Ilustracja nr 6. Niemiecka mapa przedstawiająca Prusy Zachodnie w latach 1920-1938 Okręg Rzeszy Gdańsk- Prusy Zachodnie był jednym z wielu utworzonych przez władze hitlerowskie w czasie wojny. W całej Rzeszy powstały aŝ 42 takie jednostki terytorialne 123. Reichsgau Danzig-Westpreußen, traktowano w skali podbitego kraju jako okręg wzorcowy, tzw. Mustergau ( Modellgau ). Przebieg aresztowań, deportacji, akcji germanizacyjnej, w końcu takŝe sposób i skuteczność eksterminacji ludności polskiej na tym terenie miał 123 F. Bedürftig, Drittes Reich und Zweiter Weltkrieg. Das Lexikon, München 2004, s. 181. 71
słuŝyć jako wzór do wykorzystania dla podobnych akcji na obszarze całego kraju 124. Okręg Gdańsk-Prusy Zachodnie podzielono na trzy okręgi rejencyjne: Gdańsk, Kwidzyń i Bydgoszcz. Do rejencji gdańskiej naleŝały, poza obszarem Wolnego Miasta Gdańska i powiatem elbląskim, następujące powiaty: chojnicki, kartuski, kościerski, morski z miastem Gdynią, starogardzki i tczewski. Na czele okręgu stanął, powołany w dniu 31 października 1939 roku przez ministra spraw wewnętrznych Rzeszy, Reichsstatthalter i Gauleiter Albert Forster. Obok stanowiska wyŝszego dowódcy policji i SS powierzono mu funkcję pełnomocnika Komisarza dla Umocnienia Niemczyzny oraz szereg innych, specjalnych uprawnień. Pozostałe stanowiska kierownicze niŝszych jednostek administracyjnych okręgu objęli urzędnicy pochodzący z Rzeszy i z Gdańska, wytypowani juŝ częściowo zarządzeniem sztabu generalnego wojsk lądowych z 23 lipca 1939 roku. O urzędnikach wyszkolonych przed wojną w Gdańsku powiedział W. Löbsack, Ŝe byli oni obeznani z psychiką społeczeństwa polskiego i wrogo do niego usposobieni 125. Stworzono teŝ szereg instytucji specjalnych mających na celu wyniszczenie ludności polskiej, osiedlenia Niemców, prowadzenie wysiedleń Polaków z przejętych przez Rzeszę prowincji oraz do przeprowadzenia akcji germanizacji, m.in. przez wprowadzenie niemieckiej listy narodowej (Deutsche Volksliste DVL). Do instytucji tych naleŝały: aparat urzędniczy wyŝszego dowódcy SS i policji jako pełnomocnika Komisarza Rzeszy dla Umocnienia Niemczyzny (Reichskommissar für die Festigung deutschen Volkstums), Centrala Przesiedleńcza (Umwanderzentrale UMZ) wraz z współpracującymi z 124 D. Steyer, Lata okupacji hitlerowskiej, w: Gdynia, Pomorze Gdańskie, nr 5, Gdańsk 1968, s. 116. 125 B. Bojarska, op. cit., s. 47-48. 72
nią organami, Główny Urząd Powierniczy Wschód (Haupttreuhandstelle Ost HTO), który powołany został dla przejmowania i bilansowania zdobyczy wojennych. (Tego rodzaju państwowa instytucja, mająca monopol na regulowanie kwestii związanych z całością zagrabionego majątku narodowego nie została utworzona w Ŝadnym z później zdobytych państw 126 ). Do tego dochodziły terenowe urzędy powiernicze, policyjne sądy doraźne, i aparat niemieckiej listy narodowej. KaŜda z tych instytucji została zbudowana w oparciu o aparat SS i policji, i pozostawała z nim w najściślejszej łączności 127. 3.3. Struktura administracji 1 stycznia 1940 roku wprowadzono na północno-zachodnich ziemiach wcielonych do Rzeszy samorząd miejski, rozporządzeniem z dnia 21 grudnia 1939 roku, na mocy niemieckiej ustawy gminnej z dnia 30 stycznia 1935 roku. Na czele powiatu miejskiego w Gdyni stanął nadburmistrz Oberbürgermeister Brigadeführer Horst Schlichting, mający do pomocy 24 radnych miasta i od 30 maja 1940 roku takŝe zastępcę Gerharda Cartelleriego. Nadburmisrz sprawował władzę ustawodawczą i wykonawczą w swoim okręgu. Koordynował współpracą wszystkich urzędów państwowych, urzędów korporacji oraz zakładów samorządu w mieście. Był jednocześnie powiatowym kierownikiem partii i jako przywódca wspólnoty terytorialnej odpowiadał za wprowadzanie w podległym rejonie zasad polityki narodowosocjalistycznej. 126 D. Eichholtz, Krieg und Wirtschaft. Studien zur deutschen Wirtschaftsgeschichte 1939-1945, Berlin 1999, s. 233. 127 Z. Janowicz, Ustrój administracyjny ziem polskich wcielonych do Rzeszy Niemieckiej w latach 1939-1945, Poznań 1968, s. 181-182. 73
Stanowisko nadburmistrza obsadzane był w drodze konkursu, natomiast decyzję o wyborze jednego z kandydatów podejmował pełnomocnik NSDAP. Państwowy nadzór nad nadburmistrzem sprawował prezes rejencji Gdańska. Ponadto specjalne uprawnienia nadzoru posiadał takŝe namiestnik okręgu Gdańsk Prusy Zachodnie oraz pełnomocnik dla planu czteroletniego, posiadający prawo instruowania w stosunku do wszystkich władz. NajwyŜszą instancją kontroli nad samorządem terenu sprawowało Ministerstwo Spraw Wewnętrznych. W czasie okupacji swe siedziby w mieście posiadało wiele instytucji i organizacji niemieckich. Obok samorządu miejskiego mieściły się w Gdyni placówki Gestapo (z główną siedzibą na Kamiennej Górze, gdzie znajdowało się takŝe więzienie i miejsce tortur 128 ), policji państwowej Staatspolizei (Na czele Prezydium Policji Państwowej w Gdyni stał pochodzący z Wirtembergii SS-Brigadeführer Christoph Diehm (do sierpnia 1942 roku), od października 1942 do lutego 1944 roku Sturmbannführer dr Helmut Müller, od maja 1944 do 27 marca 1945 SS- Oberführer Brandt 129 ), komórki NSDAP (Kreisleiterem NSDAP w Gdyni był Erich Temp, były poseł do gdańskiego Volkstagu i nadburmistrz Sopotu). Sztab Osiedleńczy czy Centralna Placówka Przesiedleńcza (Umwandererzentralstelle). Chciałabym przedstawić jeszcze dwa źródła, które dotyczą kwestii związanej z finansową stroną administrowania miasta. W pierwszym dokumencie, z dnia 11 maja 1941 roku, mowa jest o pobycie Hitlera w Gdyni i wynikających z tego konsekwencji dla finansowego połoŝenia ośrodka. Hitler, wizytując Gotenhafen 5 maja 1941 roku zadecydował, iŝ niemiecki zarząd miasta Gotenhafen nie będzie obciąŝony długami polskiego miasta Gdyni (suma tychŝe długów wynosiła 128 CAW w W-wie, Oddz. VI Szt. Gł., sygn. II 52.163, s. 6. 129 J. Michałowska, op. cit., s. 212-213. 74
22 000 000 RM), a polscy wierzyciele mają tym samym stracić wszystkie swoje pieniądze 130. Bardzo ciekawy jest krótkie pismo z 25 czerwca 1941 roku, załączone do tej informacji. Prawdopodobnie opisany powyŝej dokument w ogóle nie powinien był trafić w ręce Friedricha Steina z Haupttreuhandstelle, ani teŝ być dalej kierowany do Wernera Königa. (w oryginale pojawia się wyjaśnienie pochodzące od Steina: Ich übersende Ihnen anbei zur streng vertraulichen Kenntnisnahme Abschrift eines Schreibens des Reichsministers (...) das mir heute bei der HTO in die Hände gespielt wurde. Der Oberbürgermeister scheint von diesem seinem Glück noch nichts zu wissen ). Stein zapewniał Königa, iŝ Gotenhafen i jego okolica są bardzo waŝne dla Hitlera i dlatego teŝ istnieje konieczność bycia zawsze lojalnym wobec władz miasta, reprezentowanych szczególnie przez Oberbürgermeistera Schlichtinga 131. 3.4. Organizacja sądownictwa w Gau Danzig-Westpreußen Na mocy rozporządzenia ministra sprawiedliwości Rzeszy z dnia 26 listopada 1940 roku na ziemiach polskich wcielonych do Rzeszy zorganizowano strukturę niemieckiego sądownictwa. NajwyŜszą instancją sądową w kaŝdej prowincji (Reichsgau) był Główny Sąd Krajowy. Jego siedziba dla okręgu Danzig-Westpreußen mieściła się w Gdańsku. Sądowi krajowemu podlegały sądy okręgowe znajdujące się w Bydgoszczy, Gdańsku, Grudziądzu, Toruniu i Chojnicach. NajniŜszą instancję tworzyły tzw. Amtsgerichte, odpowiadające sądom powiatowym 132. Wprowadzone przez dowództwo wojskowe w dniu 5 września 1939 roku sądy specjalne 130 BArch R 140/ 32, s. 47. 131 Ibidem, s. 46. 132 D. Steyer, Eksterminacja ludności polskiej na Pomorzu Gdańskim w latach 1939-1945, Gdynia 1967, s. 103. 75
Sondergericht (oficjalnie mające na celu rozpatrywanie spraw o przestępstwa przeciwko państwu, natomiast w rzeczywistości stanowiące nie mający często nic wspólnego z literą prawa represyjny instrument antypolskiej polityki 133 ) i 12 września sądy doraźne wydawały zbiorowe wyroki śmierci, rozpoczynając tym samym akcję masowej zagłady ludności polskiej. 6 czerwca 1940 roku wydano rozporządzenie wprowadzające niemieckie prawo karne z szeregiem przepisów specjalnych dla wschodnich ziem wcielonych, zaostrzonych jeszcze poprzez rozporządzenie z dnia 4 grudnia 1941 roku o prawie karnym dla Polaków i śydów 134. 3.5. Plany przebudowy Gdyni Władze niemieckie zamierzały na terenach wcielonych do Rzeszy dokonać generalnej przebudowy. Dotyczyło to jednak głównie miast Poznania i Łodzi 135. Natomiast Gdynia, jak moŝna zakładać, nie znalazła się początkowo w centrum zainteresowania niemieckich urbanistów, choć i tutaj dostrzegano, z punktu widzenia interesów Niemiec, celowość zmiany wizerunku ośrodka. 133 Por. E. Cichy, Faszyzm w Gdańsku 1930-1945, Toruń 1993, s. 128. 134 M. Andrzejewski, Stosunek władz hitlerowskich do ludności polskiej zamieszkującej teren tzw. prowincji Gdańsk-Prusy Zachodnie (Reichsgau Danzig-Westpreußen), w: Stutthof. Zeszyty Muzeum, 1981, s. 177. 135 Cz. Łuczak, Hitlerowskie plany przestrzennego zagospodarowania okupowanej Polski (1939-1945), w: Polska. Niemcy. Europa. Studia z dziejów myśli politycznej i stosunków międzynarodowych. Praca pod redakcją Antoniego Czubińskiego, Poznań 1977, s. 592. 76
Dokument nr 9. Wstępny projekt przebudowy miasta Gotenhafen, odrzucony przez Hitlera 77
Interesujące źródło dotyczące przebudowy Gotenhafen znajduje się w zbiorach Bundesarchiv. Jest to pismo z dnia 4 kwietnia 1940 roku, zaadresowane do Haupttreuhandstelle Ost, a podpisane przez adiutanta Hitlera Alberta Bormanna. Stanowi odpowiedź na zapytanie władz okupacyjnych dotyczące przebudowy podległego im miasta. Słowa Bormanna nie pozostawiały wątpliwości co do przyszłości tych działań: Obraz miasta nie powinien być zmieniany, a plan, by pomniejszyć istniejące wieŝowce [prawdopodobnie o ostatnie piętra] i zaopatrzyć je w szpiczaste dachy, został przez Hitlera całkowicie odrzucony. By uniknąć zarządzeń, które nie odpowiadają Ŝyczeniom Führera, uwaŝam za właściwe, by takŝe w przyszłości podobne przypadki konsultować 136. W latach okupacji zbudowano na terenie miasta jedynie parę osiedli mieszkaniowych (Grabówek, Wzgórze Focha), choć rzeczywiście powstał plan gruntownej przebudowy. W połowie 1940 roku niemiecka administracja Gdyni, miała przeznaczyć, według zapewnień Völkischer Beobachter na rozbudowę miasta 3 miliony marek 137. Ówczesne władze miasta zawarły nawet w kwietniu 1943 roku umowę z instytucją DUT (Deutsche Umsiedlungs-Treuhandgesellschaft) dotyczącą przekazania 270 parceli pod budowę nowych osiedli 138. Do 1945 roku zdołano zrealizować tylko niewielką część planowanych inwestycji budowlanych. Wyburzono kilka domów w śródmieściu (np. kino Morskie ), a u stóp Kamiennej Góry zbudowano pierwszy teatr w mieście. Dokonywano równieŝ przebudowań związanych ściśle z ochroną przeciwpoŝarową budynków (np. na mocy zarządzenia ministra lotnictwa i głównodowodzącego Luftwaffe, usuwano znajdujące się na podłogach 136 BArch R 140/ 32, s. 116. 137 Völkischer Beobachter, 8 VII 1940 r. 138 W. Krauze, Problemy odbudowy i rozbudowy Gdyni powojennej, w: Gdynia, Pomorze Gdańskie, nr 5, Gdańsk 1968, s. 124. 78
budynków drewniane ślepe podłogi 139. Często równieŝ z powodu zaangaŝowania w akcję ochrony przeciwpoŝarowej odkładano na bok wszelkie prace naprawcze i konserwujące budynków w mieście 140. 139 APG, Oberbürgermeister der Stadt Gotenhafen (akta nadburmistrza), sygn. 1628, s. 11. 140 Ibidem, s. 23. 79
Rozdział IV Dzień powszedni miasta 4.1. Sytuacja aprowizacyjna w mieście Działalność handlowo-usługowa w Gdyni w okresie hitlerowskiej okupacji była dostosowana do wojennych uwarunkowań i została w pełni podporządkowana obowiązującym w Trzeciej Rzeszy przepisom. śywność była racjonowana, a zawiły system reglamentacji poszczególnych towarów znajdował odbicie w systemie kartkowym. Okazjonalnie zwiększano przydziały, jednak w miarę przedłuŝania się wojny sytuacja aprowizacyjna ulegała pogorszeniu i stopniowo coraz więcej towarów podlegało reglamentacji 141. Raporty przedstawiające sytuację aprowizacyjną w mieście były wydawane zarówno przez niemieckie władze okupacyjne, jak i przez polski wywiad, działający na terenie Gdyni. Pierwszy z nich powstał w konsekwencji powaŝnych trudności związanych z zaopatrzeniem miasta w węgiel. Sandberger w informacji adresowanej do Berlina wskazywał na realne niebezpieczeństwo, iŝ surowca tego dla miasta zabraknie. Według niego prawie wszystkie mieszkania w Gotenhafen posiadały centralne ogrzewanie, uruchamiane jedynie przy uŝyciu koksu, którego zapas jednak, dla całego ośrodka w dniu 14 października 1939 roku wynosił zaledwie 200 ton 142. Raporty pisane w latach 1942-1943 przez członków wywiadu działającego na terenie Pomorza, kierowano do Biura Studiów Oddziału II 141 Zob. P. Semków, Polityka III Rzeszy wobec ludności polskiej na terenie byłego Wolnego Miasta Gdańska w latach 1939-1945, Toruń 2001, s. 147-150. 142 BArch R 69/ 001145, s. 9. 80
Komendy Głównej Armii Krajowej. Dokumenty sporządzone na terenie Gotenhafen znajdują się obecnie w zbiorach Centralnego Archiwum Wojskowego w Warszawie. Dostarczają one niezwykle waŝnych i szczegółowych informacji, dotyczących warunków Ŝycia w mieście: cen Ŝywności, moŝliwości zaopatrzeniowych, stanu mieszkań. Wedle zawartych w nich informacji, w listopadzie 1942 roku miesięczne racje Ŝywnościowe, przypadające dla Polaka, wynosiły: chleb: 7, 6 kg, margaryna: 600 gramów, budyń: 50 gramów, kasza jęczmienna lub płatki: 125 gramów, marmolada z brukwi: 250 gramów, papierosy: 6 sztuk na 2 dni (lub 10 sztuk specjalnego sortu papierosów dla Polaków Ost ), masło: 250 gramów, mięso: 800 gramów koniny, cukier: 500 gramów, mydło: 50 gramów, proszek do prania: 250 gram, mleko odciągane: 1 litr, tytoń: 100 gramów (zamiast papierosów). Oprócz tego 250 kilogramów ziemniaków na rok. Ceny tychŝe produktów wynosiły. Chleb: 1 kg 0,29 RM, masło: 1 kg od 3,5 RM, cukier: 1 kg 0,72 RM, margaryna: 1 kg 1,48 RM, kiełbasa: 1 kg 6 RM 143. Kolejne raporty sporządzone w styczniu 1943 roku, wskazują na prawie całkowity brak przedmiotów codziennego uŝytku w mieście: Wody kolońskiej w ogóle brak, pojawiające się małe ilości dostępne są tylko dla obywateli niemieckich. Zapalniczek w lepszym gatunku brak. Mydła toaletowego zupełnie brak. Pasta do zębów do nabycia tylko dla Niemców, papieru toaletowego brak (Niemcy mogą go nabywać, tylko jeśli jest w zapasie, za okazaniem gospodarczej karty (Haushaltskarte). Tego typu karta uprawnia takŝe do nabycia sprzętu kuchennego, naczyń, zastawy stołowej) 144. 143 CAW w W-wie, Oddz. II Szt. Gł., sygn., II 52-113, s. 40. 144 CAW w W-wie, Oddz. VI Szt. Gł., sygn. II 52-163, s. 25. 81
4.1.1. Kartki Ŝywnościowe i bony towarowe W myśl dyrektyw narodowosocjalistycznych władz wyŝywienie dla Polaków miało być ściśle ograniczone. Przydział bułek, mąki pszennej, marmolady owocowej, ryb, jarzyn, kawy, herbaty, czekolady, cukierków, owoców, serów, wódki nie istniał dla ludności polskiej. Niemcy i ich zwolennicy otrzymywali specjalne, lepsze kartki Ŝywnościowe D 145. Raport ze stycznia 1943 roku, dotyczący wyposaŝenia Polaków w odzieŝ podkreśla, iŝ generalnie Polacy Ŝyją i noszą się biednie. Ludność polska miała otrzymywać w Gdyni kartę odzieŝową z osiemdziesięcioma punktami na rok, gdy tylko na zakup jednej pary obuwia trzeba było przeznaczyć od 70 do 80 punktów. Dla Polaków wydawane są obecnie zezwolenia na kupno tylko obuwia na drewnianych podeszwach. O lepsze obuwie dla polskich pracowników we własnym interesie starają się właściciele firm 146. W zbiorach Muzeum Miasta Gdyni znajdują się równieŝ kartki Ŝywnościowe wydane w ostatnich miesiącach wojny. Zezwalają one na zakup chleba ( WaŜne tylko na terenie Gau Danzig-Westpreußen, 500 gramów chleba. Bez wpisania nazwiska niewaŝne. Nie do przekazania innym 147 ) ziemniaków (Speisekartoffeln) 148, czy teŝ mięsa (talon na 50 gramów) 149. 145 Ibidem, s. 20. Przykłady porównawcze przydziałów kartkowych w innych okupowanych przez Niemców miastach w pracy Tomasza Szaroty, śycie codzienne w stolicach okupowanej Europy. Szkice historyczne. Kronika wydarzeń, Warszawa 1995, s. 22-30. 146 Ibidem, s. 22. 147 MMG/HM/I/470. 148 MMG/HM/I/469/2. 149 MMG/HM/I/468. 82
4.2. Handel i gastronomia System reglamentacyjny nie mógł siłą rzeczy wpływać na oŝywienie handlu. Część sklepów uległa likwidacji. Dość powiedzieć, Ŝe na początku 1942 roku, prowadziło w Gdyni działalność 181 jednostek handlu detalicznego, gdy w tym samym czasie było ich w Sopocie 158, w Toruniu 189, a w Elblągu aŝ 474 150. Innym przejawem utracenia przez Gdynię przedwojennej dynamiki było zmniejszenie się ruchu samochodowego. Stanowiło to tak uderzający kontrast z niezwykłą mobilnością miasta i portu w ostatnich latach przed wojną, Ŝe pozostali w mieście Polacy hitlerowską nazwę Gotenhafen ( port Gotów ) zmienili na Totenhafen ( port zmarłych ) 151. Raporty wysyłane do Warszawy omawiały takŝe sytuację obiektów gastronomicznych w mieście i kwestię ich dostępności dla Polaków. I tak na przykład w zapisie dotyczącym restauracji Pod Dębem przy ulicy Portowej, zostało podkreślone, iŝ była ona uczęszczana przez polskich robotników portowych, którzy mogli tam zjeść obiad bez kartek na mięso w cenie od 0, 60 do 1,20 RM (dwa dania). Inny wymieniony z nazwy punkt gastronomiczny to Restauracja Bednarskiego przy ulicy Świętojańskiej (tuŝ koło Skweru Kościuszki). I tu stołowali się robotnicy portowi czy teŝ Ŝołnierze. Koszt dwudaniowego obiadu wynosił od 1,00 do 1,50 RM (takŝe bez kartki na mięso). Miejsca zakazane dla Polaków, takŝe placówki handlowe były odpowiednio oznaczone wyraźnym szyldem. W raporcie z listopada 1942 roku moŝemy przeczytać: Są osobne sklepy dla Polaków i osobne dla Niemców. Są sklepy wspólne z ograniczonym czasem sprzedaŝy (Polacy 150 B. Hajduk, Gospodarka Gdańska w latach 1920-1945, Gdańsk 1998, s. 227. 151 A. Męclewski, op. cit., s. 266. 83
od 11-12.30 i od 15.30 do 18.00). SprzedaŜ mięsa dla Polaków tylko w wyznaczonych sklepach mięsnych 152. 4.3. Warunki mieszkaniowe, kwaterunek Informacje zebrane przez wywiad dotyczyły takŝe warunków mieszkaniowych i kosztów wynajmu obowiązujących w mieście. Zanotowano, Ŝe cena wynajmu mieszkania w centrum Gdyni, składającego się z dwóch pokoi, kuchni, łazienki wynosiła od 50 do 65 RM miesięcznie, na przedmieściu podobny metraŝ ale i bez wygód miał kosztować od 20 do 30 RM. Sublokator płacił za umeblowany pokoik ze sprzątaniem, ale bez opału od 20 do 30 RM miesięcznie. Pokój z utrzymaniem w dzielnicy robotniczej na Chyloni moŝna było wynająć za 80 do 100 RM miesięcznie. Polscy właściciele po konfiskacie domu mogli ewentualnie zamieszkiwać na poddaszu lub w suterenach 153. Dwa miesiące później, w styczniu 1943 roku informacje te zostały rozszerzone: W hotelu Polacy mieszkać nie mogą. Są domy noclegowe tylko dla Niemców. W domach prywatnych mieszkania Polaków na poddaszu lub w suterenach. To miejsca najgorsze. Za pokoik bez umeblowania płaci lokator od 6 do 8 RM miesięcznie. Za pokój umeblowany przy rodzinie bez Ŝadnych świadczeń ubocznych płaci się do 80 RM (np. ulica Morska). Ceny regulowane przez Urząd Mieszkaniowy są o wiele niŝsze: według urzędowego cennika za dwa pokoje z kuchnią, przykładowo 50 metrów czynsz miesięczny wynosi 40-50 RM. Usługi, opał, światło i inne świadczenia dostępne za osobną opłatą, zresztą dosyć wysoką. Cena urzędowa za prąd wynosi 7-8 fenigów za kilowat. Opłata za 152 CAW w W-wie, Oddz. VI Szt. Gł., sygn. II 52-163, s. 20. 153 Ibidem, s. 16. 84
licznik 1 RM, 1, 5 RM lub 2 RM, a nawet więcej w zaleŝności od wielkości mieszkania 154. 4.4. Zdrowotność mieszkańców TakŜe w Gdyni, podobnie jak i na pozostałych terenach wcielonych do Trzeciej Rzeszy, opieka zdrowotna ludności niemieckiej i polskiej znacznie się od siebie róŝniły. Dotyczyło to wysokości zasiłku chorobowego, samej opieki lekarskiej, jak i kwestii udzielania zwolnień lekarskich. W miarę pogłębiania się trudności hitlerowskich Niemiec starano się zwiększać dyscyplinę pracy. Celowi temu słuŝył okólnik przewodniczącego gdańskiej Izby Lekarskiej, Fröhnela, w którym była mowa, iŝ zatrudnieni w przemyśle zbrojeniowym, dotyczyło to zresztą takŝe i Niemców, nie mogą otrzymywać zaświadczenia o niezdolności do pracy z błahych powodów 155. W zestawieniu sporządzonym w dniu 14 października 1939 roku przez władze okupacyjne, wymienione zostały wszystkie szpitale mieszczące się na terenie zajętego miasta. Na liście tej znalazły się więc: Szpital morski lazaret, po części zniszczony. W szkole morskiej 1500 łóŝek. Nie będą jednak przez marynarkę wojenną zwolnione, gdyŝ placówka potrzebna jest do celów kształcenia. Szpital św. Wincentego (Vincentkrankenhaus) prowadzony dotychczas przez siostry katolickie, 400 łóŝek w tym 120 łóŝek zarezerwowanych dla marynarki. Pozostałe w większej części zajęte przez cięŝko rannych Polaków. Ulokowanie w nim pojedynczych chorych moŝliwe. Szpital K.P.W. [prawdopodobnie Komendy Portu Wojennego], prowizoryczny szpital 150 łóŝek, z filią w 154 Ibidem, s. 15. 155 P. Semków, Polityka III Rzeszy wobec ludności polskiej na terenie byłego Wolnego Miasta Gdańska w latach 1939-1945, Toruń 2001, s. 152. 85
sądzie okręgowym 90 łóŝek, chwilowo 45 łóŝek wolnych, reszta zajęta przez polskich cywili. Szpital chorób zakaźnych znajduje się w Izbie Bawełny (w Baumwollebörse) i jest chwilowo szpitalem pomocniczym dla ludności polskiej. Wkrótce zostanie jednak opróŝniony i przeznaczony dla kobiet gdyńskich z chorobami wenerycznymi. Szpital w Babich Dołach (Hexengrund) po części zniszczony, powinien przejąć szpital zakaźny z Izby Bawełny. Innych moŝliwości dla rozlokowania szpitali nie ma. Wchodzą w grę jedynie szpitale i kliniki w Gdańsku, które mają do dyspozycji około 600 łóŝek. W zestawieniu tym pojawiły się teŝ dane dotyczące prac policji epidemiologicznej. W raporcie przez nią sporządzonym czytamy: W sumie 13 izolowanych przypadków tyfusu: chorzy znajdują się w Baumwollebörse. Ostatni przypadek zachorowań przed przynajmniej 3 tygodniami. Woda bez zarzutu 156. Inne ciekawe źródło dotyczyło lekarzy Polaków praktykujących w mieście i przyszłości ich prywatnych gabinetów. Sprawa ta została poruszona w dokumencie wydanym w dniu 18 października 1939 roku. Dr Meixner z wydziału medycznego Centrali Osiedleńczej (Einwandererzenralstelle, Ärztliche Abteilung) próbował zabrać przyrządy medyczne i ogólne wyposaŝenie gabinetów lekarskich naleŝących do Polaków (wedle sporządzonej w tym czasie listy w Gdyni praktykowało 25 lekarzy 157 ). Został on jednak przy tym kategorycznym tonem pouczony, iŝ sekwestrowanie w Gotenhafen jest dozwolone jedynie za zgodą administracji cywilnej, a gabinety polskich lekarzy ze wszystkim co do nich naleŝy będą przekazane przybywającym lekarzom Baltendeutschom. Dr Maixner musiał dla swojego lekarskiego wydziału zdobywać przyrządy 156 BArch R 69/ 000426, s. 33-34; por. E. Biadała, Kilka kart z dziejów gdańskich szpitali w latach 1939-1945, w: Rocznik Gdyński, 1996, nr 12, s. 77-78. 157 BArch R 69/ 000426, s. 57. 86
medyczne nie poprzez konfiskatę, lecz przez zakup w gdańskich albo niemieckich sklepach 158. 4.4.1. Szpital miejski i jego statut Status szpitala miejskiego w Gdyni z dnia 18 czerwca 1940 roku jest nieocenionym źródłem dla badania Ŝycia codziennego okupowanego miasta. Obok wykazu cen za szczegółowo wyliczone usługi i zabiegi medyczne, moŝna w nim znaleźć informacje takŝe o tym, kto w ogóle mógł być leczony i jakie normy dla zachowania się pacjenta przyjęte były w placówce. Kilka wybranych przykładów z tego dość obszernego dokumentu chciałabym przytoczyć. KaŜdy chory leczony w placówce otrzymywał ubranie szpitalne, noszone podczas całego pobytu w ośrodku. Kobiety cięŝarne podczas przyjęcia na oddział połoŝniczy musiały posiadać przy sobie: dla dziecka od 5 do 10 koszulek, 5-10 śpioszków, gumową podkładkę, 2 duŝe pieluszki do owinięcia dziecka, ręcznik, 2 rękawice do wycierania ciała, opaskę-bandaŝ na pępek, 5 cienkich pieluszek; dla siebie zaś koszule nocne, szlafrok, 2 staniki, przedmioty do higieny osobistej. Z kolei w rozdziale określającym normy zachowania się pacjenta szpitala mowa jest o tym, iŝ na terenie placówki nie wolno było spluwać na ziemię, palić papierosów czy kłaść się w obuwiu na łóŝko szpitalne. W miarę moŝliwości pacjent miał samodzielnie dbać o schludny wygląd i czyste ubranie, a jeśli jego stan zdrowia na to pozwalał zalecano mu codzienną kąpiel i zmianę ubrania. Nie mógł on posiadać przy sobie broni (takŝe noŝa) ani teŝ dawać łapówek i prezentów lekarzom 159. 158 BArch R 69/ 000426, s. 64. 159 Amtsblatt des Oberbürgermeisters der Stadt Gotenhafen, 27 VI 1940 r. 87
4.5. Komunikacja Po kampanii wrześniowej Gdynia znalazła się w granicach Trzeciej Rzeszy, co oznacza, Ŝe między Gdańskiem i Sopotem z jednej strony i Gdynią z drugiej strony nie istniała juŝ Ŝadna granica. W ten sposób nie było większych utrudnień komunikacyjnych, oczywiście oprócz tych, wynikających z toczącej się wojny. W sposób naturalny zaczęła się powoli tworzyć jedna aglomeracja miejska, choć jej rozkwit przypada dopiero na okres po 1945 roku, kiedy to wszystkie trzy miasta, w przeciwieństwie do lat II Wojny Światowej, miały juŝ bardzo podobną strukturę narodowościową. Pierwsze doniesienia o funkcjonowaniu komunikacji miejskiej pochodzą z października 1939 roku. Początkowo urzędnicy instytucji niemieckich podróŝowali pomiędzy Gdańskiem, Gdynią i Sopotem autobusem. Pod koniec 1939 roku na jego miejsce wprowadzono pociąg pospieszny 160. Z informacji wydanych dla urzędników pracujących w Einwandererzentralstelle Gotenhafen, dotyczących zakupu biletów miesięcznych i aktualnych rozkładów jazdy niemieckiej kolei państwowej (die Deutsche Reichsbahn) wynika, Ŝe przejazd pociągiem z Gdańska Głównego do Gdyni zajmował wówczas dokładnie 40 minut. PrzewoŜeniem ludności zajmowało się w latach okupacji przedsiębiorstwo komunikacyjne Gdańskie Tramwaje Elektryczne SA.. Zarekwirowane przez Wehrmacht autobusy gdyńskie zostały zastąpione przez tabor gdański, głównie przez autobusy typu Büssing. Część z nich posiadała dodatkowo przyczepy. Utrzymywano m.in. linie Plac Kaszubski- Oksywie, Orłowo- Chylonia i komunikację autobusową z Gdańskiem. W miarę pogarszania się sytuacji paliwowej zaczęto budować sieć trakcyjną 160 BArch R 69/ 001224, s. 5. 88
trolejbusową. Uruchomienie pierwszego odcinka od Zarządu Miejskiego do Chyloni miało miejsce 18 września 1943 roku 161. TakŜe w raportach wywiadu polskiego znajdują się zapisy dotyczące funkcjonowania komunikacji miejskiej. Styczeń 1943. W autobusach kontrola biletów bardzo rzadko. Panuje ogólny tłok, specjalny natłok na linii Gdynia-Chylonia i Gdynia-Orłowo. Autobusy kursują z Sopotu przez Orłowo, z Gdyni do Chyloni i są one z przyczepą. DoroŜek konnych brak, jest kilka taksówek. Z Gdyni na Hel kursuje jeden mały statek pasaŝerski. Na trasie Gdynia-Gdańsk podróŝ bez przepustek. Do Gdańska pierwszy pociąg jedzie o godzinie 5.00 rano, a później jest kilka co pół godziny. Na Hel trzeba mieć specjalne przepustki wojskowe. Autobusy kursują tylko do godziny 20.00. Ceny biletów z Gdyni do Chyloni 0,25 RM, do Orłowa 0, 30 RM, do Sopotu 0, 50 RM 162. Ludność polska nie mogła posiadać prywatnych środków transportu, szczególnym zaś tego dowodem jest dokument znajdujący się w zbiorach Muzeum Miasta Gdyni: Zaświadczam, Ŝe poŝyczyłem mojemu cukiernikowi Josefowi Kupsowi, (...) rower nr 270 199. PoniewaŜ jego praca zaczyna się o godzinie 4 rano, nie ma on moŝliwości dojazdu autobusem 163. 4.6. Szkolnictwo W przytaczanym juŝ w poprzednim rozdziale dokumencie dotyczącym traktowaniu obcoplemieńców na Wschodzie ( Behandlung der Fremdvölkischen im Osten ) Heinricha Himmlera z 15 maja 1940 roku znajduje się równieŝ fragment poświęcony szkolnictwu na okupowanych 161 M. Gwiazda, Powstanie i rozwój komunikacji miejskiej w Gdyni (część 1: Lata 1927-1945), w: Rocznik Gdyński, 1983, nr 4, s. 47-48. 162 CAW w W-wie, Oddz. II Szt. Gł., sygn., II 52-113., s. 27-28. 163 MMG/HM/1952/4. 89
przez Niemców terenach. Wedle zawartych w nim pouczeń Dla nieniemieckiej ludności Wschodu nie mogą istnieć Ŝadne wyŝsze szkoły niŝ czteroklasowa Volksschule. Celem tejŝe szkoły jest: nauka prostego liczenia do najwyŝej 500, pisanie nazwiska, nauka, Ŝe nakazem boŝym jest posłuszeństwo wobec Niemców, uczciwość, pilność (...). Czytania nie uwaŝam za umiejętność konieczną 164. Szkoły tak jak pozostałe organizacje i instytucje państwowe, zostały zmilitaryzowane. Wszyscy uczniowie obowiązkowo nosili mundurki, salutowali, brali udział w apelach, przeprowadzanych na wzór apeli wojskowych, przechodzili takŝe obowiązkowe szkolenie wojskowe (Militärische Ausbildung), które znajdowało się pod bezpośrednim wpływem Wehrmachtu. JuŜ od najwcześniejszych lat szkolnych programowo przekazywano uczniom treści narodowosocjalistyczne, antypolskie i antyŝydowskie. Tematem silnie dyskutowanym na forum gdyńskiej szkoły i klasy było tzw. Judenfrage 165, a w ramach zajęć oglądano m.in. film Jud-Süß (jego narodowosocjalistyczna wersja w reŝyserii Veit Harlan uznana została przez Hitlera za materiał pod względem politycznym i narodowym szczególnie cenny i zalecany dla właściwego rozwoju wychowawczego młodzieŝy 166 ). 164 V. Kellermann, Brücken nach Polen. Die deutsch-polnischen Beziehungen und die Weltmächte 1939-1973, Stuttgart 1973, s. 13. 165 Werner von Stritzky, Erinnerungen, s. 28. 166 J. Wulf, Kultur im Dritten Reich, Tom 4: Theater und Film, Frankfurt am Main- Berlin 1989, s. 442. 90
Ilustracja nr 7. Przykład na to, iŝ nauczanie w duchu narodowosocjalistycznym rozpoczynało się juŝ w przedszkolu Ilustracja nr 8. Propagandowy apel kierowany do najmłodszych obywateli Rzeszy Dzieci niemieckie w wieku od 10 do 14 lat naleŝały w Gdyni do organizacji Das Jugenvolk, będącej podorganizacją Hitlerjugend (Unterorganisation der Hitlerjugend), a której struktura opierała się na ścisłej, niepodwaŝalnej hierarchii i autorytatywnym panowaniu starszych i bardziej doświadczonych członków. Znakiem rozpoznawczym jej poszczególnych grup były róŝnokolorowe sznury na piersi, sygnalizujące rangę i rolę tych, którzy je posiadali (na przykład grupę Jungzugführer liczącą od 30 do 40 męŝczyzn, wyróŝniał zielony sznur na ramieniu, a Fähnleinführer sznur zielono-biały). Werner von Stritzky, który ówcześnie był jednym z członków organizacji Das Jugenvolk w Gdyni napisał: 91
KaŜdy z nas chciał być małym Führerem, pragnęliśmy tego bardziej niŝ czegokolwiek innego 167. W Gotenhafen załoŝono nie tylko szkoły dla niemieckich dzieci, lecz takŝe przedszkole i Ŝłobek. Dokument z dnia 1 listopada 1939 roku informował, iŝ ich zostały one ulokowane w Domu Zdrowia przy Adolf-Hitler-Straße 23 168. RównieŜ przedszkola były zobowiązane do wychowania najmłodszych w duchu narodowosocjalistycznym. Dzieciom czytano bajki krótkie moralitety o tym, co znaczy być grzecznym i dobrze wychowanym w III Rzeszy (np. o dzielnym chłopcu, którego pierwszymi wypowiedzianymi w Ŝyciu słowami były Heil Hitler ), a takŝe uczono pierwszego przykazania wszystkich niemieckich przedszkolaków: ZłoŜyć rączki, zniŝyć główkę i zawsze myśleć o wodzu.(w języku niemieckim był to tekst rymowany: Händchen falten, Köpfchen senken, immer an den Führer denken ) 169. W raporcie wywiadu polskiego z listopada 1942 roku zanotowano: W mieście są dwie szkoły polskie (Grabówek, Witomino). Do niemieckich uczęszcza mało dzieci polskich 170. Sytuacja w gdyńskim szkolnictwie budziła Ŝywe zainteresowanie podziemnej publicystyki, w której podnoszono kwestię spustoszeń kulturalnych dokonanych w mieście przez hitlerowskiego okupanta. Jednocześnie wypowiadały się na ten temat pisma Szaniec i Polak. W tym ostatnim napisano w lutym 1944 roku, Ŝe: Oficerowie marynarki niemieckiej zrabowali doszczętnie zbiory polskiej Szkoły Morskiej 171. Nie były to wypowiedzi odosobnione. Ten artykuł prasy 167 Werner von Stritzky, op. cit., s. 33; zob. teŝ: Wolfgang von Buch, Wir Kindersoldaten, Berlin 1988, s. 144-147. 168 BArch R 69/ 000426, s. 161. 169 G. Bauer, Sprache und Sprachlosigkeit im Dritten Reich, Köln 1988, s. 118. 170 CAW w W-wie, Oddz. II Szt. Gł., II 52-113, s. 48. 171 Cyt. za: A. Gąsiorowski, Gdynia w świetle publicystyki konspiracyjnej w latach 1939-1944, w: Rocznik Gdyński, 1980-1982, nr 3, s. 101. 92
podziemnej dobrze oddał kwestię regresu polskiego szkolnictwa i Ŝycia kulturalnego w Gdyni, będącego następstwem określonej polityki władz niemieckich. 4.7. Środki masowego przekazu 4.7.1. Radio Pomimo wszechobecnie panującej propagandy obywatele III Rzeszy chcieli wiedzieć, co rzeczywiście dzieje się na świecie i w ich kraju. Tak więc od początku wojny, pomimo zakazu słuchano, i to znacznie częściej niŝ przedtem, zagranicznych stacji radiowych (przede wszystkim BBC-London). Choć w zarządzeniu z 1 września 1939 roku władze hitlerowskie podały do wiadomości, iŝ zamierzone słuchanie obcych stacji będzie karane więzieniem, więzieniem o zaostrzonym rygorze, a nawet karą śmierci (za rozpowszechnianie wrogich wiadomości, naraŝających na niebezpieczeństwo niemieckie siły oporu), to wedle szacunkowych danych prawie 2 miliony osób wykroczyły przeciw temu zakazowi 172. TakŜe w Gdyni Niemcy słuchali zakazanego radia. Bardzo dobrze słyszalna w mieście była angielska stacja radiowa Gustav Siegfried I, której program nadawano w języku niemieckim. Przekazywała prawdziwe informacje (dokładnie podrobionym tonem uŝywanym przez SS i SA) o wydarzeniach na froncie, lecz bez ciągłego uŝywania draŝniącej zwycięskiej ideologii, pompatyczności, typowej dla niemieckich stacji 173. Na temat zakazu słuchania zagranicznych stacji radiowych powstało w czasie wojny bardzo wiele powiedzeń i Ŝartów. Jeden z nich, szczególnie 172 F. Danimann, Flüsterwitze und Spottgedichte unterm Hakenkreuz, Wien 1983, s. 13-14. 173 Werner von Stritzky, op. cit., s. 24. 93
popularny wśród Niemców brzmiał: Weiss Ferdl dumnie prezentuje najnowszy odbiornik radiowy. Kręci gałką i mówi: Tu mam Berlin, a jeśli troszkę dalej przekręcę będzie Monachium, potem Salzburg i Wiedeń, a jeśli się jeszcze odrobinkę, ciut, ciut dalej przekręci to będzie Dachau 174. 4.7.2. Prasa i druki ulotne Historię okupowanej Gdyni, w kontekście Ŝycia codziennego przybliŝa wojenne wydawnictwo pism urzędowych Amtsblatt des Oberbürgermeisters der Stadt Gotenhafen. Zbiór, obejmujący lata 1940-1942 znajduje się w posiadaniu Muzeum Miasta Gdyni. Kierowany ówcześnie w swym załoŝeniu do niemieckich obywateli miasta (kaŝdorazowo jeden numer pisma w ciągu tygodnia umieszczano do ogólnego wglądu na tablicy Urzędu Miasta Gdyni 175 ) jest dziś dla historyków nieocenionym źródłem do badania codziennego Ŝycia miasta czasu wojny. Obok funkcji ściśle informacyjnej (zapoznawanie z rozporządzeniami lokalnych władz, programy kin, godziny otwarcia placówek uŝyteczności publicznej, pracy szpitali itd.) Amtsblatt..., jako organ reprezentujący politykę lokalnej władzy, był jednocześnie wydawnictwem o charakterze propagandowym. Chciałabym przedstawić kilka reprezentatywnych przykładów, dowodzących podwójnej roli pisma. Zgodnie z berlińskimi dyrektywami zamieszczano w nim informacje o wykładach słynnych prominentów Rzeszy, o posiadanych przez bibliotekę miejską dziełach narodowosocjalistycznych (.m.in. Kampf nach Berlin Goebbelsa, siedem kolejnych tomów wydania Die nationalsozialistische Staatsführung czy 174 F. Danimann, op. cit., s. 15. 175 Amtsblatt des Oberbürgermeisters der Stadt Gotenhafen, 28 III 1940 r. 94
Die Rassenseele des deutschen Volkes Ritterhausa), a takŝe zaznajamiano czytelników kaŝdorazowo z tzw. hasłem dnia, jak np.: Wódz ma zawsze rację 176, Jesteśmy urodzeni do walki, z walki powstaliśmy (Adolf Hitler) 177, śadne zadanie nie jest zbyt trudne dla Niemca (Göring) 178, Poświęcenie i ofiara stworzyły niemiecką Rzeszę. Dzięki poświęceniu i ofierze Rzesza będzie wieczna 179, Jedno musi świat przyjąć do wiadomości: Klęski Niemiec nie będzie, ani militarnej, ani gospodarczej (Adolf Hitler) 180, Państwo niemieckie jest tam, gdzie są dzielne i waleczne serca (Ulrich von Hutten) 181, W tej wojnie zwycięŝa nie szczęście, lecz w końcu po raz pierwszy racja 182, Jest najwyŝszym obowiązkiem niemieckiego narodu, mając wzgląd na walczących na froncie czynić wszystko, by dać im broń, której oni potrzebują (Adolf Hitler) 183. Informowano równieŝ o organizowanych w mieście akcjach społecznych, jak np. o przygotowaniach zbiórki czasopism i gazet codziennych dla Ŝołnierzy walczących na froncie (na pytanie jaki cel miały takie akcje odpowiada jeden z listów Ŝołnierza: To cieszy nas, Ŝołnierzy na froncie, Ŝe ojczyzna zawsze o nas myśli i ze nam to przy kaŝdej sposobności udowadnia. Prawdopodobnie tam w domu, nie moŝna sobie nawet do końca tego wyobrazić, jak wdzięczni jesteśmy za kaŝde pozdrowienie z ojczyzny 184 ). Inne doniesienia zamieszczone na łamach Amtsblatt... pozwalają wyobrazić sobie, jak wyglądały realia Ŝycia w okupowanym mieście. Przykładem moŝe być kilka apeli wystosowanych przez 176 Ibidem, 22 II 1941 r. 177 Ibidem, 8 III 1941 r. 178 Ibidem, 15III 1941 r. 179 Ibidem, 22 III 1941 r. 180 Ibidem, 5 V 1941 r. 181 Ibidem, 10 V 1941 r. 182 Ibidem, 17 V 1941 r. 183 Ibidem, 28 VI 1941 r. 184 J. Rauser, Die beiden Weltkriege im Spiegel Niederhaller Feldpostbriefe, Niederhall 1965, s. 81. 95
Oberbürgermeistera do społeczności Gotenhafen : Rowery mogą w czasie wojny być uŝywane tylko w wyjątkowych i koniecznych wypadkach 185, Zwracam uwagę na skrajną oszczędność w uŝyciu papieru 186, Podaje się do wiadomości, Ŝe dla okręgu Rzeszy Danzig- Westpreußen został zatwierdzony czas zaciemnienia: Od 06.04.-12.04.1941 zaciemnienie od godz. 20.21 do 5.18, od 13.04-19.04.1941 od godz. 20.34 do 5.01, od 20.04.-26.04.1941 od godz. 20.47 do 4.45(...) 187, Zabrania się stawiania koszów plaŝowych na plaŝy w okręgu gminy miasta Gotenhafen 188, Zakaz organizowania spotkań tanecznych w czasie wojny. Zabronione są nie tylko oficjalne wieczory taneczne, ale takŝe prywatne spotkania 189. Jeszcze inne zarządzenia mówiły o wysokości opłat za poszczególne usługi np. w miejskim zakładzie dezynfekcyjnym ( za dezynfekcję osób, odwszenie i jedną kąpiel opłata wynosi 0,70 RM, za odgnidzenie od osoby 2 RM, za ścięcie włosów 0,50 RM, za dezynfekcję ubrania osoby 2,50 RM 190 ). TakŜe w raportach polskiego wywiadu znalazły się adnotacje dotyczące prasy dostępnej na terenie miasta. Najczęściej spotyka się w Gdyni niemieckie dzienniki Danziger Vorposten i Völkischer Beobachter. Miejscowego dziennika brak. Zresztą sporo ilustrowanych pism z Rzeszy 191. Prasy niepodległościowej brak. Tak jak juŝ zostało powiedziane, w samym mieście nie był wydawany Ŝaden dziennik lokalny. Być moŝe brało się to z powodu niedostatku papieru, który uwidocznił się zwłaszcza w 1943 roku. Brak miejscowej prasy stanowił istotny 185 Amtsblatt des Oberbürgermeisters der Stadt Gotenhafen, 17 V 1941 r. 186 Ibidem, 31 V 1941 r. 187 Ibidem, 10 IV 1941 r. 188 Ibidem, 2 VIII 1941 r. 189 Ibidem, 7 II 1942 r. 190 Ibidem, 14 VIII 1940 r. 191 CAW, Oddz. II Szt. Gł., sygn. II 52-113, s. 26. 96
mankament, który oczywiście nie sprzyjał procesowi integracji tej części jego mieszkańców, która była narodowości niemieckiej. Ponadto brak gdyńskiego dziennika uniemoŝliwiał posiadanie lepszego wglądu w Ŝycie kulturalno społeczne jego mieszkańców. 4.8. Kino, teatr, muzyka Po zakończeniu kampanii wrześniowej lokalne władze okupacyjne podjęły próbę stworzenia w Gdyni ośrodka wpływów kultury niemieckiej i sądząc, chociaŝby po reakcjach ogólnoniemieckiej prasy, były to działania skuteczne. Mający ogólnoniemiecki zasięg berliński Film-Kurier z 14 października 1942 roku informował czytelników o powstaniu nowego teatru dla Sopotu i Gdyni. (...) Pod dowodzeniem Generalintendenta Hermanna Merza, który wcześniej zarządzał Gdańskim Teatrem Narodowym i był wieloletnim opiekunem Sopockiej Opery Leśnej, została powołana do Ŝycia Miejska Scena Zoppot-Gotenhafen, która początkowo będzie grała codziennie w Sopocie, a od stycznia na zmianę w Sopocie i Gdyni. Na sopockie otwarcie przedstawił Generalintendant Gerhart Hauptmanns Iphigenie in Delphi. Zespół artystyczny zebrał wspaniałe recenzje (...) Mamy nadzieję, Ŝe scena, poprzez wysoki poziom sztuki artystycznej i wytrawne prowadzenie takŝe po wojnie utrzyma się i będzie odnosiła wiele sukcesów 192. Cytowany juŝ Amtsblatt... wielokrotnie zamieszczał na swych łamach informacje o sztukach granych na deskach sceny miejskiej Zoppot-Gotenhafen. Przykładowo w dniu 15 lutego 1943 roku polecano komedię Ich liebe vier Frauen 193. A kilka dni później przedstawienie 192 Film Kurier, 14 X 1942 r. 193 MMG HM/RIV- D/ 57/1. 97
Johann w reŝyserii Hermanna Bauermeistera, realizowane przez NS- Gemeinschaft Kraft durch Freude (bilety na nie sprzedawane były w cenie 20 feningów) 194. 17 lipca 1943 roku nastąpiło ostatecznie otwarcie sceny w Gdyni. Od tej pory przedstawienia Städtische Schauspiele Zoppot- Gotenhafen miano prezentować nie tylko w Sopocie, ale i w Gdyni 195. TakŜe gdyńskie kina stały się obiektem zainteresowania ogólnoniemieckiej prasy. W jednym z artykułów zamieszczonych w czasopiśmie Film-Kurier przeczytać moŝemy o filmowych sukcesach kasowych września 1942 roku w Gdyni: Były to: Wiener Blut, wyświetlany aŝ przez 18 dni, Die Nacht in Venedig, pokazywany przez 11 dni i kolejne filmy, będące na ekranach przez okres jednego tygodnia: Die Sache mit Styx, Frau am Abgrund, Der Edelweißkönig, Verräter, Liebesleid-Liebesfreude i Ein Windstoß 196. W raporcie polskiego wywiadu, dotyczącym gdyńskich kin zanotowano: W Gdyni czynne są następujące kina: Stern (Stern- Lichtspiele: Adolf-Hitler-Straße 36) dawna Gwiazda ; Apollo (Apollo- Lichtspiele: Adolf- Hitler-Platz 12) dawna Polonia; Goten (Goten- Lichtspiele: Teutonenstraße 28), dawne Lido. Do kin nie wolno Polakom chodzić kiedy chcą. Są dla nich wyznaczone 2 dni w tygodniu i to tylko na seanse popołudniowe. Ceny biletów od 1,00 do 2,50 RM 197. W berlińskim Bundesarchiv zachowała się umowa sprzedaŝy kina Apollo z dnia 27 kwietnia 1943 roku. Treść umowy brzmiała następująco: Kino Polonia, teraz Apollo Lichtspiele zostało sprzedane 194 MMG HM/ RIV- D/ 57/2.; por. B. Drewniak, Das Theater im NS-Staat. Szenarium deutscher Zeitgeschichte 1933-1945, Düsseldorf 1983, s. 90-91. 195 S. Wolting, Bretter, die Kulturkulissen markierten. Das Danziger Theater am Kohlenmarkt, die Zoppoter Waldoper und andere Theaterinstruktionen im Danziger Kulturkosmos zur Zeit der Freien Stadt und in den Jahren des Zweiten Weltkriegs, Wrocław 2003, s. 174; B. Drewniak, Teatr i film Trzeciej Rzeszy w systemie hitlerowskiej propagandy, Gdańsk 1972, s. 37. 196 Film Kurier, 14 X 1942 r. 197 CAW w W-wie, Oddz. VI Szt. Gł., sygn. II 52-163, s. 24. 98
jawnej spółce handlowej Apollo Lichtspiele, której właścicielem jest Hell i Schmidt, za 62.682,40 RM. Z tego za trwały inwentarz 12.684,40 RM, a za wartość budynku 50.000 RM. Kina znajdują się w jednym pomieszczeniu, które zostało wynajęte na lat 10 198. W mieście powstały równieŝ chór miejski i orkiestra symfoniczna, organizowane były teŝ przedstawienia rozrywkowe mniejszego formatu, jak pokazy sztuk magicznych czy kabarety. Mimo coraz bardziej niekorzystnego dla Niemiec rozwoju wojny, Ŝycie kulturalne miasta toczyło się bez większych przeszkód. Gdynia leŝała przez długi okres jakby na uboczu działań wojennych i nie zmieniły tego nawet, tak jak to często miało miejsce w głębi Niemiec, naloty alianckich samolotów. W notatkach wywiadu ze stycznia 1943 roku pojawił się zapis, iŝ przy ulicy Śląskiej ma powstać Dom Publiczny 199. Pośrednie informacje wskazują na to, Ŝe i w Gdyni władze tolerowały istnienie tych miejsc rozrywki. Z uwagi na wielkość miasta proceder nie przybrał jednak duŝych rozmiarów. 198 BArch R 144/ 627 199 CAW w W-wie, Oddz. VI Szt. Gł., sygn. II 52.163, s. 24. 99
Ilustracja nr 9. Jedną z rozrywek dostępnych dla niemieckich mieszkańców Gdyni były wyścigi konne organizowane w sąsiednim Sopocie 4.9. Sport W roku 1942 odbudowano, z myślą o prywatnym charakterze placówki istniejący w Gdyni przed wojną klub tenisowy. W czasie okupacji kierowany był przez miejscowy zarząd Marynarki Wojennej oraz Związek Oficerów Morskich. Wedle wspomnień jego członków miał on nieco odmienny charakter od pozostałych organizacji młodzieŝowych funkcjonujących w mieście. Spotkania w jego ramach były bardziej prywatne i mniej obciąŝone ideami narodowosocjalistycznymi. Poza grą w tenisa, ulubionym sposobem spędzania wolnego czasu było dla wielu niemieckich chłopców Ŝeglowanie po Zatoce Gdańskiej. W Gdyni mieli oni do dyspozycji od 30 do 40 jachtów róŝnej klasy (m.in. Jollen i Dingis) 200. 200 W. Stritzky, op. cit., s. 34-35. 100