 2007. Omówienie celu naukowego ww. prac i osiągniętych wyników wraz z omówieniem ich ewentualnego wykorzystania. Zagadnienie cyklicznych wahań koniunkturalnych już od długiego czasu stanowi przedmiot zainteresowań ekonomistów. Opracowywane są modele, które mają służyć do identyfikowania i wyjaśniania przyczyn, przebiegu oraz skutków cyklu. Przez długi jednak czas analiza wahań koniunkturalnych wykorzystywana była przede wszystkim przy interpretowaniu zmian makroekonomicznych. Wraz z rozwojem technik obliczeniowych, a także upowszechnieniem się teorii i modeli cyklu koniunkturalnego, podjęte zostały próby wykorzystania analizy cykliczności do badania zmian sytuacji ekonomiczno-finansowej w innych, wyspecjalizowanych obszarach działalności gospodarczej. Objęły one również rynek usług finansowych, w tym rynek ubezpieczeń. Pomimo całkiem bogatego piśmiennictwa dotyczącego cykliczności w ubezpieczeniach, należy jednak zauważyć sporo luk i nierozstrzygniętych kwestii. Na przykład w zasadzie nie ma opracowań dokładnie charakteryzujących samo pojęcie cyklu czy jego cech morfologicznych co w badaniach dotyczących cykli koniunkturalnych jest dokładnie przeanalizowane. Wynika to zapewne głównie z faktu, iż literatura zdominowana jest przez autorów amerykańskich, opracowania publikowane są w periodykach amerykańskich, w których nacisk kładzie się na tworzenie i analizowanie różnego rodzaju modeli ekonometrycznych. Kolejną konsekwencją tego stanu rzeczy jest to, iż większość 3
uogólnień czy prób wyjaśnienia przyczyn występowania cykli dotyczy rynku amerykańskiego. Rynek ubezpieczeń charakteryzuje się wzrostami i spadkami cen, wyników finansowych oraz stopnia pokrycia ryzyka (pojemności ubezpieczeniowej). Z uwagi na w miarę regularne powtarzanie się tego zjawiska wahania te określa się mianem cyklu underwritingowego (ubezpieczeniowego). W literaturze przedmiotu cykl ten definiuje się najczęściej jako powtarzające się i następujące po sobie fazy rynku miękkiego (soft market) oraz rynku twardego (hard market), które można zaobserwować m.in. w stawkach, rentowności czy pojemności ubezpieczeniowej. W uproszczeniu, w fazie rynku twardego podaż ochrony ubezpieczeniowej kurczy się, a ceny i rentowność rosną, a ponadto warunki ubezpieczeń są mniej korzystne dla ubezpieczających. Natomiast faza rynku miękkiego charakteryzuje się spadkiem cen, wzrostem dostępności ochrony ubezpieczeniowej oraz lepszymi (dla klientów) warunkami zawieranych umów 3. Uważa się, iż wiele czynników może mieć wpływ na przebieg cyklu ubezpieczeniowego. Do najważniejszych należą: błędy przy kalkulacji składek, stopy procentowe, opóźnienia w dostosowywaniu (dopasowywaniu) ceny ubezpieczenia (stóp składek) do zmieniającego się popytu, zmiany w ustawodawstwie, zmiany realnego PKB. Choć należy podkreślić, iż główne nurty badań skupiły się wokół dwóch szkół : racjonalnej, opierającej się na hipotezie racjonalnych oczekiwań interwencji instytucjonalnej, podkreślającej racjonalność rynku ubezpieczeniowego i nieracjonalnej, wskazującej na niedoskonałość i nieracjonalne funkcjonowanie rynku. Znajomość przyczyn powodujących fluktuacje podstawowych parametrów rynkowych jest rzeczą niezwykle istotną. Jeśli te czynniki zostaną dobrze poznane, jest szansa ograniczenia skali i cyklicznego negatywnego efektu ich oddziaływania. Natomiast umiejętność przewidywania tych wahań będzie miała szereg pozytywnych konsekwencji. Ubezpieczyciele będą mogli trafniej prognozować swoje wyniki oraz lepiej zarządzać kapitałem i ograniczać koszt jego pozyskiwania. Ubezpieczającym łatwiej będzie podejmować decyzje, w którym momencie i w jakim zakresie korzystać z ubezpieczenia, a kiedy poszukiwać innych form pokrycia finansowych skutków realizacji ryzyka. Ograny nadzorujące rynek ubezpieczeniowy będą mogły lepiej czuwać nad wypłacalnością 3 S. Harrington, G. Niehaus, Volatility and Underwriting Cycles, w: Handbook of Insurance, G. Dionne (red.), Huebner International Series on Risk, Insurance, and Economic Security, Vol. 22, Kluwer Academic Publishers, Boston 2000, s. 657. 4
ubezpieczycieli 4. Stąd nie może dziwić fakt zainteresowania cyklami ubezpieczeniowymi. Jednakże mimo powtarzalności i pewnej przewidywalności wszelkie wahania koniunkturalne na przestrzeni czasu podlegają daleko zakrojonym zmianom, a zatem wymagają ciągłej obserwacji i analizy. Początek moich zainteresowań cyklami ubezpieczeniowymi sięga jeszcze okresu, w którym pracowałem nad rozprawą doktorską pt. Stan i perspektywy rozwoju rynku ubezpieczeń satelitarnych. Analizując wówczas wahania podstawowych parametrów rynku ubezpieczeń satelitarnych zauważyłem, że fluktuacje te mają charakter cykliczny. Jednakże zagadnienie cykli ubezpieczeniowych w żaden sposób nie zostało podjęte w doktoracie. Jedynie w krótkim artykule 5 odnotowałem fakt występowania zjawiska cykliczności w ubezpieczeniach satelitarnych. Należy podkreślić, iż był to prawdopodobnie pierwszy artykuł w polskiej literaturze ubezpieczeniowej poświęcony cyklom underwritingowym 6. W szerszym zakresie problematykę cykli ubezpieczeniowych podjąłem dopiero w roku 2006. W pierwszej kolejności zająłem się cyklicznością w ubezpieczeniach satelitarnych. Projekt ten realizowałem wspólnie z Prof. Mary A. Weiss z Temple University w Filadelfii. Pierwszymi efektami tych prac były wygłoszone przeze mnie referaty pt.: Analiza cykli ubezpieczeniowych w ubezpieczeniach satelitarnych (I Międzynarodowa Konferencja Naukowa Ubezpieczenia wobec wyzwań XXI wieku, Rydzyna, 21-23.05.2007) oraz The Satellite Insurance Market and Underwriting Cycles (2007 American Risk and Insurance Association Annual Meeting, 05-08.08.2007, Quebec City, Kanada) 7, które następnie ukazały się w wydawnictwach pokonferencyjnych [11, 12] 8. W pierwszej z tych prac potwierdzona została teza o cykliczności wahań stawek ubezpieczeniowych oraz pojemności ubezpieczeniowej. Natomiast cechą tą nie wykazywała się szkodowość. Cykle okazały się zdecydowanie dłuższe (10-25 lat) niż w innych badaniach (6-7 lat). Należy przy tym jednak podkreślić, iż inne wcześniejsze badania ograniczały się do krajowych rynków ubezpieczeniowych, natomiast w tym wypadku badano, co prawda, tylko jeden rodzaj ubezpieczeń, ale w ujęciu globalnym. 4 C. Leng, E. Venezian, Underwriting Profits: Are the Data Consistent with Rationally Priced Insurance Cycles?, Assurances et Gestion des Risques 2003, Vol. 71, No. 3, s. 436. 5 P. Manikowski, 2001, Cykliczność w ubezpieczeniach satelitarnych, Wiadomości Ubezpieczeniowe nr 3-4, s. 19-22. 6 W tym autoreferacie promiscue używa się pojęć: cykl ubezpieczeniowy i cykl underwritingowy. 7 Jest to jedna z najważniejszych cyklicznych konferencji naukowych na świecie poświęconych ubezpieczeniom. Dodatkowo należy podkreślić, że wyjazd na tę konferencję był możliwy dzięki uzyskaniu Stypendium Konferencyjnego dla Młodych Pracowników Nauki (II edycja wiosenna w 2007 roku) ufundowanego przez Towarzystwo Naukowe Warszawskie oraz Fundację na Rzecz Nauki Polskiej. 8 Numeracja publikacji odpowiada pozycjom z pkt. 4 niniejszego Autoreferatu (s. 2-3). 5
Natomiast w drugim z powyższych artykułów próbowano ponadto określić przyczyny występowania cykli ubezpieczeniowych w ubezpieczeniach satelitarnych. Sprawdzono pod tym kątem dwie najważniejsze teorie: racjonalnych oczekiwań interwencji instytucjonalnej oraz ograniczeń pojemnościowych kapitałowych. W uproszczeniu pierwsza z nich zakłada, iż cykle wywołują szoki zewnętrzne, wśród których istotne znaczenia mają opóźnienia związane z: gromadzeniem danych, wprowadzaniem regulacji prawnych, wznawianiem polis ubezpieczeniowych, zasadami księgowości i sprawozdawczości finansowej zakładów ubezpieczeń. Powoduje to, iż obecne ceny (składki) są uzależnione od wielkości szkód sprzed dwóch lat. 9 Natomiast hipoteza ograniczeń pojemnościowych zakłada odwrotnie proporcjonalną zależność pomiędzy ceną a pojemnością ubezpieczeniową. 10 W celu weryfikacji tych teorii sformułowano cztery hipotezy dotyczące relacji pomiędzy stawkami, pojemnością ubezpieczeniową i przeszłymi szkodami, a także zbudowano modele cen oraz pojemności w ubezpieczeniach satelitarnych. Uzyskane rezultaty potwierdziły istotny statystycznie związek między przeszłymi szkodami oraz stawkami, a także negatywną korelację pojemności ubezpieczeniowej i stawek. Zatem wyniki te są zgodne z teoriami racjonalnych oczekiwań interwencji instytucjonalnej oraz ograniczeń pojemnościowych. Badania nad cyklicznością w ubezpieczeniach satelitarnych były nowatorskie oraz mają istotne znaczenie poznawcze. Pierwszy raz pod kątem cykliczności analizowano pojedynczy rodzaj ubezpieczeń w ujęciu globalnym. Wcześniejsze pracy miały zwykle wymiar krajowy, ewentualnie porównywały rynki ubezpieczeniowe kilku państw. Ze względu na unikatowe dane wykorzystane w tym opracowaniu potwierdzono hipotezę, że maksymalna dostępna suma ubezpieczenia (pojemność) na rynku ubezpieczeń satelitarnych oraz stawki są ustalane przez ubezpieczycieli równolegle (jednocześnie). Ponadto wyniki sugerują, że fluktuacje w pojemności ubezpieczeniowej są bardziej wrażliwe na wahania stawek niż zmiany w odwrotnym kierunku. Żadne inne wcześniejsze prace nie podejmowały tego rodzaju analizy. Jest to też pierwsze opracowanie, w którym pod kątem cykliczności oddzielne badano dwa komponenty składki ubezpieczeniowej, czyli dostępną sumę ubezpieczenia (pojemność) oraz stawki. Sprawia to też, że praca ta ma istotny wkład w zrozumienie uwarunkowań determinujących wahania składek w poszczególnych fazach cyklu ubezpieczeniowego. 9 D. Cummins, F. Outreville, An International Analysis of Underwriting Cycles, Journal of Risk and Insurance, 1987, vol. 54, no. 2, s. 246-262. 10 A. Gron, Evidence of capacity constraints in property-casualty insurance, Journal of Law and Economics, 1994, vol. 37, no. 2, s. 349-377; R. Winter, The Dynamics of Competitive Insurance Markets, Journal of Financial Intermediation, 1994, Vol. 3, no. 4, s. 379-415. 6
Wyniki tych badań zachęciły mnie do dalszych analiz zjawiska cykli ubezpieczeniowych. Prace były kontynuowane w dwóch kierunkach. Z jednej strony chciałem rozwinąć kwestie związane z cyklami w ubezpieczeniach satelitarnych, natomiast z drugiej strony dostrzegłem możliwość badania cykli ubezpieczeniowych na polskim rynku ubezpieczeniowym. Dalsze prace nad cyklicznością w ubezpieczeniach satelitarnych miały na celu wyjaśnienie następującego zagadnienia. Otóż, o ile potwierdzono cykliczne oscylacje w stawkach oraz dla pojemności, to zarówno szkodowość jak i wynik techniczny już się tą cechą nie charakteryzowały, choć ich wahania były całkiem istotne. Zatem oprócz cykliczności, zaproponowałem zmienność jako alternatywną charakterystykę fluktuacji. Przyjąłem, że cykliczność wiąże się w powolnymi i długotrwałymi zmianami, natomiast zmienność jest cechą odnoszącą się do wahań nagłych i o relatywnie dużej sile. Metodologię oraz analizę empiryczną tego zagadnienia, w tym także relacje pomiędzy cyklicznością oraz zmiennością dla poszczególnych parametrów rynku ubezpieczeń satelitarnych przedstawiono w pracach Zmienność i cykliczność rynku ubezpieczeń satelitarnych [10] oraz Cyclicality or Volatility? The Satellite Insurance Market [4]. Przeprowadzone badania potwierdziły, że rynek ubezpieczeń satelitarnych cechuje się zarówno zmiennością jak i cyklicznością. Z jednej strony, większość parametrów rynku charakteryzuje się dużymi wahaniami w szczególności dotyczy to odszkodowań oraz indeksów zbudowanych na podstawie tej zmiennej, tj. wskaźnika szkodowości oraz wyniku technicznego. Natomiast z drugiej strony, stawki i pojemność podlegają także cyklicznym wahaniom. Co ciekawe i ważne, cecha cykliczności nie wyklucza równoczesnego występowania zmienności. Dla pojemności ubezpieczeniowej potwierdzono równoczesne występowanie tych dwóch właściwości. Kolejne opracowania [6-9] na temat cykli ubezpieczeniowych dotyczyły w głównej mierze polskiego rynku ubezpieczeń. W artykułach Polski rynek ubezpieczeń a cykl underwritingowy wprowadzenie do badań [9] oraz Rynek ubezpieczeń w Polsce a cykle underwritingowe [8] przebadano krajowy rynek ubezpieczeń pod kątem występowania cykli ubezpieczeniowych. Rozpatrywano wahania wskaźnika szkodowości na udziale własnym, wskaźnika rentowności działalności technicznej, wskaźnika mieszanego oraz realne zmiany przypisu składki we wszystkich przypadkach odrębnie dla całego rynku ubezpieczeniowego oraz osobno dla działu I (ubezpieczenia na życie) i działu II (pozostałe ubezpieczenia osobowe oraz ubezpieczenia majątkowe). Na podstawie przeprowadzonej analizy i przy wykorzystaniu metody autoregresji drugiego stopnia AR(2) potwierdzono, przynajmniej częściowo (mniej więcej w połowie rozpatrywanych przypadków), występowanie cykli 7
underwritingowych na polskim rynku ubezpieczeniowym. Ich długość wahała się w przedziale 4-12 lat, przy czym najczęściej oscylowała w granicach 6-8 lat, co odpowiada rezultatom z innych narodowych rynków ubezpieczeniowych. Ponadto zauważono, iż cykle są potwierdzane częściej w przypadku uwzględniania dodatkowo w modelu AR (2) trendu liniowego. W kolejnym artykule Cykle ubezpieczeniowe w Europie Środkowej [7] starałem się ustalić, czy rynki ubezpieczeniowe państw należących do Grupy Wyszehradzkiej (Czech, Polski, Słowacji oraz Węgier), podlegają cyklicznym wahaniom koniunktury. Analiza cykliczności przeprowadzona została ponownie przy wykorzystaniu metody AR(2) dla wskaźnika szkodowości brutto. Badania empiryczne tylko częściowo potwierdziły tezę o występowaniu cykli na tych rynkach ubezpieczeniowych. Właściwością tą najbardziej charakteryzował się rynek czeski, a w mniejszym stopniu rynek polski. Natomiast na Słowacji i na Węgrzech cykle identyfikowano incydentalnie. Długość cyklu oscylowała w granicach 5-9 lat (w jednym przypadku odnotowano też cykl 14-letni), co znacząco nie odbiega od rezultatów uzyskiwanych dla dojrzałych rynków Europy Zachodniej czy USA. Należy jednak do uzyskanych wyników podchodzić z pewną ostrożnością, gdyż okres obserwacji nie był długi i wynosił w zależności od kraju 15-18 lat. W powyższych trzech artykułach rozpatrywano cały rynek ubezpieczeniowy lub odrębnie dział I oraz dział II. Natomiast w opracowaniu Volatility or Cyclicality: the Polish Non-life Insurance Market [6] przeprowadzono bardziej szczegółową analizę działu II polskiego rynku ubezpieczeń. Odrębnie badano fluktuacje wskaźnika szkodowości brutto dla każdej z 18 grup należących do działu II pod kątem występowania dwóch rodzajów wahań: cykliczności oraz zmienności. Wyniki analiz wskazują, że rynek ubezpieczeń non-life w Polsce charakteryzuje się obiema tymi cechami. Wahania wskaźnika szkodowości dla całego rynku wykazują się cyklicznością, natomiast rezultaty dla poszczególnych grup ubezpieczeń są bardzo różne. Zmienność cechuje zwykle grupy o małym przypisie składki, natomiast cykle występują zarówno dla grup o małym (np. grupa 11), jak i dużym (np. grupa 10) udziale w rynku. Sześć grup (1-2, 6-7, 10, 13) charakteryzuje się tylko cyklicznością, trzy (5, 12, 17) wyłącznie zmiennością, pięć (4, 11, 14-16) obiema tymi cechami, a pozostałe cztery (3, 8-9, 18) żadną z nich. Do potwierdzenia występowania cykli ubezpieczeniowych oraz określenia ich długości wykorzystano w powyższych artykułach najczęściej stosowaną w podobnych analizach metodę autoregresji drugiego stopnia AR(2). W wielu przypadkach identyfikacja cykli okazywała się niemożliwa występowały one przeciętnie w połowie rozpatrywanych 8
przypadków, co odbiega raczej od doświadczeń innych badaczy, którzy zwykle częściej potwierdzali istnienie cykli underwritingowych. Stąd zacząłem się zastanawiać, co może być przyczyną tego stanu rzeczy. Wyjaśnień mogło być kilka, wśród których najważniejsze to: wykorzystanie niewłaściwej metody badawczej, zbyt mała liczba obserwacji, użycie nieodpowiednich wskaźników analizy cykli. Wobec tego przeprowadziłem pogłębione studia literaturowe w zakresie dotychczas przeprowadzonych na świecie analiz empirycznych cykli ubezpieczeniowych, szczególnie pod kątem stosowanych metod oraz wykorzystywanych zmiennych. Rezultaty tych badań zostały przedstawione w artykułach Metody wyodrębniania cykli ubezpieczeniowych (dotychczasowe doświadczenia) [5] oraz Wskaźniki empiryczne w analizie cykli ubezpieczeniowych [2]. W pierwszej z tych prac dokonano szczegółowej syntezy dotychczasowych doświadczeń w zakresie występowania i wyodrębniania cykli ubezpieczeniowych, a także oceniono te metody pod kątem ich przydatności w badaniach, wskazując na ich wady i zalety oraz proponując ewentualnie możliwości ich modyfikacji. Okazało się, że metodologia identyfikowania zjawiska cykliczności w ubezpieczeniach jest znacznie uboższa (w zasadzie wykorzystuje się tylko trzy metody: analizę graficzną, analizę spektralną i model autoregresji drugiego stopnia) w porównaniu do badań nad cyklami koniunkturalnymi, w których wykorzystuje się całą gamę różnorodnych sposobów wyodrębniania i szacowania długości cyklu. Dlatego w podsumowaniu tego artykułu postawiono tezę, iż warto zastanowić się nad możliwością wykorzystania w badaniach cykli ubezpieczeniowych innych niż dotychczas stosowane metod identyfikacji, a w szczególności metod nieparametrycznych (filtrów częstotliwościowych), tj. m.in. filtrów Hodricka-Prescotta, Baxter-Kinga czy Christiano- Fitzgeralda. Natomiast w artykule Wskaźniki empiryczne w analizie cykli ubezpieczeniowych [2] dokonano identyfikacji wskaźników wykorzystywanych w badaniach cykli ubezpieczeniowych, poprzez przedstawienie kryteriów ich doboru, klasyfikacji oraz możliwości ich zastosowania. Zamysłem było stworzenie katalogu wskaźników, które należało by badać pod kątem występowania cykli ubezpieczeniowych, dzięki czemu bardziej jednoznacznie można by potwierdzać (bądź odrzucać) tezę o występowaniu cyklu na danym rynku. Należy podkreślić, iż w wielu dotychczasowych studiach analizowano tylko 1-2 zmienne, przy czym często nie uzasadniano nawet kryteriów ich doboru, i na tej podstawie potwierdzano fakt występowania cyklu ubezpieczeniowego. W opracowaniu tym scharakteryzowano i oceniono wskaźniki, które zgodnie ze wskazanymi w artykule kryteriami doboru oraz dotychczasowym stanem piśmiennictwa, mogą być wykorzystywane w analizie 9
cykliczności. Omówiono zarówno wskaźniki o charakterze ilościowym jak i jakościowym. W celach porządkowych zaproponowano podział pierwszej grupy wskaźników na: 1) związane ze składką oraz 2) związane w wynikiem technicznym. Omówiono wskaźniki, które dotychczas powszechnie były wykorzystywane w analizach empirycznych: m.in. przypis składki, pojemność ubezpieczeniową, wynik techniczny, wskaźnik rentowności działalności technicznej, wskaźnik szkodowości, czy wskaźnik mieszany oraz zaproponowano nowe, np. wskaźnik pokrycia pola ubezpieczeniowego i wskaźniki jakościowe. Wskazano przy tym na wady i zalety tych indeksów oraz ewentualne ograniczenia w ich wykorzystaniu w badaniach cykli ubezpieczeniowych. Kolejna możliwość związana z identyfikacją niezbyt dużej liczby cykli na polskim rynku ubezpieczeniowym wiąże się z ograniczoną (zbyt małą) liczbą obserwacji. W praktycznie wszystkich dotychczasowych badaniach cykli ubezpieczeniowych analizowane są dane roczne zupełnie inaczej niż w analizach cykli koniunkturalnych, w których posługujemy się danymi kwartalnymi lub nawet miesięcznymi. Zatem od transformacji systemowej dostępne są dane statystyczne pozwalające na uzyskanie około dwudziestu rocznych obserwacji. Natomiast korzystanie z danych kwartalnych pozwoliłoby na zwiększenie tej liczby, nawet w sytuacji, gdy w Polsce w tym ujęciu statystyki są publikowane od 2001 roku. Zgodnie z tym założeniem prowadziłem dalsze badania nad cyklami ubezpieczeniowymi. Pierwsze rezultaty znalazły się w artykule Wybrane cechy morfologiczne cykli ubezpieczeniowych w Polsce w latach 2001-2012 [3]. W pracy tej dokonano identyfikacji niektórych elementów budowy cyklu underwritingowego dla działu II polskiego rynku ubezpieczeń. Określono długości faz oraz cykli na podstawie danych kwartalnych. Rozpatrywano trzy koncepcje cyklu: poziomów (klasyczny), odchyleń od trendu oraz kroczący. Dwie ostatnie z nich nigdy wcześniej nie były rozpatrywane w literaturze ubezpieczeniowej. Rezultaty, niezależnie od wybranej koncepcji cyklu, potwierdziły ich występowanie na polskim rynku ubezpieczeń non-life. Najważniejszą pracą z cyklu publikacji wskazanych jako osiągnięcie wynikające z art. 16 ust. 2 ustawy z dnia 14 marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki, stanowiącą swoiste zwieńczenie wcześniejszych badań nad cyklami ubezpieczeniowymi, jest monografia naukowa Cykle ubezpieczeniowe w gospodarce rynkowej. Pojęcie, cechy, struktura [1]. Problem badawczy, który rozpatrywano w tej pracy, został sformułowany w postaci następującego pytania dopełnienia: 10
Jaka jest geneza oraz morfologia cyklu ubezpieczeniowego w gospodarce rynkowej? Rozwiązanie tak postawionego problemu badawczego wymagało udzielenia odpowiedzi na szereg pytań szczegółowych: Jaką treść przypisuje się pojęciu cyklu ubezpieczeniowego? Jaki przebieg ma cykl ubezpieczeniowy? Jakie są cechy morfologiczne (elementy budowy) cykli ubezpieczeniowych? Jakie są przyczyny i hipotezy dotyczące występowania cykli ubezpieczeniowych? Jakie wskaźniki koniunktury (szeregi czasowe) można i należy wykorzystywać w badaniach cykli ubezpieczeniowych? Jaka jest struktura czasowa cyklu ubezpieczeniowego? Czy dotychczasowe metody wyodrębniania cykli ubezpieczeniowych pozwalają na analizę jego cech morfologicznych? W jaki sposób badać cechy morfologiczne cykli ubezpieczeniowych? Jak kształtują się cechy morfologiczne cyklu ubezpieczeniowego na polskim rynku ubezpieczeniowym? Monografia ta ma charakter teoretyczno-empiryczny. W pierwszej kolejności przeprowadzono teoretyczną analizę cyklu ubezpieczeniowego. Zebrano i uporządkowano zagadnienia związane z cyklami ubezpieczeniowymi, w tym w szczególności z jego pojęciem, przebiegiem, hipotezami dotyczącymi wyjaśnienia tego zjawiska oraz jego cechami morfologicznymi. Jest to pierwsze tak szerokie ujęcie wskazanych kwestii. W wyniku analizy piśmiennictwa ubezpieczeniowego dostrzeżono wiele dotychczas niewyjaśnionych zagadnień dotyczących cykli ubezpieczeniowych, w tym w szczególności związanych z morfologią cyklu. Przedmiotem badań empirycznych był dział II (ubezpieczenia non-life) polskiego rynku ubezpieczeń w zakresie działalności bezpośredniej (tj. z wyłączeniem reasekuracji czynnej). Analizowano dane kwartalne za okres od I kwartału 2001 r. do IV kwartału 2012 r. (48 obserwacji), czyli od momentu, w którym dane statystyczne w ujęciu kwartalnym stały się dostępne. Badano dwie koncepcje cyklu (cykl odchyleń od trendu oraz cykl kroczący), wykorzystując łącznie siedem wskaźników koniunktury charakteryzujących cykl ubezpieczeniowy w Polsce sześć o charakterze ilościowym (wskaźnik rentowności działalności technicznej, wskaźnik dynamiki składek, pojemność ubezpieczeniową, wskaźnik dynamiki odszkodowań i świadczeń, wskaźnik szkodowości, wskaźnik kombinowany) oraz 11
jeden indeks jakościowy (Poznański Indeks Koniunktury Ubezpieczeniowej PIKU). Dodatkowo, w celach porównawczych, przeprowadzono analizę cyklu koniunkturalnego we współczesnej gospodarce polskiej w oparciu o fluktuacje tempa wzrostu PKB. Układ i treść monografii podporządkowano realizacji problemu badawczego oraz udzieleniu odpowiedzi na pytania szczegółowe. Składa się ona ze wstępu, pięciu rozdziałów, zakończenia, aneksu oraz bibliografii. W pierwszym rozdziale wyjaśniono pojęcie, przebieg i cechy morfologiczne cykli ubezpieczeniowych. Zaproponowano, oprócz dotychczas stosowanego w badaniach klasycznego rozumienia cyklu ubezpieczeniowego jako cyklu poziomów, także koncepcje cyklu odchyleń od trendu oraz cyklu kroczącego. Zidentyfikowano następujące cechy morfologiczne cyklu ubezpieczeniowego: punkty zwrotne (dolne i górne), fazy, długość fazy oraz cyklu, częstotliwość, amplitudę fazy oraz cyklu, intensywność, symetryczność (asymetryczność) cyklu. Natomiast zależności pomiędzy tymi elementami budowy cyklu określono jako jego strukturę. Tło dla tych rozważań stanowiło omówienie podstawowych kwestii teoretycznych związanych z cyklem koniunkturalnym. Przyjęto bowiem w pracy koncepcję, że o ile to możliwe analiza cykli ubezpieczeniowych odbywać się będzie w odniesieniu do analogicznych zagadnień dotyczących cykli ogólnogospodarczych. W drugim rozdziale podjęto próbę wyjaśnienia przyczyn występowania cykli ubezpieczeniowych. Omówiono główne nurty badań, które skupiły się wokół dwóch grup podglądów tzw. szkoły racjonalnej oraz nieracjonalnej. Kwestie te poprzedzono wskazaniem charakterystycznych cech (specyfiki) sektora ubezpieczeniowego oraz historycznych uwarunkowań cykli ubezpieczeniowych. Podobnie jak w rozdziale wcześniejszym, tło dla tych rozważań stanowiło wskazanie hipotez dotyczących genezy i przebiegu cykli koniunkturalnych. Kolejne dwa rozdziały stanowiły swoiste przygotowanie do badań empirycznych. W rozdziale trzecim 11 zidentyfikowano wskaźniki analiz cykli ubezpieczeniowych, poprzez przedstawienie kryteriów ich doboru, klasyfikacji oraz możliwości ich wykorzystania. Wyróżniono dwie grupy wskaźników ilościowych, tj. związanych ze składką oraz z kosztami i wynikiem technicznym, a także indeksy jakościowe. Określono też hipotetyczną strukturę czasową cyklu ubezpieczeniowego, czyli relacje czasowe (opóźnienia i wyprzedzenia) 11 Rozdział ten napisano w oparciu o wcześniejszy artykuł Wskaźniki empiryczne w analizie cykli ubezpieczeniowych [2]. 12
między poszczególnymi szeregami. Natomiast w rozdziale czwartym 12 omówiono dotychczasowe metody identyfikacji cykli ubezpieczeniowych. Następnie poddano je ocenie pod kątem użyteczności w tej pracy, a w dalszej kolejności rozważano możliwość zastosowania metod (filtrów częstotliwościowych: Hodricka-Prescotta, Baxter-Kinga i Christiano-Fitzgeralda) wykorzystywanych w analizach cykli koniunkturalnych do badania cech morfologicznych cykli ubezpieczeniowych. W ostatnim rozdziale książki przeprowadzono analizę cech morfologicznych cykli na polskim rynku ubezpieczeń. W pierwszej kolejności określono, na podstawie jakich wskaźników koniunktury będą badane cykle oraz zaproponowano procedury statystyczne służące do wyodrębniania komponentu cyklicznego z szeregu czasowego i identyfikowania poszczególnych elementów jego budowy. Następnie omówiono cechy morfologiczne charakteryzujące cykl ubezpieczeniowy w Polsce. Podobnie jak rozważania teoretyczne, tak badania empiryczne cykli ubezpieczeniowych poprzedziła krótka analiza cyklu koniunkturalnego i elementów jego budowy, co w zamyśle miało stanowić pewien układ odniesienia. W końcowej części rozdziału zweryfikowano wcześniejsze założenia w zakresie struktury czasowej cyklu. W zakończeniu dokonano podsumowania przeprowadzonych w pracy rozważań oraz sformułowano wypracowane na ich podstawie wnioski, z których najważniejsze to: potwierdzenie występowania cykli ubezpieczeniowych w dziale II polskiego rynku ubezpieczeń zarówno w koncepcji cyklu odchyleń od trendu jak i cyklu kroczącego, zdecydowana większość analizowanych wskaźników koniunktury (poza pojemnością ubezpieczeniową) charakteryzuje się cyklicznością, przeciętna długość fazy wynosi 6 kwartałów, natomiast cyklu 12 kwartałów, cykle wyznaczone na podstawie danych kwartalnych dla koncepcji cyklu odchyleń od trendu i cyklu kroczącego, ze względu na ich długość wynoszącą ok. 3 lata, można zakwalifikować do tzw. cykli Kitchina (cykli mniejszych). Nie stoi to raczej w sprzeczności z wynikami analiz dla danych rocznych, dla których długość cyklu wynosiła 5 7 lat, gdyż stosowana tam była klasyczna koncepcja cyklu poziomów można je zakwalifikować jako tzw. cykle Juglara (cykle większe), cykl ubezpieczeniowy jest mniej regularny od cyklu koniunkturalnego. Jedynie wahania wskaźnika dynamiki składki charakteryzowały się podobną symetrycznością, jednak 12 Dwa pierwsze punkty tego rozdziału napisano na podstawie wcześniejszego artykułu Metody wyodrębniania cykli ubezpieczeniowych (dotychczasowe doświadczenia) [5]. 13
miały większe amplitudy wahań. Cykle dla pozostałych wskaźników koniunktury były asymetryczne, zweryfikowano koncepcję wskaźników jednoczesnych, wyprzedzających oraz opóźnionych dla rynku ubezpieczeniowego. W związku z tym można wskazać następującą zależność między poszczególnymi zmiennymi (strukturę cyklu): o zbliżającym się kryzysie w ubezpieczeniach (wyrażonym stratami w działalności techniczno-ubezpieczeniowej sektora) będą informować kolejno: rosnąca dynamika odszkodowań i świadczeń, malejące saldo koniunktury PIKU oraz spadek dynamiki PKB. W momencie recesji wskaźniki szkodowości i kombinowany będą wysokie, spadać też powinna dynamika składek. Natomiast w dalszej kolejności zmniejszy się dynamika odszkodowań i świadczeń, co będzie oznaczało przejście do kolejnej fazy cyklu i powtarzania schematu, potwierdzono też zależność pomiędzy cyklem ubezpieczeniowym a cyklem koniunkturalnym. Warto podkreślić, iż istnieje stosunkowo silna dodatnia korelacja pomiędzy dynamiką PKB a dynamiką składek, przy czym pierwszy z tych indeksów wyprzedza drugi o dwa kwartały. Może to wskazywać na to, iż popyt na ubezpieczenia rośnie (maleje) w konsekwencji na poprawę (pogarszanie) się koniunktury w kraju i towarzyszących temu zmian (w odpowiednim kierunku) w sytuacji materialnej społeczeństwa. Zagadnienia poruszone w tej monografii oraz w pozostałych artykułach wskazanego cyklu publikacji nie zamykają wszystkich kwestii związanych z analizą cykli ubezpieczeniowych. Istnieje jeszcze całkiem szerokie pole do dalszych badań, które zamierzam w przyszłości przeprowadzić. Skoro udało się potwierdzić cykle dla różnych indeksów w ujęciu zagregowanym (tj. dla całego polskiego rynku ubezpieczeniowego) jest wielce prawdopodobne, że poszczególne grupy ubezpieczeń, a nawet pojedyncze rodzaje ubezpieczeń mogą się tą cechą charakteryzować. Wobec tego interesujące powinno być też poznanie zależności pomiędzy cyklem dla całego rynku a cyklami dla poszczególnych produktów. Kolejnym kierunkiem prac może być analiza synchronizacji cykli pomiędzy Polską a innymi krajami. W tym kontekście warto zbadać cechy morfologiczne cykli w różnych państwach, szczególnie należących do Unii Europejskiej oraz również tych gospodarek, które podobnie jak Polska, przeszły transformację ustrojową, a także określić relacje czasowe pomiędzy tymi cyklami. Jeszcze innym zagadnieniem, które można próbować sprawdzić na gruncie empirycznym, jest weryfikacja (lub falsyfikacja) 14
występujących w literaturze przedmiotu hipotez dotyczących przyczyn oraz przebiegu cykli ubezpieczeniowych. 5. Omówienie pozostałych osiągnięć naukowo - badawczych. Oprócz wskazanych powyżej i szczegółowo opisanych 12 prac (w tym 3 w j. angielskim) tworzących jednotematyczny cykl publikacji jestem autorem (najczęściej jedynym autorem) 53 opracowań, zarówno o charakterze naukowym (33, z czego 28 po doktoracie) 13 jak i popularno-naukowym (20, z czego 4 po doktoracie) 14 napisanych w języku polskim oraz angielskim (9 - wszystkie po doktoracie). Uczestniczyłem także w ponad 30 konferencjach naukowych (w tym 8 zagranicznych), na których w większości przypadków wygłaszałem referaty. Moje artykuły były publikowane w krajowych i zagranicznych czasopismach takich jak: Argumenta Oeconomica, Ekonomista, Foundations of Control and Management Sciences, International Journal of Economics and Finance Studies, Poznań University of Economics Review, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Pravartak - The Journal of Insurance & Management, Prawo Asekuracyjne, Risk Management and Insurance Review, Rozprawy Ubezpieczeniowe, Space Policy, Studia Ekonomiczne, Urania Postępy Astronomii, Wiadomości Ubezpieczeniowe, Wiedza i Życie, Zeszyty Naukowe Politechniki Poznańskiej. Seria: Organizacja i Zarządzanie, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu. 13 Szczegółowa ich lista znajduje się w załączniku 3 (Wykaz publikacji ), s. 3-6. 14 Szczegółowa ich lista znajduje się w załączniku 4 (Informacja o osiągnięciach ), s. 6-9. 15
Pozostałe podejmowane przeze mnie prace badawcze koncentrują się głównie w dwóch podstawowych obszarach tematycznych: rynek ubezpieczeń satelitarnych, ryzyko terrorystyczne jako szczególny rodzaj ryzyka katastroficznego oraz możliwości jego ubezpieczenia, Kwestie dotyczące ubezpieczeń satelitarnych zostały opublikowane w artykułach naukowych [4, 7, 8, 10-20, 25, 29-33] 15 i popularnonaukowych [d, f, g, h, k, l, o, r, s, t] 16 oraz przede wszystkim były przedmiotem mojego doktoratu. Najważniejsze osiągnięcia związane z tymi badaniami obejmują m.in.: scharakteryzowanie ryzyka zagrażającego realizacji projektu satelitarnego, określenie zakresu ubezpieczeń satelitarnych i wyróżnienie jego charakterystycznych cech, wskazanie zakresu oraz poziomu pokrycia ochrony ubezpieczeniowej świadczonej z tytułu ubezpieczeń satelitarnych, określenie pojęcia rynku ubezpieczeń satelitarnych i jego właściwości, ocenę sytuacji ekonomiczno-finansowej rynku ubezpieczeń satelitarnych, analizę SWOT rynku ubezpieczeń satelitarnych, określenie perspektyw rozwoju rynku ubezpieczeń satelitarnych, wskazanie wybranych aspektów zarządzania ryzykiem operatora satelitarnego, w tym identyfikacja luki pomiędzy dostępną ochroną ubezpieczeniową a ryzykiem jemu zagrażającym, ze szczególnym uwzględnieniem analizy wahań kursu jego akcji na skutek szkody, wskazanie zasad odpowiedzialności cywilnej za szkody wyrządzone przez obiekty kosmiczne na gruncie międzynarodowego prawa kosmicznego oraz możliwości jej ubezpieczenia. Warto zauważyć, iż zagadnienia dotyczące ubezpieczeń satelitarnych praktycznie nie istniały w polskiej literaturze ubezpieczeniowej, natomiast w zagranicznym piśmiennictwie miały zdecydowanie charakter opracowań przyczynkarskich. Zatem moje opracowania wprowadziły omawiane kwestie do grupy problemów doktrynalnych. 15 W tej części autoreferatu numeracja poszczególnych artykułów naukowych odnosi się do wykazu publikacji znajdującego się w pkt. II załącznika 3 (Wykaz publikacji ), s. 3-6. 16 Numeracja według pkt. Q.2. załącznika 4 (Informacja o osiągnięciach ), s. 6-9. 16
Należy przy tym podkreślić, iż część z powyższych osiągnięć (szczególnie dwa ostatnie) wykracza poza ramy rozprawy doktorskiej w kilku opracowaniach [4, 10, 13, 16, 29, 32] poruszane są zupełnie nowe wątki. Wynika to z faktu, iż po doktoracie nadal interesowałem się tym zagadnieniem. Co więcej, współpracowałem z firmami ubezpieczeniowymi i brokerskimi z Rynku Londyńskiego zajmującymi się ubezpieczeniami satelitarnymi. Wykonywałem dla nich ekspertyzy oraz uczestniczyłem w dwóch tygodniowych szkoleniach w Londynie. Dzięki temu mogłem w praktyce poznać funkcjonowanie rynku ubezpieczeń satelitarnych. W tym nurcie realizowanym po uzyskaniu stopnia doktora istotne znaczenie mają badania dotyczące wpływu uszkodzenia/zniszczenia satelity na sytuację ekonomicznofinansową operatorów satelitarnych. Punktem wyjścia analizy poczynionej w pracy Investigating the Gap Between Satellite Insurance Cover and Actual Exposure [32] jest hipoteza, iż operatorzy satelitarni nie w pełni chronią swój interes majątkowy. Istnieją trzy podstawowe obszary ograniczonej ochrony: aktywa, przychody oraz wartość firmy. Głównym celem artykułu było określenie, jak duża jest różnica pomiędzy ubezpieczoną wartością majątku a całkowitą wysokością interesu majątkowego, ze szczególnym uwzględnieniem utraconych korzyści (przychodów). Do analizy wybrano trzy spółki notowane na giełdach papierów wartościowych: SES, Echostar oraz Inmarsat. Obejmowała ona także określenie wpływu szkód na zdolność do płacenia długów, tzn. ile operator musi posiadać sprawnych transponderów, aby pokrywać bieżące koszty działalności oraz spłacać odsetki i raty kapitałowe od zaciągniętych pożyczek. Okazało się, iż interes majątkowy operatorów satelitarnych był objęty ochroną ubezpieczeniową w granicach ¼ - ½. Natomiast w artykułach Zarządzanie wartością firmy przez operatora satelitarnego w świetle Strategii Lizbońskiej [29] oraz Szkoda w ubezpieczonym satelicie a wartość akcji operatora satelitarnego [4] rozważane były kwestie związane z wpływem zniszczenia satelity na kurs akcji operatora satelitarnego. Szczególnie ważna poznawczo jest druga z tych prac. Zaproponowałem w nim modyfikację modelu Sharpe a, który miał pokazać, oprócz tradycyjnego związku pomiędzy kursem akcji a czynnikiem rynkowym (indeksem rynkowym), czy wahania kursu akcji rzeczywiście bezpośrednio wynikają z awarii satelitów, czy może są przypadkowe. Potwierdzono negatywne oddziaływania szkód na wartość akcji firm nawet w sytuacji posiadania ubezpieczenia oraz określono wielkości tego wpływu dla analizowanych firm, dzięki zastosowaniu zmodyfikowanego modelu Sharpe a. Z kolei katastrofa promu kosmicznego Columbia (01.02.2003) wzbudziła we mnie potrzebę bardziej dogłębnej analizy zasad odpowiedzialności cywilnej za szkody wyrządzone 17
przez obiekty kosmiczne na gruncie międzynarodowego prawa kosmicznego oraz możliwości jej ubezpieczenia. Te kwestie rozważałem w artykułach The Columbia Space Shuttle Tragedy: Third-Party Liability Implications for the Insurance of Space Losses [13] oraz Examples of Space Damages in the Light of International Space Law [10]. Podkreślić w tym miejscy należy fakt opublikowania pierwszej z tych prac w renomowanym czasopiśmie ubezpieczeniowym o zasięgu ogólnoświatowym (Risk Management and Insurance Review). Drugi obszar badawczy dotyczy zagadnień związanych z ryzykiem terrorystycznym oraz możliwościami ochrony przed finansowymi skutkami jego realizacji. Do zainteresowania się tym problemem badawczym skłoniły mnie nie tylko tragiczne w skutkach wydarzenia związane z atakiem na World Trade Center (WTC) z 11 września 2001 roku, czy kolejnymi spektakularnymi zdarzeniami (Madryt 2004, Londyn 2005), ale również brak rozważań nad tymi kwestiami w krajowej literaturze ubezpieczeniowej. Pomimo iż od ataku na WTC minęło już wiele lat, to nasze myślenie o skutkach terroryzmu jest w pewnym sensie wypaczone, gdyż rozpatrujemy je najczęściej w kategoriach szkód na wielką skalę. Okazuje się jednak, iż na świecie corocznie dochodzi do tysięcy incydentów związanych z działaniami terrorystów na zdecydowanie mniejszą skalę. Zatem ryzyko terroryzmu ma charakter katastroficzny w dwóch wymiarach. Z jednej strony, ze względu na możliwość powodowania pojedynczych dużych szkód, a z drugiej na prawdopodobieństwo kumulacji szkód przeciętnych. Wobec tego ryzyko terroryzmu rozpatrywano jako przykład ryzyka katastroficznego. Zagadnieniem tym zajmowałem się w projekcie Determinanty rozwoju ubezpieczeń terrorystycznych realizowanego w ramach badań statutowych. Analizą objęto historię i teraźniejszość terroryzmu, ze szczególnym uwzględnieniem wydarzeń po 11 września 2001. Ponadto rozważano wpływ tego zdarzenia na rynek ubezpieczeniowy. W wielu krajach wprowadzono i udoskonalano istniejące rozwiązania systemowe, które charakteryzują się m.in. tym, iż odpowiedzialność finansową za szkody wyrządzone atakami terrorystycznymi ponoszą zarówno prywatne zakłady ubezpieczeń jak i budżet państwa. Niestety w Polsce do tej pory nie uczyniono nic w tym zakresie nie ma żadnych propozycji rozwiązań systemowych. Polska, co prawda, nie należy do obszarów podwyższonego ryzyka, ale jest jednak sojusznikiem państw zdecydowanie zwalczających terroryzm (misje militarne, np. w Iraku i Afganistanie) i jako taka, może być w niedalekiej przyszłości celem ataku. Najważniejsze osiągnięcia związane z tymi badaniami zostały opublikowane w artykułach naukowych [3, 5, 6, 9, 23, 24, 26-28] i dotyczą w szczególności: analizy ryzyka terroryzmu, określenia jego skali oraz obszarów występowania, 18