Porównanie wieku zębowego dziewcząt i chłopców w wieku 6 12 lat z zastosowaniem metody Demirjiana

prace oryginalne Dent. Med. Probl. 2013, 50, 1, 64 70 ISSN 1644-387X Copyright by Wroclaw Medical University and Polish Dental Society Natalia Zatylna 1, A F, Katarzyna Rogowska 1, B, E, F 2, A, D, E, Anna Kozanecka Porównanie wieku zębowego dziewcząt i chłopców w wieku 6 12 lat z zastosowaniem metody Demirjiana Comparison of 6 12 Year Old Girls and Boys Dental Age Using Demirijan s Method 1 Studenckie Koło Naukowe przy Katedrze Ortopedii Szczękowej i Ortodoncji Uniwersytetu Medycznego we Wrocławiu 2 Katedra i Zakład Ortopedii Szczękowej i Ortodoncji Uniwersytetu Medycznego we Wrocławiu A koncepcja i projekt badania; B gromadzenie i/lub zestawianie danych; C opracowanie statystyczne; D interpretacja danych; E przygotowanie tekstu; F zebranie piśmiennictwa Streszczenie Wprowadzenie. Wiek metrykalny nie odzwierciedla w pełni fizjologicznego rozwoju dziecka. Chcąc dokładniej określić proces dojrzewania, należy posłużyć się innymi wskaźnikami, tj. wiekiem zębowym, kostnym, czy rozwojem psychosomatycznym. Dla lekarzy ortodontów wiek zębowy i kostny jest niezbędny do zaplanowania korekty wad zgryzu, ponieważ określone nieprawidłowości zgryzowe należy leczyć w odpowiednim czasie rozwoju dziecka. Cel pracy. Porównanie wieku zębowego obliczonego wg metody Demirjiana z wiekiem chronologicznym u dziewcząt i chłopców leczonych ortodontycznie w ramach Narodowego Funduszu Zdrowia. Materiał i metody. Analizowano zdjęcia pantomograficzne 100 dzieci (50 chłopców i 50 dziewcząt), leczonych w Katedrze i Zakładzie Ortopedii Szczękowej i Ortodoncji Akademii Medycznej we Wrocławiu. Na rentgenogramach oceniono stadia rozwojowe 7 zębów (bądź ich zawiązków) lewej połowy żuchwy, następnie z tabel opracowanych przez Demirjiana et al. odczytano wiek zębowy. Wyniki. Średni wiek kalendarzowy badanej grupy dziewcząt wynosił 9 lat i 1,5 miesiąca oraz 9 lat i 2,5 miesiąca w przypadku chłopców (średnia całej grupy pacjentów to 9 lat i 2 miesiące). Wiek zębowy wynosił u dziewcząt średnio 9 lat i 10 miesięcy, u chłopców 9 lat i 6 miesięcy. (średnia wieku całej grupy 9 lat i 8 miesięcy). Różnica między wiekiem kalendarzowym a zębowym wynosiła 8,5 miesiąca w grupie dziewczynek oraz 3,5 miesiąca w grupie chłopców (średnio 6 miesięcy dla wszystkich pacjentów). Wnioski. Wiek zębowy obliczony za pomocą metody Demirjiana różni się od wieku metrykalnego, co wyraźniej zaznaczyło się w grupie dziewcząt. Wśród dziewcząt stwierdzono akcelerację wieku zębowego w stosunku do chłopców (Dent. Med. Probl. 2013, 50, 1, 64 70). Słowa kluczowe: wiek zębowy, wiek metrykalny, Demirjian, wskaźniki biologiczne. Abstract Background. Since chronological age does not fully reflect the physiological development of the child, other indicators like dental age, skeletal age or psychosomatic development should be used to asses, maturation process. Due to the fact that certain occlusal abnormalities (malocclusions) should be treated at a certain time of children s development, dental age is essential for orthodontists to plan correction of malocclusions. Objectives. Comparison of dental age assesed by Demirjian s method to the chronological age in girls and boys. Material and Methods. One hundred dental panoramic radiographs of children (50 boys and 50 girls) aged 6 12 years treated by National Health Service in the Department of Orthodontics and Dentofacial Orthopaedics, Wroclaw Medical University were analyzed. Dental age was assessed on the basis of eight stages of root development of lower left permanent teeth, using X-rays and charts according to the method of Demirijan et al. Results. The mean calendar age of examined group of girls was 9 years and 1.5 months and 9 years 2.5 months for boys (9 years and 2 months for the whole group of patients). The mean dental age for girls was 9 years and 10 months and 9 years and 6 months for boys (it was 9 years and 8 months for the whole group). The difference

Porównanie wieku zębowego dziewcząt i chłopców 65 between calendar and dental age was 8.5 and 3.5 months for girls and boys respectively (mean 6 months for all of the patients). Conclusions. Dental age assesed by Demirijan s method differs from the chronological age, which is more significant in the group of girls. Acceleration of the dental age was observed among the girls when compared to the boys (Dent. Med. Probl. 2013, 50, 1, 64 70). Key words: dental age, chronological age, Demirijan, biological indicators. Wiek kalendarzowy jest tylko wskazówką dotyczącą stanu rozwoju dziecka. Między dziećmi w tym samym wieku metrykalnym są widoczne różnice w dojrzewaniu fizjologicznym z powodu wpływu takich czynników, jak choroby układowe czy czynniki środowiskowe. Chcąc w pełni określić stopień dojrzewania i wzrastania, lekarze ortodonci i pediatrzy często posługują się wiekiem biologicznym. Jego składowe to: wiek kostny, wiek zębowy oraz rozwój psychosomatyczny [1]. Ocena wieku zębowego jest niezbędnym elementem planowania leczenia ortodontycznego różnych wad zgryzowych u młodocianych pacjentów. Pomaga ona w ustaleniu optymalnego czasu rozpoczęcia i sposobu leczenia u dzieci, dzięki możliwości prognozowania wystąpienia skoku wzrostowego, tj. czasu najintensywniejszego wzrostu. Wykorzystując maksymalnie potencjał wzrostowy kości szczęki i żuchwy (przez rozpoczęcie terapii wad zgryzu we właściwym czasie), można osiągnąć najlepsze rezultaty terapeutyczne, minimalizując jednocześnie koszt i długość leczenia. Najczęściej spotykanymi nieprawidłowościami w Polsce są wady klasy II [1, 2]. W ich przypadku jest wskazane rozpoczęcie korekty w okresie skoku wzrostowego, w celu uzyskania dodatkowego wzrostu żuchwy [3]. Wady klasy III, stanowiące ok. 9% wszystkich wad [1] należy leczyć już w okresie uzębienia mlecznego [4]. W przypadku szkieletowych zgryzów otwartych, podobnie jak w klasie II, najkorzystniej jest rozpocząć leczenie w czasie najintensywniejszego wzrostu, czego dowiedli Baccetti et al. [5]. Wiek zębowy jest także pomocny w szacowaniu chronologicznego wieku, kiedy data urodzenia jest wątpliwa bądź nieznana w środowiskach, do których przybywają uchodźcy/imigranci, a także powszechnie wykorzystywana w medycynie sądowej, do określenia wieku zmarłych dzieci [6, 7]. Jak podaje Karłowska [1], istnieje wiele metod pozwalających na ocenę wieku zębowego: Matiegi i Lukasovej, Masztalerza i Bujwidowej, Charzewskiego i Panka, Gustafsona i Kocha oraz radiologiczne Demirjiana et al. [1] czy Nolli [8]. Każda z nich ma zarówno wady, jak i zalety, jednak najczęściej używaną jest metoda Demirjiana et al. [9]. Polega ona na ocenie stadiów rozwojowych 7 zębów stałych (z wyłączeniem trzecich zębów trzonowych), bądź ich zawiązków lewej połowy żuchwy [9, 10]. W związku z pojawiającymi się w piśmiennictwie poglądami o niedokładności i przestarzałości metody Demirjiana, przede wszystkim o jej zawyżaniu wieku zębowego w stosunku do metrykalnego [6, 11 13], wydaje się celowe sprawdzenie słuszności tego stwierdzenia. Głównym celem pracy było porównanie wieku zębowego z wiekiem chronologicznym u dziewcząt i chłopców leczonych ortodontycznie w ramach NFZ. Materiał i metody Analizowano zdjęcia pantomograficzne 100 dzieci (50 dziewcząt i 50 chłopców), u których rozpoczęto leczenie ortodontyczno-ortopedyczne między 6 a 12 rokiem życia. Badania przeprowadzono od lutego do marca 2012 r. na podstawie dokumentacji medycznej Katedry i Zakładu Ortopedii Szczękowej i Ortodoncji Akademii Medycznej we Wrocławiu. Wszyscy pacjenci byli rasy kaukaskiej, ogólnie zdrowi. Zdjęcia wykonano na etapie diagnostyki i planowania leczenia, przed oddaniem aparatów zdejmowanych do użytku. Każde z dzieci miało komplet zębów stałych w różnych stadiach rozwojowych (nie brano pod uwagę zębów mądrości). Zgodnie z wytycznymi Demirjiana et al. oceniono stadia rozwojowe od A do H poszczególnych zawiązków, bądź wyrzniętych już zębów stałych lewej połowy żuchwy (ilości zębiny, kształtu komór, długości korzenia itd.), a odpowiadającą im liczbę punktów zsumowano (ryc. 1, tab. 1 i 2). Następnie z opracowanych przez Demirjiana et al. tabel odczytano wiek zębowy [9, 10]. Wiek metrykalny określono jako różnicę między datą urodzenia a datą wykonania zdjęcia. Otrzymany wiek zębowy porównano z wiekiem chronologicznym. Analizę statystyczną przeprowadzono w programie Statistica 10.0 (StatSoft Inc., USA). Z uwagi na brak zgodności zmiennych z rozkładem normalnym (testu Shapiro-Wilka) do porównania wykorzystano test kolejności par Wilcoxona. Założono poziom istotności α = 0,05. Wyniki Średni wiek kalendarzowy badanej grupy dziewcząt wynosił 9,12, co w przeliczeniu daje 9 lat i 1,5 miesiąca oraz 9,2, tj. 9 lat i 2,5 miesiąca w przypadku chłopców (średnia całej grupy

66 pacjentów to 9,16, czyli 9 lat i 2 miesiące) (tab. 3). Wiek zębowy wynosił u dziewcząt średnio 9,77, tj. 9 lat i 10 miesięcy, u chłopców 9,47, czyli 9 lat i 6 miesięcy (średnia całej grupy 9,62 9 lat i 8 miesięcy) (tab. 3). Różnica między wiekiem kalendarzowym a zębowym wynosiła 0,65, tj. 8,5 miesiąca w grupie dziewczynek oraz 0,27, tj. 3,5 miesiąca w grupie chłopców (średnio 0,46, tj. 6 miesięcy dla wszystkich pacjentów) (tab. 3). Wiek zębowy oceniany wg metody Demirjiana był wyższy w stosunku do wieku chronologicznego, co wyraźniej zaznaczyło się w grupie dziewcząt. Wiek kalendarzowy w całej badanej grupie różnił się istotnie statystycznie od wieku zębowego (p < 0,001). Podobnie wiek kalendarzowy badanych dziewcząt istotnie statystycznie różnił się od stwierdzonego wieku zębowego (p < 0,001). Wśród badanych chłopców nie stwierdzono natomiast istotnej statystycznie różnicy między wiekiem metrykalnym a zębowym (p = 0,07). N. Zatylna, K. Rogowska, A. Kozanecka Omówienie Chronologiczny wiek pacjentów nie zawsze odzwierciedla ich dojrzałość biologiczną, dlatego lekarze ortodonci posługują się innymi wskaźnikami rozwoju, w szczególności wiekiem zębowym i szkieletowym. Wskaźniki te są niezwykle ważne w rozpoznaniu i planowaniu terapii, ale także wykorzystywane w innych dziedzinach medycyny do oszacowania wieku dziecka [6, 14 16]. W przypadku ogólnomedycznego zastosowania sugeruje się wyższość oceny rozwoju uzębienia stałego nad rozwojem szkieletu, ze względu na jego mniejszą podatność na wpływ czynników, takich jak odżywianie czy gospodarka hormonalna [16]. Sugeruje się korzystanie z większej liczby wskaźników dojrzałości biologicznej [13]. Ze względu na związek między dojrzewaniem układu kostnego a formowaniem się uzębienia stałego drugim najczęściej używanym wskaźnikiem rozwoju jest wiek szkie- Tabela 1. Punkty odpowiadające stadiom rozwoju zębów stałych wg Demirjiana dziewczęta (cyt. Red.: Karłowska I.: Zarys współczesnej ortodoncji. PZWL, Warszawa 2011) Table 1. Scores for dental developmental stages according to Demirjian girls (red.: Karłowska I.: Zarys współczesnej ortodoncji. PZWL, Warszawa 2011) Dziewczęta (Girls) Ząb Stadium rozwojowe (Stage of development) (Tooth) O A B C D E F G H M 2 0,0 2,7 3,9 6,9 11,1 13,5 14,2 14,5 15,6 M 1 0,0 4,5 6,2 9,0 14,0 16,2 PM 2 0,0 1,8 3,4 6,5 10,6 12,7 13,5 13,8 14,6 PM 1 0,0 3,7 7,5 11,8 13,1 13,4 14,1 C 0,0 3,8 7,3 10,3 11,6 12,4 I 2 0,0 3,2 5,6 8,0 12,2 14,2 I 1 0,0 2,4 5,1 9,3 12,9 Tabela 2. Punkty odpowiadające stadiom rozwoju zębów stałych wg Demirjiana chłopcy (cyt. Red.: Karłowska I.: Zarys współczesnej ortodoncji. PZWL, Warszawa 2011) Table 2. Scores for dental developmental stages according to Demirjian boys (red.: Karłowska I.: Zarys współczesnej ortodoncji. PZWL, Warszawa 2011) Chłopcy (Boys) Ząb Stadium rozwojowe (Stage of development) (Tooth) O A B C D E F G H M 2 0,0 2,1 3,5 5,9 10,1 12,5 13,2 13,6 15,4 M 1 0,0 8,0 9,6 12,3 17,0 19,3 PM 2 0,0 1,7 3,1 5,4 9,7 12,0 12,8 13,2 14,4 PM 1 0,0 3,4 7,0 11,0 12,3 12,7 13,5 C 0,0 3,5 7,9 10,0 11,0 11,9 I 2 0,0 3,2 5,2 7,8 11,7 13,7 I 1 0,0 1,9 4,1 8,2 11,8

Porównanie wieku zębowego dziewcząt i chłopców 67 Tabela 3. Wiek metrykalny a zębowy wyniki Table 3. Chronological and dental age results Wiek metrykalny (Chronological age) Liczba dzieci (No of children) Wiek zębowy (Dental age) Dziewczęta (Girls) 6 1 7,8 1,8 7 9 8,3 1,3 8 12 8,6 0,6 9 7 9,5 0,5 10 8 10,6 0,6 11 8 11,6 0,6 12 5 11,96 0,04 Wartość średnia dziewczęta (Mean value girls) 9,12 9,77 0,65 Chłopcy (Boys) 6 2 7,7 1,7 7 4 8,1 1,1 8 12 8,6 0,6 9 11 9,6 0,6 10 10 9,75 0,25 11 7 10,5 0,5 12 4 11,25 0,75 Wartość średnia chłopcy (Mean value boys) 9,2 9,47 0,27 Cała grupa (Whole group) 6 3 7,7 1,7 7 13 8,2 1,2 8 24 8,6 0,6 9 18 9,6 0,6 10 18 10,1 0,1 11 15 11,1 0,1 12 9 11,6 0,4 Wartość średnia cała grupa (Mean value whole group) 9,16 9,62 0,46 Różnica (Difference) letowy [17]. Flores-Mir et al. [18] wykazali związek między mineralizacją kła oraz stadium MP3 w rozwoju kości nadgarstka. Obecnie coraz większą popularnością cieszy się metoda określania dojrzałości szkieletowej zaproponowana przez Baccettiego et al. [5], oceniająca kształt kręgów szyjnych (stadia CMV 1 6). Jej zaletą jest przede wszystkim brak konieczności dodatkowego naświetlania promieniami RTG, jak to miało miejsce w przypadku oceny rozwoju kośćca nadgarstka, ponieważ kręgi szyjne ocenia się na zdjęciu cefalometrycznym, które w większości przypadków jest elementem dokumentacji medycznej pacjenta leczonego ortodontycznie. Różyło-Kalinowska et al. [13] badali związek między wiekiem zębowym i dojrzałością kręgów szyjnych u polskich dzieci, stwierdzając największy związek klasyfikacji CMV z rozwojem kła i drugiego zęba przedtrzonowego. Wyniki te potwierdzają, że w praktyce klinicznej należy oceniać zarówno wiek zębowy, jak i szkieletowy [13]. Wykorzystana przez autorów metoda Demirjiana jest szeroko rozpowszechniona, ze względu na jej łatwość oraz dostępność zdjęć pantomograficznych [11], stanowiących niezbędny element diagnostyki pacjenta. Uwzględnia także różnice między płciami. Wg większości badaczy wiek zębowy uzyskiwany za pomocą tej metody jest zaawansowany w stosunku do wieku kalendarzowego [6, 14, 15, 19], co pozostaje w zgodzie z wynikami badań własnych: wiek zębowy był bardziej zaawansowany w zbadanej grupie dzieci średnio o 6 miesięcy. Marber et al. [7] w swoich obserwacjach stwierdzili przyspieszenie wieku zębowego średnio o 0,24 roku, tj. o 3 miesiące. Według Wites et al. [17] średnia różnica wynosi nieco ponad 2 miesiące (0,19 roku). Przyczyną tego mogą być różnice etniczne [6, 14, 20], ale także obserwowana współcześnie tendencja do szybszego dojrzewania dzieci [14, 19 21]. Należy pamiętać, że wspomniana metoda powstała w latach 70. ubiegłego wieku i została opracowana dla populacji francusko-kanadyjskiej, szczególnej ze względu na połączenie narodowości amerykańskiej z imigrantami europejskimi [14] i dlatego może być nieodpowiednia dla innych populacji [22 24]. Wydaje się konieczne utworzenie stosownych tabel dla poszczególnych narodowości. Pierwsze próby ich opracowania dla polskiej populacji podjęli Różyło-Kalinowska et al. [19]. Analizując zdjęcia pantomograficze 994 dzieci, stwierdzili zawyżenie wieku zębowego, obliczonego z użyciem metody Demirjiana w stosunku do metrykalnego, co pozostaje w zgodzie z pracami innych autorów [7, 11, 15, 25]. Dodatkowo wykazano, że im starsze grupy wiekowe, tym mniejsza różnica między wiekiem zębowym a metrykalnym; największą różnicę zaobserwowano w grupie 6-latków [19]. Podjęto także próby opracowania standardów zaawansowania wieku zębowego dla dzieci o nieznanym bądź niejasnym pochodzeniu [14]. Chaillet et al. [14] wykorzystali zdjęcia RTG dzieci 8 narodowości (australijskiej, belgijskiej, angielskiej, fińskiej, francuskiej, francusko-kanadyjskiej, południowoamerykańskiej i szwedzkiej) i na podstawie ich oceny opracowali siatki centylowe i tabele, które mogą być stosowane w sytuacji niedostępności tabel i siatek dla odpowiednich grup etnicznych. Wykazali także bar-

68 N. Zatylna, K. Rogowska, A. Kozanecka zęby trzonowe zęby kły zęby sieczne przedtrzonowe Ryc. 1. Stadia rozwojowe uzębienia stałego (źródło: Demirjian A., Goldstein H., Tanner J. M.: A new system of dental age assessment. Hum. Biol. 1973, 45, 211 227) Fig. 1. Developmental stages of permanent dentition (source: Demirjian A., Goldstein H., Tanner J. M.: A new system of dental age assessment. Hum. Biol. 1973, 45, 211 227) dziej zaawansowany wiek zębowy w grupie dziewcząt w porównaniu do chłopców. Wiadomo, że dojrzewanie dzieci płci żeńskiej rozpoczyna się szybciej niż u płci męskiej [1, 21]. Fakt ten dotyczy także rozwoju uzębienia, tzn. szybszej mineralizacji i wyrzynania zębów [26]. Czas najintensywniejszego wzrostu (skok wzrostowy) trwa jednak u dziewcząt krócej, dlatego też z punktu widzenia ortodontów tak ważne jest określenie u nich wieku zębowego [1]. Wg badań Chaillet et al. [27], przeprowadzonych na populacji belgijskiej dzieci w wieku 2 18 lat wiek zębowy we wszystkich grupach wiekowych płci żeńskiej wykazuje większe zaawansowanie w stosunku do metrykalnego. Różnice między płciami narastają powoli aż do 10. r.ż., kiedy to rozpoczyna się okres pokwitania dziewcząt, co wiąże się z przyspieszeniem wzrostu trwającym do 12. r.ż. W przypadku chłopców pokwitanie rozpoczyna się w 12. 13. r.ż., narasta powoli do 14. r.ż., następnie mocno przyspiesza aż do 18. r.ż. [27]. Szybsze dojrzewanie dziewcząt potwierdzają zaprezentowane wyniki własne, wg których wiek zębowy był bardziej zaawansowany w stosunku do kalendarzowego w grupie płci żeńskiej średnio aż o 8,5 miesiąca, w grupie płci przeciwnej natomiast o 3,5 miesiąca. Jeszcze większe różnice podają Fudalej et al. [12]. W badaniach na grupie dzieci w wieku 9,5 11,5 stwierdzili zaawansowanie wieku zębowego dziewcząt w zakresie 1,49 1,83, tj. od 1 roku i 6 miesięcy do 1 roku i 10 miesięcy. Dla porównania wśród chłopców różnica ta wynosiła 1,06 1,37, tj. w przybliżeniu od 1 roku i 1 miesiąca do 1 roku i 4 miesięcy. Innym aspektem jest obecna tendencja do szybszego dojrzewania dzieci. Tłumaczy się ją poprawą jakości i ilości pożywienia, poprawą zdrowia w związku z wprowadzeniem szczepień ochronnych oraz łatwiejszym dostępem do służby zdrowia, a także poprawą warunków socjoekonomicz-

Porównanie wieku zębowego dziewcząt i chłopców 69 nych [28]. Nadler [21], porównując rozwój stałego prawego kła dolnego (ząb 43) pacjentów z lat 70. i 90. XX wieku wykazał przyspieszenie wieku zębowego: u chłopców o 1,21, u dziewcząt o 1,52 roku. Podobne obserwacje prowadzili Cardoso et al. [28]. Oceniali jak zmieniał się czas formowania korzeni zębów stałych na przykładzie populacji dzieci portugalskich w ciągu półwiecza. Wykorzystali metodę Demirijana, stwierdzając przyspieszenie dojrzewania o 1,22 roku u chłopców i 1,47 roku u płci żeńskiej. Dodatkowo szybszemu czasowi formowania się korzeni nie towarzyszyło skrócenie tego procesu, co sugeruje, że zębina zaczynała odkładać się wcześniej. Holtgrave et al. [26], po przeanalizowaniu zdjęć RTG 1038 europejskich dzieci i ocenieniu wieku zębowego metodą Nolli [8] (ocena radiologiczna 7 zębów lewej połowy żuchwy i szczęki wyróżnia 11 stadiów rozwoju: od 0 brak oznak mineralizacji do 10 zamknięcie otworu wierzchołkowego) stwierdzili jedynie przyspieszenie rozwoju uzębienia u płci męskiej, nie wykryto natomiast zmian w dojrzewaniu zębów stałych dziewczynek [26]. W podsumowaniu można stwierdzić, że wiek zębowy obliczony za pomocą metody Demirjiana rzeczywiście różni się od wieku metrykalnego. Zarówno wśród dziewcząt, jak i chłopców uzyskano bardziej zaawansowany wiek zębowy. Porównując obie grupy zaobserwowano, że dla żeńskiej części badanych pacjentów różnica ta była większa i wynosiła 8,5 miesiąca. Piśmiennictwo [1] Karłowska I. (red.:): Zarys współczesnej ortodoncji. PZWL, Warszawa 2011, 42 58. [2] Kawala B., Szumielewicz M., Kozanecka A.: Are orthodontists still needed? Epidemiology of malocclusion among Polish children and teenagers in last 15 years. Dent. Med. Probl. 2009, 46, 273 278 [in Polish]. [3] Cozza P., Baccetti T., Franchi L., De Toffol L., McNamara J. A. Jr: Mandibular changes produced by functional appliances in Class II malocclusion: a systematic review. Am. J. Orthod. Dentofac. Orthop. 2006, 129, 599. e1 12. [4] Toffolo L.D., Pavoni C., Baccetti T., Franchi L., Cozza P.: Orthopedic treatment outcomes in class III malocclusion. A systematic review. Angle Orthod. 2008, 78, 561 573. [5] Baccetti T., Franchi L., Schulz S. O., McNamara J. A. Jr.: Treatment timing for an orthopedic approach to patients with increased vertical dimension. Am. J. Orthod. Dentofac. Orthop. 2008, 133, 58 64. [6] Cruz-Landelra A., Linares-Agrote J., Martinez-Rodriguez M., Sol Rodriguez-Calvo M., Otero X. L., Conchelo L.: Dental age estimation in Spanish and Venezuelan children. Comparison of Demirjian and Chaillet s scores. Int. J. Legal Med. 2010, 124, 105 112. [7] Maber M., Liversidge H.M., Hector M.P.: Accuracy of age estimation of radiographic methods using developing teeth. Forensic Sci. Int. 2006, 159, 68 73. [8] Nolla C.: The development of the permanent teeth. J. Dent. Child 1960, 27, 254 266. [9] Demirjian A., Goldstein H., Tanner J.M.: A new system of dental age assessment. Hum. Biol.1973, 45, 211 227. [10] Demirjian A., Goldstein H.: New systems for dental maturity based on seven and four teeth. Ann. Hum. Biol. 1976, 3, 411 421. [11] Feijo G., Barberı a E., De Nova J., Prieto J.L.: Permanent teeth development in a Spanish sample. Application to dental age estimation. Forensic Sci. Int. 2012, 214, 213.e1 213.e6. [12] Fudalej P., Chrostowska E., Maciejewska A.: Validity of Nolla s and Demirjian s method of dental age assessment in children with a normal craniofacial structure. Czas. Stomatol. 2007, 11, 744 751 [in Polish]. [13] Różyło-Kalinowska I., Kolasa-Rączka A., Kalinowski P.: Relationship between dental age according to Demirjian and cervical vertebrae maturity in Polish children. Eur. J. Orthod. 2011, 33, 75 83. [14] Chaillet N., Nyström M., Demirjian A.: Comparison of dental maturity in children of different ethnic origins: international maturity curves for clinicians. J. Forensic Sci. 2005, 50, 1164 1174. [15] Al-Tuwirqi A., Holcombe T., Seow W.K.: A study of dental development in Caucasian population compared with a non-caucasian population. Eur. Arch. Paediatr. Dent. 2011, 12, 26 30. [16] Willems G.: A review of the most commonly used dental age estimation techniques. J. Forensic Odontostomatol. 2001, 19, 9 17. [17] Wites M., Kalukin J., Niżankowska-Jędrzejczyk A., Loster B.W.: Prediction of the growth spurt based on panoramic radiograhps. J. Stomatol. 2011, 64, 875 886. [18] Flores-Mir C., Mauricio F. R., Orellana M.F., Major P.W.: Association between growth stunting with dental age development and skeletal maturation stage. Angle Orthod. 2005, 75, 935 940. [19] Różyło-Kalinowska I., Kiworkowa-Rączkowska E., Kalinowski P.: Dental age in Central Poland. Forensic Sci. Int. 2008, 174, 207 216. [20] Liversidge H.M., Chaillet N., Mörnstad H., Nyström M., Rowlings K., Taylor J., Willems G.: Timing of Demirjian s tooth formation stages. Ann. Hum. Biol. 2005, 33, 454 470. [21] Nadler G.L.: Earlier dental maturation: fact or fiction? Angle Orthod. 1998, 68, 535 538. [22] Liversidge H.M.: Interpreting group differences using Demirjian s dental maturity method. Forensic Sci. Int. 2010, 201, 95 101.

70 N. Zatylna, K. Rogowska, A. Kozanecka [23] Poyry M., Nyström M., Ranta R.F.: Comparison of two tooth formation rating methods. Proc. Finn. Dent. Soc. 1986, 82, 127 133. [24] Hägg U.,Mattson L.: Dental maturity as an indicator of chronological age, the accuracy and precision of three methods. Eur. J. Orthod. 1986, 7, 25 34. [25] Staaf V., Mörnstad H., Welander U.: Age estimation based on tooth development, a test of reliability and validity. Scand. J. Dent. Res. 1991, 99, 281 286. [26] Holtgrave E.A., Kretschmer R., Müller R.: Acceleration in dental development: fact or fiction. Eur. J. Orthod. 1997, 19, 703 710. [27] Chaillet N., Nystrom M., Demirjian A.: Dental maturity in Belgian children using Demirjian s method and polynomial functions: New standard curves for forensic and clinical use. J. Forensic Odontostomatol. 2004, 22, 18 27. [28] Cardoso H.F.V., Heuze Y., Julio P.: Secular change in the timing root maturation in Portugese boys and girls. Am. J. Hum. Biol. 2010, 22, 791 800. Adres do korespondencji: Natalia Zatylna ul. Żelazna 33/13 53-427 Wrocław natalia.zatylna@gmail.com Praca wpłynęła do Redakcji: 8.10.2012 r. Po recenzji: 21.01.2013 r. Zaakceptowano do druku: 14.02.2013 r. Received: 8.10.2012 Revised: 21.01.2013 Accepted: 14.02.2013