Joanna Piasta-Siechowicz Mirosława Iwasiewicz EPIKA Uniwersalne wzory do opanowania umiejętności polonistycznych OPIS WYKORZYSTANIA MODELI PRACY EPIKA
WSTĘP Praca dydaktyczna, konferencje polonistów, literatura metodyczna, analiza wyników nauczania wskazują, że uczniowie dość swobodnie mówią i piszą na temat treści utworu epickiego, gorzej sobie radzą z problematyką, przyporządkowaniem dzieła do rodzaju i gatunku, odczytaniem kontekstu, funkcji elementów konstrukcyjnych, konwencji literackiej, zróżnicowania słownictwa, funkcji środków językowych. Wynika to, naszym zdaniem, z niedostatku aparatu poznawczego, a więc w pierwszej kolejności funkcjonalnego słownictwa teoretycznoliterackiego. Opracowanie ma na celu zapoznanie polonistów uczących w szkole podstawowej i gimnazjum z nową metodą nauczania, opartą na MODELU, który dla ucznia staje się narzędziem do analizy tekstów epickich. Praca z MODELAMI efektywnie wpłynęła na rozwój naszych uczniów w zakresie wiedzy i umiejętności oraz postawy w stosunku do przedmiotu i nauczyciela. MODELE PRACY mogą być wykorzystywane na lekcjach, na zajęciach z uczniem zdolnym lub wymagającym wsparcia. Dają gwarancję zrozumienia i utrwalenia pojęć teoretycznoliterackich, służą pogłębieniu refleksji o epice, stanowią podstawę do formułowania wypowiedzi ustnych i pisemnych. Zgodnie z zasadami oceniania holistycznego ocenie podlegać będzie struktura wypowiedzi ucznia. W formach narracyjnych: warstwa treściowo-kompozycyjna (zgodność z tematem, fabuła zdarzenia połączone relacjami przyczynowo-skutkowymi /lub następstwem w czasie i/lub teleologicznie, konsekwencja narracji z możliwością zamierzonych zmian, wyraziste i zindywidualizowane postaci (bohaterowie), pejzaż akcji, pejzaż świadomości); warstwa językowo-stylistyczna (stosowność konstrukcji składniowych i odpowiednia dla nich interpunkcja, stosowność słownictwa i frazeologii, fleksja); ortografia. Ocenianie holistyczne zakłada stosowanie instrukcji dla ucznia, która pomaga mu zrozumieć wymagania i zaakceptować otrzymaną ocenę. W rezultacie prowadzi do przetwarzania wiedzy teoretycznoliterackiej na praktykę. Koncepcja modelowego nauczania oparta na uniwersalnych wzorach do opanowania złożonych umiejętności polonistycznych daje gwarancję zrozumienia/poznania pojęć (autor, adresat, tytuł, świat przedstawiony, narrator, fabuła: wątki, bohaterowie; budowa akcji noweli: przedakcja, rozwój akcji, punkt kulminacyjny, rozwiązanie akcji, puenta; gatunek, temat, problematyka). Nasza koncepcja metodyczna nie zakłada wprowadzania definicji pojęć. Uczeń dochodzi do ich zrozumienia dzięki precyzyjnym i hierarchicznie zadawanym pytaniom, stopniowo odnajdując wzajemne powiązania i zależności między poszczególnymi elementami struktury dzieła.
MODELE pozwalają na samodzielną pracę ucznia. W związku z tym rola nauczyciela koncentruje się na: pobudzeniu zainteresowania światem przestawionym w utworze epickim, stopniowym budowaniu wiedzy ucznia/odbiorcy tekstu kultury w oparciu o MODEL, rekapitulacji (prezentacja wypowiedzi ustnej lub pisemnej ucznia), ocenianiu holistycznym wypowiedzi ustnej lub pisemnej ucznia na temat świata przedstawionego lub jego wybranych elementów. Autorki Joanna Piasta-Siechowicz Mirosława Iwasiewicz Szanownych Czytelników informujemy, że na pytania związane z tematyką Epiki. Uniwersalnych wzorów do opanowania umiejętności polonistycznych odpowiedzą Autorki publikacji www.wydped.com.pl/kontakt.php
WIEDZA I UMIEJĘTNOŚCI kształtowane dzięki MODELOM PRACY, zgodnie z wymaganiami ogólnymi nowej podstawy programowej 1. W szkole podstawowej I Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji. Uczeń rozwija umiejętność rozumienia znaczeń dosłownych i prostych znaczeń przenośnych, zdobywa świadomość języka jako wartościowego i wielofunkcyjnego narzędzia komunikacji, [ ] uczy się rozpoznawać różne teksty kultury [ ] II Analiza i interpretacja tekstów kultury. Uczeń poznaje teksty kultury odpowiednie dla stopnia rozwoju intelektualnego; rozpoznaje ich konwencje gatunkowe; uczy się je odbierać świadomie i refleksyjnie; kształtuje świadomość istnienia w tekście znaczeń ukrytych [ ], poznaje specyfikę literackich [ ] sposobów wypowiedzi artystycznej; w kontakcie z dziełami kultury kształtuje hierarchię wartości, swoją wrażliwość, gust estetyczny, poczucie własnej tożsamości i postawę patriotyczną. III Tworzenie wypowiedzi. Uczeń rozwija umiejętność wypowiadania się w mowie i w piśmie [ ] na tematy związane z poznawanymi tekstami kultury [ ], dba o poprawność wypowiedzi własnych, a ich formę kształtuje odpowiednio do celu wypowiedzi W gimnazjum I Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji. Uczeń samodzielnie dociera do informacji; rozumie komunikaty o coraz bardziej skomplikowanej organizacji [ ]; podejmuje refleksję nad znaczeniami słów i dąży do ich dokładnego rozumienia; krytycznie ocenia zawartość komunikatów. II Analiza i interpretacja tekstów kultury. Uczeń doskonali sprawność analizy i interpretacji tekstów kultury; zyskuje nowe narzędzia, dzięki którym jego lektura jest coraz dojrzalsza, bardziej świadoma i samodzielna; poznaje nowe gatunki i konwencje literackie; wykorzystuje poznane pojęcia w refleksji o literaturze i wartościach III Tworzenie wypowiedzi. Uczeń zyskuje coraz wyraźniejszą świadomość funkcji środków językowych, które służą formułowaniu wypowiedzi; zdobywa wiedzę o różnych odmianach polszczyzny [ ] poznaje i tworzy nowe, coraz trudniejsze formy wypowiedzi. 1 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół, w: Dz. U. z 15 stycznia 2009 r. Nr 4, poz. 17.
OPIS WYKORZYSTANIA MODELI PRACY EPIKA Etap I Pobudzenie zainteresowania światem przedstawionym w utworze epickim (opowiadaniu, noweli, powieści, epopei, baśni, micie, legendzie, podaniu, przypowieści, pamiętniku, dzienniku). Sposoby organizacji pracy poprzedzające lekturę 1. Prezentacja spisu lektur w celu określenia znaczenia elementów konstrukcyjnych utworu: tytułu, podtytułu. Nauczyciel Eksponuje spis lektur. Pyta, co uczniowie wiedzą na temat lektur. Poleca podkreślenie intrygujących tytułów. Po wyczerpaniu propozycji uczniów wykreśla/zasłania pozostałe tytuły lub ponownie eksponuje tylko tytuły wskazane przez uczniów. Uczeń/Uczniowie Swobodnie wypowiadają się na temat lektur, np. ekranizacji, pozycji, które znają, pozycji, które posiadają w domowych biblioteczkach, pozycji, których fragmenty poznali z podręczników do języka polskiego w poprzednich klasach. Wybierają intrygujące ich tytuły. Prosi o podanie skojarzeń z wybranym tytułem/tytułami. Zapisują skojarzenia na tablicy. Poleca określenie informacji, jakie przekazują tytuły (z zastrzeżeniem, że mogą przekazywać więcej niż jedną informację). bohatera ( Mikołajek, Pinokio, Pan Tadeusz ), Odczytują znaczenie tytułu, np. określają: czas wydarzeń ( Opowieść wigilijna, W osiemdziesiąt dni dookoła świata ), miejsce wydarzeń ( W pustyni i w puszczy, Księga dżungli, Latarnik ), odmianę gatunkową (baśń o, Przygody Tomka Sawyera ),
odmianę gatunkową (baśń o, Przygody Tomka Sawyera ), wydarzenie/wydarzenia ( Nocny lot, Pamiętnik z powstania warszawskiego), tematykę ( Szatan z siódmej klasy, Stary człowiek i morze, Dywizjon 303 ). Poleca wskazanie tytułów metaforycznych. Poleca określenie informacji, jakie przekazują podtytuły, np. w Panu Tadeuszu. Kieruje uwagę uczniów na pisownię tytułów książek. Identyfikują tytuły metaforyczne, np. Ziele na kraterze, Potop, Syzyfowe prace. Odczytują informacje z podtytułu, określają znaczenie podtytułu. Wnioskują o zasadach pisowni tytułów książek. 2. Analiza dedykacji w celu określenia znaczenia tego elementu konstrukcyjnego utworu (np. w Opowieściach z Narnii Clive a Staplesa Lewisa). Nauczyciel Pyta: kto, dla kogo, gdzie, w jakim celu pisze dedykacje? Poleca zinterpretowanie głosowe dedykacji w lekturze. Uczeń/Uczniowie Wykonuje schemat prezentujący akt komunikacji: autor adresat miejsce (tytuł) cel dedykacji. Interpretuje głosowo dedykację. Poleca odczytanie informacji z dedykacji. Wpisują informacje na schemat. Poleca zredagowanie dedykacji. Redaguje dedykację, np. poprzedzającą pracę pisemną dla nauczyciela, dla autora lektury, na temat której uczeń napisał pracę.
3. Głośne czytanie interesującego fragmentu lektury i przedstawienie treści poprzez przekład intersemiotyczny (pantomima) rozumienie treści. Nauczyciel Uczeń/Uczniowie Organizuje przestrzeń dydaktyczną sprzyjającą pantomimie. Wsłuchując się w tekst, wchodzi w rolę swobodnie lub za wskazaniem nauczyciela. Czyta sugestywnie; tworzy pauzy, aranżując sytuację dramową. Stwarza sytuację sprzyjającą swobodnym wypowiedziom uczniów. Nazywa swoje uczucia w roli postaci. Nazywa swoje wrażenia w roli odbiorcy pantomimy. 4. Porównywanie okładek różnych wydań powieści i na ich podstawie wnioskowanie o treści. Nauczyciel Określa termin prezentacji, wyjaśnia jej cel, sugeruje źródła informacji. Poleca uczniom pracę w parach. Wyjaśnia sposób wykonania zadania. Poleca selekcję wniosków. Uczeń/Uczniowie Przynoszą na lekcję egzemplarze lektur z domowej biblioteczki, wypożyczone z biblioteki lub przygotowują prezentację na bazie Internetu. Wnioskują o treści lektury na podstawie okładki, zapisują wnioski. Zawieszają kartki z wnioskami na tablicy. Kolejne pary uzupełniają tablicę własnymi wnioskami, kierując się zasadą zbieżności wniosków. Wybierają najważniejsze wnioski, zaakceptowane przez większość. 5. Głośne przeczytanie interesującego fragmentu lektury i omówienie treści; przewidywanie rozwoju wydarzeń. Nauczyciel Uczeń/Uczniowie Organizuje przestrzeń dydaktyczną (biorąc pod uwagę treść lektury) sprzyjającą słuchaniu, np. w bibliotece, czytelni szkolnej, np. na dywanie, fotelu. Zamykają oczy. Uważnie słuchają. Zajmują najbardziej dogodne dla siebie miejsca do słuchania, w kręgu w klasie przy zaciemnionych oknach, na łące.
Stwarza sytuację sprzyjającą swobodnym wypowiedziom uczniów. Opisuje wrażenia po wysłuchaniu fragmentu lektury. Pyta o dalszy rozwój wydarzeń. Poleca przedstawienie rozwoju wydarzeń z uwzględnieniem ciągu przyczynowo-skutkowego. Przewiduje rozwój wydarzeń. 6. Wysłuchanie nagrania fragmentu czytanej lektury/słuchowiska i odczytanie informacji na temat miejsca i czasu zdarzeń. Nauczyciel Uczeń/Uczniowie Organizuje przestrzeń dydaktyczną sprzyjającą słuchaniu, Zajmują najbardziej dogodne dla siebie miejsca do słuchania, np. w czytelni szkolnej, świetlicy, w klasie przy zaciemnionych np. na dywanie, fotelu. Zamykają oczy. Uważnie słuchają. oknach. Stwarza sytuację sprzyjającą swobodnym wypowiedziom uczniów. Opisuje wrażenia po wysłuchaniu fragmentu lektury/słuchowiska. Poleca określenie miejsca/czasu wydarzeń na podstawie warstwy Odczytuje informacje na temat miejsca/czasu zdarzeń. dźwiękowej słuchowiska. Poleca przedstawienie dalszego ciągu utworu z uwzględnieniem Przewiduje rozwój wydarzeń z uwzględnieniem miejsca i czasu. miejsca i czasu wydarzeń. 7. Prezentacja realiów epoki w celu odczytania czasu i miejsca akcji, np. fragmentów filmu Stara baśń kiedy słońce było bogiem przed omawianiem podań o powstaniu państwa polskiego i powieści Józefa Ignacego Kraszewskiego. Nauczyciel Poleca opisanie elementów prezentowanej rzeczywistości w podanych obszarach, np. ubiory, ozdoby, domy i ich wyposażenie, zajęcia, narzędzia, miejsca kultu, broń, obyczaje, wierzenia. Uczeń/Uczniowie Odczytuje czas i miejsce akcji, opisując elementy przedstawionej rzeczywistości. 8. Wykorzystanie wiedzy z różnych źródeł w celu określenia tła zdarzeń (np. o Afryce przed omawianiem W pustyni i w puszczy Henryka Sienkiewicza, o zabytkach Grecji przed omawianiem mitów, fragmentów Iliady i Odysei Homera, o zabytkach Rzymu przed omawianiem Uczniów Spartakusa Haliny Rudnickiej, o zabytkach Egiptu przed omawianiem Faraona Bolesława Prusa).
Nauczyciel Uczeń/Uczniowie Określa termin prezentacji, wyjaśnia jej cel, sugeruje źródła informacji. w grupach eksperckich. Przygotowują prezentację na podstawie różnych źródeł praca Zaprasza na lekcję eksperta w dziedzinie związanej z lekturą, Przygotowują pytania do eksperta praca w parach. np. studenta geografii, historii sztuki. Sprawdza efekty pracy z ekspertem. Każda para notuje odpowiedź eksperta na swoje pytanie, na kolejnej lekcji pary prezentują zdobytą wiedzę. 9. Wycieczka do Muzeum Powstania Warszawskiego w celu odczytania kontekstu historycznego przed omawianiem np. Kamieni na szaniec Aleksandra Kamińskiego, Pamiętnika z powstania warszawskiego Mirona Białoszewskiego. Nauczyciel Uczeń/Uczniowie Uczestniczy w wycieczce, poleca zebranie w muzeum dostępnych Zwiedzają muzeum, zbierają dostępne materiały graficzne: kartki dla zwiedzających materiałów graficznych. z kalendarza, ulotki powstańcze. Pyta o wrażenia, ocenę nowoczesnej formuły muzeum. Prezentuje wrażenia, ocenia formułę muzeum. Poleca określenie realiów historycznych według podanego klucza: data wybuchu i czas trwania okupacji/powstania; dowódcy alia historyczne okupacji/powstania warszawskiego oraz nazywają Korzystając z materiałów przyniesionych z muzeum, określają re- i uczestnicy; uzbrojenie, metody walki; przeżycia warszawiaków; uczucia warszawiaków. rozmiar zniszczeń. 10. Wykorzystanie wiedzy z różnych źródeł w celu odczytania kontekstu historycznego przed omawianiem powieści historycznych (np. Antoniny Domańskiej, Karola Bunscha, Henryka Sienkiewicza), powieści współczesnej Stefana Żeromskiego Syzyfowe prace, eposu rycerskiego Pieśń o Rolandzie, epopei Pan Tadeusz Adama Mickiewicza. Nauczyciel Określa termin prezentacji, wyjaśnia jej cel, sugeruje źródła informacji. Przydziela zadania grupom. Uczeń/Uczniowie Przygotowują prezentację na podstawie różnych źródeł praca w grupach eksperckich.
Poleca przygotowanie sprawdzianu wiedzy dla kolegów z klasy. Prezentują uporządkowaną wiedzę w różnych formach, np. pogadanki, notatki, schematu, prezentacji multimedialnej. Przeprowadzają ewaluację w wybranej formie, np. quizu, krzyżówki, tekstu z lukami. 11. Prezentacja informacji o autorze w celu odczytania kontekstu biograficznego, np. przed omawianiem Ani z Zielonego Wzgórza Lucy Maud Montgomery, Wspomnień niebieskiego mundurka Wiktora Gomulickiego, Syzyfowych prac Stefana Żeromskiego. Nauczyciel Prezentuje (np. w punktach) fragment życiorysu autora z uwzględnieniem sytuacji rodzinnej, nauki, przyjaźni, uczuć, ponadto fotografie autora i jego rodziny, fotografie miejsc, w których przebywał w dzieciństwie, wypowiedzi innych osób na temat autora z okresu jego młodości. Poleca nazwanie cech autora. Uczeń/Uczniowie Podejmuje próbę charakteryzacji osoby rzeczywistej, odczytując kontekst biograficzny utworu. Poleca wybranie wydarzeń z życia autora, które mogłyby stać się inspiracją dla jego twórczości. Projektuje tematykę twórczości. 12. Prezentacja fotosów filmowych ekranizacji w celu określenia rodzaju fabuły, np. Opowieści z Narnii Clive a Staplesa Lewisa, W osiemdziesiąt dni dookoła świata Juliusza Verne a). Nauczyciel Określa termin prezentacji, wyjaśnia jej cel, sugeruje źródła informacji. Poleca określenie rodzaju fabuły (fantastyczna/realistyczna) oraz jej wyznaczników. Uczeń /Uczniowie Prezentuje fotosy filmowe danej lektury zapisane na elektronicznym nośniku. Odczytuje rodzaj fabuły, określając jej wyznaczniki z odwołaniem się do fotosów.
13. Prezentacja rekwizytów, kadrów, plakatów filmowych w celu identyfikacji odmiany gatunkowej powieści przed omawianiem powieści detektywistycznych, np. Niewiarygodnych przygód Marka Piegusa Edmunda Niziurskiego, Szatana z siódmej klasy Kornela Makuszyńskiego, wybranej powieści Arthura Conan Doyle a lub Agathy Christie. Nauczyciel Uczeń/Uczniowie Prezentuje rekwizyty, kadry filmowe (w planie detal), charakterystyczne dla gatunku detektywistycznego. wistyczna/y. Identyfikuje elementy charakterystyczne dla gatunku: detekty- Pyta o skojarzenia. Poleca zaprezentowanie rekwizytów detektywa w dowolnej formie. Tworzy listę/rysunek/schemat rekwizytów detektywa. Prezentuje kadry filmowe, plakaty filmowe ukazujące postacie Podaje przykłady słynnych postaci detektywów filmowych i literackich, nazywa ich cechy. sławnych detektywów. Poleca scharakteryzowanie postaci typowego detektywa w dowolnej formie. ki słowno-graficznej. Określa cechy charakterystyczne typu postaci, np. w formie notat- Poleca określenie cech charakterystycznych akcji utworu detektywistycznego. Określa cechy akcji, np. zawikłanie, fałszywe tropy, zaskakujące rozwiązanie. 14. Prezentacja fotosów i plakatów filmowych w celu określenia różnic gatunkowych między science fiction i fantasy przed omawianiem np. Wielkiej, większej i największej Jerzego Broszkiewicza, opowiadań Stanisława Lema i wybranej prozy fantasy. Nauczyciel Prezentuje fotosy, plakaty filmowe science fiction i fantasy. Poleca opisanie rzeczywistości kreowanej w filmach/powieściach według klucza: miejsce wydarzeń (scenografia), bohaterowie (wygląd, działania). Zapisuje wnioski na tablicy w dwóch obszarach: science fiction i fantasy. Uczeń/Uczniowie Opisują świat przedstawiony w filmach/powieściach science fiction i fantasy.
Poleca określenie czasu wydarzeń. Zapisuje wnioski na tablicy w dwóch obszarach: science fiction i fantasy. Poleca sporządzenie notatki (w dowolnej formie, np. słowno-graficznej) na temat cech odmiany gatunkowej science fiction i fantasy. Określają różnice między czasem wydarzeń w filmach/literaturze science fiction i fantasy. Sporządzają notatkę indywidualnie lub plakat w grupie. 15. Określanie cech gatunkowych pamiętnika, dziennika przed omawianiem wybranych tekstów. Nauczyciel Uczeń/Uczniowie Poleca podanie skojarzeń ze słowem pamiętnik. Zapisują skojarzenia na tablicy. Poleca podanie skojarzeń ze słowem dziennik. Wyjaśnia znaczenie wyrazu sztambuch. Pyta, w jakim celu ludzie piszą pamiętniki i dzienniki. Swobodnie wypowiadają się. Zapisuje wnioski na tablicy. Uogólniają wnioski. Pyta o adresata pamiętnika, dziennika. Podejmują próbę określenia adresata pamiętnika i dziennika. Pyta o twórców pamiętników we współczesnym świecie, zwracając Określają twórców pamiętników. uwagę na aspekt komercyjny. Poleca określenie różnic między pamiętnikiem, dziennikiem (jako Podejmują próbę wyjaśnienia różnic między pamiętnikiem, dziennikiem, formą literacką) i sztambuchem. sztambuchem. 16. Prezentacja postaci rycerza w różnych tekstach kultury w celu odczytania archetypu postaci w literaturze przed omawianiem np. Pieśni o Rolandzie, Krzyżaków, Potopu Henryka Sienkiewicza, Don Kichot Miguela Cervantesa. Nauczyciel Poleca zgromadzenie materiałów dotyczących rycerstwa. Określa termin prezentacji. Poleca uporządkowanie materiałów według klucza, np.: Epoka narodzin rycerstwa, rozwój tej warstwy społecznej; Uczeń/Uczniowie Gromadzą materiały z różnych źródeł. Prezentują wiedzę i materiały ilustracyjne, wybierając odpowiadający im obszar.
Znaczenie rycerstwa w dziejach Europy; Uzbrojenie, wyposażenie rycerza; Etos rycerski; Literackie postacie rycerzy; Różnice w etosie rycerza starożytnego i średniowiecznego. Poleca określenie cech typowych dla postaci rycerza. Wyjaśnia pojęcie archetyp. Prosi o wymienienie bohaterów współczesnej kultury popularnej, które przynajmniej w części spełniają wymagania archetypu rycerza. Przedstawia archetyp rycerza w dowolnej formie, np. słowno-graficznej. Uczniowie podają przykłady z filmów, literatury, komiksów, reklam. 17. Prezentacja dzieł malarskich w celu odczytania symbolicznego sensu przypowieści, np. Syn marnotrawny ( Wędrowiec ) Hieronima Boscha. Nauczyciel Uczeń/Uczniowie Eksponuje obraz o tematyce biblijnej. Wypowiadają się swobodnie na temat obrazu. Stwarza sytuację sprzyjającą swobodnym wypowiedziom uczniów. Poleca opis obrazu: Szczegółowo opisują obraz. plany malarskie, kompozycja, elementy obrazu, kolorystyka, nastrój. Poleca określenie symboliki, wskazując kolejne elementy obrazu. Objaśniają symboliczny sens elementów obrazu, korzystając ze Słownika Symboli i Słownika mitów i tradycji kultury.
Etap II Sposoby organizacji pracy podczas czytania lektury Czytanie ukierunkowane podanie dyspozycji (zadań) do wykonania podczas czytania lektury: zaznacz karteczkami, zanotuj, opracuj schemat, zapisz w punktach Tworzenie fiszek o postaciach 1. Przedstaw postać (np. Staś Tarkowski z W pustyni i w puszczy Henryka Sienkiewicza, Robinson z Robinsona Crusoe Daniela Defoe, Tomasz z Katarynki Bolesława Prusa). Imię i nazwisko Miejsce urodzenia, zamieszkania/ przebywania. Wiek Stan cywilny Rodzina Wykształcenie Doświadczenie Szczególne osiągnięcia Zajęcia Zainteresowania Plany/marzenia KWESTIONARIUSZ OSOBOWY
2. Zapisz odpowiednie cytaty dotyczące wyglądu bohatera (np. Pinokio z powieści Carla Collodiego, Ania Shirley z powieści Lucy Maud Montgomery, rodzeństwo Tosia i Tomek z Dziewczyny i chłopaka, czyli hecy na 14 fajerek Hanny Ożogowskiej, Tomek Sawyer z powieści Marka Twaina). Twarz, włosy Sylwetka Ubiór 3. Zapisz pytania, jakie chciałbyś zadać bohaterowi. Pytania do bohatera 1. 2. 3. 4. 5.
4. Zgromadź słownictwo do charakterystyki postaci (np. Pinokio z powieści Carla Collodiego, Staś Tarkowski z W pustyni i w puszczy Henryka Sienkiewicza, Adam Cisowski z Szatana z siódmej klasy Kornela Makuszyńskiego, Andrzej Kmicic z Potopu Henryka Sienkiewicza). Przedstawienie postaci Wygląd Usposobienie (sposób bycia) Umysł/wiedza Charakter Umiejętności Słabostki/wady Relacje z innymi 5. Opracuj schemat, w którym przedstawisz relacje rodzinne bohatera (np. w powieściach Przygody Tomka Sawyera Marka Twaina, Ten obcy Ireny Jurgielewiczowej, Opowieści z Narnii Clive a Staplesa Lewisa, Władca Lewawu Doroty Terakowskiej). 6. Opracuj schemat, w którym przedstawisz relacje bohatera z innymi postaciami (np. w utworach Kamienie na szaniec Aleksandra Kamińskiego, nowele Orzeszkowej, Prusa, Czechowa, Opowieść wigilijna Karola Dickensa, powieści historyczne Henryka Sienkiewicza). 7. Podziel bohaterów na postacie historyczne i fikcyjne, korzystając z informacji w encyklopedii, innych źródłach (np. w powieściach Krzyżacy, Potop, Quo vadis Henryka Sienkiewicza). 8. Podziel bohaterów na postacie realistyczne i fantastyczne (baśnie, Pinokio Carla Collodiego, Opowieści z Narnii Clive a Staplesa Lewisa, Opowieść wigilijna Karola Dickensa). 9. Podziel postacie na pierwszo- i drugoplanowe. O postaciach pierwszoplanowych zanotuj kilka informacji (powieści współczesne). 10. Podziel postacie na pozytywne i negatywne (w powieściach historycznych, nowelach Sienkiewicza, Orzeszkowej, Żeromskiego). 11. Przedstaw w punktach rozwój wątku miłosnego (we współczesnych powieściach dla młodzieży, historycznych Henryka Sienkiewicza).
Tworzenie fiszek o wydarzeniach 1. Zapisz w punktach kolejne etapy podróży bohatera utworu (np. Pinokio Carla Collodiego, W osiemdziesiąt dni dookoła świata lub inne powieści Juliusza Verne a, Mały Książę Antoine a de Saint-Exupéry ego). 2. Zrób notatkę na temat najbardziej dramatycznego wydarzenia w utworze (np. Chłopcy z Placu Broni Ferenca Molnara, Kamienie na szaniec Aleksandra Kamińskiego, Quo vadis Henryka Sienkiewicza, Pieśń o Rolandzie, Dywizjon 303 Arkadego Fiedlera, Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela Henryka Sienkiewicza, Siłaczka Stefana Żeromskiego, Nocny lot Antoine a de Saint- -Exupéry ego, Stary człowiek i morze Ernesta Hemingwaya). Autor, tytuł utworu Tytuł wydarzenia Miejsce, czas Okoliczności Postać dramatyczna Osiągnięte wartości 3. Wymień wydarzenia historyczne, o których mowa w utworze (np. powieści historyczne Henryka Sienkiewicza, Pieśń o Rolandzie, Pan Tadeusz Adama Mickiewicza). Wydarzenia w powieści Fakty historyczne 4. Opisz zwrot akcji po punkcie kulminacyjnym noweli (np. w Latarniku Henryka Sienkiewicza, Siłaczce Stefana Żeromskiego, A B C Elizy Orzeszkowej). 5. Napisz plan rozwoju wątku historycznego (powieści historyczne Karola Bunscha, Henryka Sienkiewicza, Józefa Ignacego Kraszewskiego).
Tworzenie fiszek o miejscu i czasie akcji 1. Naszkicuj miejsce/miejsca akcji. Nanieś nazwy miejsc i postaci (np. domu i Narnii Opowieści z Narnii Clive a Staplesa Lewisa, planety Mały Książę Antoine a de Saint-Exupéry ego, dżungli i wioski Księga dżungli Rudyarda Kiplinga, wąwozu Pieśń o Rolandzie ). 2. Naszkicuj obiekt/obiekty charakterystyczne dla miejsca i czasu akcji. Nanieś nazwy miejsc i postaci (np. szafa Opowieści z Narnii Clive a Staplesa Lewisa, plac Chłopcy z Placu Broni Ferenca Molarna, Big Ben w Londynie Opowieść wigilijna Karola Dickensa, łódź Stary człowiek i morze Ernesta Hemingwaya). 3. Naszkicuj środki komunikacji, które wykorzystał bohater. Nanieś na schemat nazwy miejsc i postaci (np. powieści: W osiemdziesiąt dni dookoła świata Juliusza Verne a, Pan Samochodzik i templariusze Zbigniewa Nienackiego, W pustyni i w puszczy Henryka Sienkiewicza). 4. Wymień rozwiązania techniczne, których ludzkość jeszcze nie dokonała (opowiadanie Stanisława Lema). Tworzenie fiszek o narratorze i narracji 1. Zanotuj informacje o narratorze (pierwszoosobowy/trzecioosobowy, jawny/ukryty, obiektywny/subiektywny, kilku narratorów). Przytocz odpowiednie cytaty (np. utwory: Mikołajek Jeana Jacquesa Sempé i René Goscinnego, Przygody Tomka Sawyera Marka Twaina, nowele Sienkiewicza, Orzeszkowej, Żeromskiego, Opowieść wigilijna Karola Dickensa, Świtezianka Adama Mickiewicza ). Tworzenie fiszek o autorze/genezie 1. Zapisz w punktach najważniejsze dane z życia autora. Przyporządkuj im wydarzenia z życia postaci (np. Lucy Maud Montgomery Ania Shirley w Ani z Zielonego Wzgórza, Stefan Żeromski Marcin Borowicz w Syzyfowych pracach ). 2. Wykaż związek autora z narratorem (np. Dorota Terakowska Władca Lewawu, Adam Mickiewicz Pan Tadeusz, Aleksander Kamiński Kamienie na szaniec, Melchior Wańkowicz Ziele na kraterze ). Tworzenie fiszek o gatunku literackim 1. Uzupełnij schemat akcji noweli (np. Bolesława Prusa, Elizy Orzeszkowej, Henryka Sienkiewicza, Antoniego Czechowa).
punkt kulminacyjny rozwiązanie rozwiązanie akcji akcji przedakcja zawiązanie akcji rozwój akcji Tworzenie fiszek: opis bibliograficzny/przypis 1. Sporządź opis bibliograficzny egzemplarza lektury. a) Nazwa autora (nazwisko i pierwsza litera/y imienia/imion) b) Pełny tytuł książki (z dodatkami, np. z podtytułem) c) Oznaczenie wydania (numer, zmiany i uzupełnienia) d) Miejsce wydania e) Nazwa wydawcy f) Rok wydania Przykład: Podracki J., Słownik skrótów i skrótowców, wyd. 1, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2003.
2. Opisz stronę tytułową lektury. a) Nazwa autora (nazwisko i pierwsza litera imienia/imion) b) Pełny tytuł książki (z dodatkami, np. z podtytułem) c) Nazwa autora przekładu/opracowania d) Nazwa wydawcy e) Rok wydania 3. Informacje z przypisów opracuj w formie mapy mentalnej.
Etap III Opis stopniowego tworzenia modelu EPIKA N.: Kto jest autorem utworu? N.: Dla kogo autor napisał utwór? N. zapisuje na tablicy: kto? AUTOR N. zapisuje na tablicy: dla kogo? ADRESAT N.: Jaki jest tytuł utworu? N. zapisuje na tablicy: co? TYTUŁ, podtytuł Poszerzając stopniowo wiedzę ucznia o zagadnienie genezy dzieła, N. poleci uczniom wykazanie związków między fabułą dzieła a doświadczeniami autora pole AUTOR, określenie znaczenia/funkcji tytułu pole TYTUŁ W dalszej kolejności N. rozbudowuje model w polu TYTUŁ jaki? np. metaforyczny, ironiczny o czym informuje? np. o gatunku, bohaterze, temacie O czym informuje tytuł utworu? Jaką funkcję pełni tytuł? N.: Co przedstawia w utworze? N. zapisuje na tablicy: co przedstawia? ŚWIAT PRZEDSTAWIONY Wyjaśnia, że świat przedstawiony to cała zawartość utworu, wszystko, co w nim napisał autor. W dalszej kolejności N. rozbudowuje model w polu ŚWIAT PRZEDSTAWIONY jaki? fantastyczny/realistyczny. Czy świat przedstawiony jest realny? N.: Skąd wiesz? Udowodnij, podając przykłady. N.: Kto w świecie przedstawionym opowiada? N. zapisuje na tablicy: kto opowiada w świecie przedstawionym? NARRATOR Poszerzając stopniowo wiedzę ucznia, N. uzupełnia na modelu obszar NARRATOR o kolejne pojęcia:
narrator-bohater: Czy narrator należy do świata przedstawionego czy jest bohaterem? narrator-autor: Czy można utożsamić narratora z autorem, czy to ta sama osoba? pierwszoosobowy/trzecioosobowy: W jakiej formie gramatycznej wypowiada się narrator? wszystkowiedzący/o ograniczonej wiedzy: Czy narrator wie wszystko o wszystkim? jawny/ukryty: Czy można zidentyfikować narratora? obiektywny/subiektywny: Czy narrator ujawnia swój stosunek do postaci/wydarzeń/idei? kilku narratorów: Ilu jest narratorów? N.: Co opowiada narrator? N. zapisuje na tablicy: co opowiada? FABUŁA (nie ma błędu, jeśli uczeń na nasze pytanie odpowie: wydarzenia, losy bohatera, jednak na schemat N. wprowadza pojęcie nadrzędne fabuła i wyjaśnia, że fabuła obejmuje wszystkie zdarzenia w świecie przestawionym). N.: Co się dzieje w świecie przedstawionym? N. zapisuje na tablicy: co się dzieje? AKCJA N. wyjaśnia pojęcia fabuła i akcja, odwołując się do potocznego rozumienia (np. mecz mecz się rozgrywa, a od czasu do czas pojawia się akcja, czyli tworzące ciąg zdarzenia, mające swój początek, rozwój i koniec). N.: Co się składa na akcję? N. zapisuje na tablicy: WYDARZENIA Poszerzając stopniowo wiedzę ucznia, N. zwraca uwagę na porządek chronologiczny i porządek przyczynowo-skutkowy wydarzeń. N.: Gdzie rozgrywają się wydarzenia? N.: Kiedy rozgrywają się wydarzenia? N. zapisuje na tablicy: gdzie? MIEJSCE WYDARZEŃ N. zapisuje na tablicy: kiedy? CZAS WYDARZEŃ N.: Skąd wiesz? Podaj przykłady. N.: O kim opowiada narrator? N. zapisuje na tablicy: o kim? POSTAĆ Poszerzając stopniowo wiedzę ucznia, N. uzupełnia obszar POSTAĆ na modelu o kolejne pojęcia:
bohater/bohater główny/postać pierwszoplanowa: Komu narrator poświęca najwięcej uwagi? bohater zbiorowy Czy można wyróżnić jednostkowego bohatera? postacie drugoplanowe: Które postacie są związane z bohaterem? postacie epizodyczne: Które postacie pojawiały się w utworze sporadycznie? N.: Co wiadomo o postaci? N. zapisuje na tablicy: WĄTEK (główny, poboczny). N. wyjaśnia, że wątek główny tworzą wydarzenia związane z bohaterem, wątki poboczne z postaciami drugoplanowymi. Poszerzając stopniowo wiedzę ucznia o wątkach, N. uzupełnia na modelu obszar WĄTEK o kolejne pojęcia, np.: wątek historyczny, miłosny, polityczny. N.: O czym jest utwór? N. zapisuje na tablicy: TEMAT N.: Jaki związek ma tytuł z tematem utworu? N.: Po co autor napisał dzieło? N. zapisuje na tablicy: po co? PROBLEMATYKA N.: Jaki związek ma tytuł z problematyką utworu? N.: Do jakiego gatunku literackiego należy utwór? N. zapisuje na tablicy GATUNEK W zależności od wiedzy uczniów i celów lekcji nauczyciel może sam wpisać nazwę gatunku (klasy młodsze) lub omówić cechy gatunkowe dzieła z uczniami. Jeśli uczniowie znają cechy gatunku, zidentyfikują je w utworze. N.: Określ cechy gatunku w utworze. Poszerzając stopniowo wiedzę uczniów, N. poleci zidentyfikowanie odmian gatunkowych powieści, np. powieść historyczna, science fiction, fantasy, detektywistyczna, przygodowa, podróżnicza, autobiograficzna Omawiając cechy gatunkowe noweli, N. wprowadzi pojęcia: przedakcja, rozwój akcji, punkt kulminacyjny, rozwiązanie akcji, puenta. N.: Sformułuj wypowiedź o utworze, wykorzystując poznane słownictwo.
imię i nazwisko (dla kogo?) ADRESAT MODEL PRACY 1 (co przedstawia?) ŚWIAT PRZEDSTAWIONY (jaki?) (co?) TYTUŁ, podtytuł (o czym informuje?) GATUNEK: (kto?) AUTOR
Mówiąc i pisząc na temat EPIKI, posługuję się pojęciami: AUTOR ADRESAT TYTUŁ, podtytuł ŚWIAT PRZEDSTAWIONY: realistyczny/fantastyczny NARRATOR: narrator-autor, narrator-bohater, jawny/ukryty, pierwszoosobowy/trzecioosobowy, wszystkowiedzący/o ograniczonej wiedzy, obiektywny/subiektywny, kilku narratorów GATUNEK Pamiętam, że narrator OPOWIADA
imię i nazwisko MODEL PRACY 2 (dla kogo?) ADRESAT (co przedstawia?) ŚWIAT PRZEDSTAWIONY (jaki?) (co?) TYTUŁ, podtytuł (jaki?, o czym informuje?) GATUNEK: (kto?) AUTOR
Mówiąc i pisząc na temat EPIKI, posługuję się pojęciami: AUTOR ADRESAT TYTUŁ, podtytuł ŚWIAT PRZEDSTAWIONY: realistyczny/fantastyczny FABUŁA AKCJA NARRATOR: narrator-autor, narrator-bohater, jawny/ukryty, pierwszoosobowy/trzecioosobowy, wszystkowiedzący/o ograniczonej wiedzy, obiektywny/subiektywny, kilku narratorów GATUNEK Pamiętam, że narrator OPOWIADA
imię i nazwisko MODEL PRACY 3 (dla kogo?) ADRESAT (co przedstawia?) ŚWIAT PRZEDSTAWIONY (jaki?) (co?) TYTUŁ, podtytuł (jaki? o czym informuje?) GATUNEK: (kto?) AUTOR
Mówiąc i pisząc na temat EPIKI, posługuję się pojęciami: AUTOR ADRESAT TYTUŁ, podtytuł ŚWIAT PRZEDSTAWIONY: realistyczny/fantastyczny FABUŁA AKCJA: WYDARZENIA (czas i miejsce) NARRATOR: narrator-autor, narrator-bohater, jawny/ukryty, pierwszoosobowy/trzecioosobowy, wszystkowiedzący/o ograniczonej wiedzy, obiektywny/subiektywny, kilku narratorów GATUNEK Pamiętam, że narrator OPOWIADA
imię i nazwisko MODEL PRACY 4 (dla kogo?) ADRESAT (co przedstawia?) ŚWIAT PRZEDSTAWIONY (jaki?) (co?) TYTUŁ, podtytuł (jaki? o czym informuje?) GATUNEK: (kto?) AUTOR
Mówiąc i pisząc na temat EPIKI, posługuję się pojęciami: AUTOR ADRESAT TYTUŁ, podtytuł ŚWIAT PRZEDSTAWIONY: realistyczny/fantastyczny FABUŁA : WĄTKI fabularne/bohaterowie: pierwszoplanowi, drugoplanowi, epizodyczni AKCJA: WYDARZENIA (czas i miejsce) NARRATOR: narrator-autor, narrator-bohater, jawny/ukryty, pierwszoosobowy/trzecioosobowy, wszystkowiedzący/o ograniczonej wiedzy, obiektywny/subiektywny, kilku narratorów GATUNEK Pamiętam, że narrator OPOWIADA
imię i nazwisko MODEL PRACY 5 (dla kogo?) ADRESAT (co przedstawia?) ŚWIAT PRZEDSTAWIONY (jaki?) (co?) TYTUŁ, podtytuł (jaki? o czym informuje?) GATUNEK: (kto?) AUTOR
Mówiąc i pisząc na temat EPIKI, posługuję się pojęciami: AUTOR ADRESAT TYTUŁ, podtytuł ŚWIAT PRZEDSTAWIONY: realistyczny/fantastyczny FABUŁA : WĄTKI fabularne/bohaterowie: pierwszoplanowi, drugoplanowi, epizodyczni AKCJA: WYDARZENIA (czas i miejsce) NARRATOR: narrator-autor, narrator-bohater, jawny/ukryty, pierwszoosobowy/trzecioosobowy, wszystkowiedzący/o ograniczonej wiedzy, obiektywny/subiektywny, kilku narratorów TEMAT PROBLEMATYKA GATUNEK Pamiętam, że narrator OPOWIADA
imię i nazwisko (dla kogo?) ADRESAT MODEL PRACY 6 (co przedstawia?) ŚWIAT PRZEDSTAWIONY (jaki?) FABUŁA (co?) TYTUŁ, podtytuł Przedakcja Rozwój akcji Punkt kulminacyjny Rozwiązanie akcji PUENTA (jaki? o czym informuje?) GATUNEK: (kto?) AUTOR
Mówiąc i pisząc na temat EPIKI, posługuję się pojęciami: AUTOR ADRESAT TYTUŁ, podtytuł ŚWIAT PRZEDSTAWIONY: realistyczny/fantastyczny FABUŁA : WĄTKI fabularne/bohaterowie: pierwszoplanowi, drugoplanowi, epizodyczni AKCJA: WYDARZENIA (czas i miejsce) BUDOWA AKCJI w noweli: przedakcja, rozwój akcji, punkt kulminacyjny, rozwiązanie akacji PUENTA NARRATOR: narrator-autor, narrator-bohater, jawny/ukryty, pierwszoosobowy/trzecioosobowy, wszystkowiedzący/o ograniczonej wiedzy, obiektywny/subiektywny, kilku narratorów TEMAT PROBLEMATYKA GATUNEK Pamiętam, że narrator OPOWIADA