Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Oddział w Łodzi. Projekt Nasz Księży Młyn. Raport

Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Oddział w Łodzi Projekt Nasz Księży Młyn Raport Łódź 2011

Spis treści M. Hanzl / Wprowadzenie do raportu...3 M. Hanzl / Księży Młyn - uwarunkowania urbanistyczne i społeczne...10 E. M. Boryczka / Analiza sytuacji społeczno-ekonomicznej mieszkańców Księżego Młyna...76 J. Wesołowski / Analiza uwarunkowań i możliwości w zakresie obsługi transportowej Księżego Młyna...102 M. Hanzl / Raport z działań - wprowadzenie...122 X. Modrzejewska - Mrozowska / Księży Młyn Kaufhaus. Interakcje...126 X. Modrzejewska - Mrozowska / Mapy osobiste...129 E. M. Boryczka / Warsztaty z mieszkańcami Księżego Młyna...132 M. Hanzl / Księży Młyn kierunki działania...150 X. Modrzejewska - Mrozowska / Księży Młyn. Partycypacja społeczna...172 J. Erbel / Księży Młyn. Jaka rewitalizacja?...186 Bibliografia...202 2

dr inż. arch. Małgorzata Hanzl Wprowadzenie do raportu 1. Założenia projektu, metodologia Projekt będący przedmiotem niniejszego raportu dotyczy działań związanych z rewitalizacją dawnego osiedla przyfabrycznego Zjednoczonych Zakładów Karola Scheiblera i Ludwika Grohmana, przy czym podmiotem projektu jest społeczność lokalna. Jest to zgodne z założeniami teoretycznymi programów rewitalizacji dla których podmiotem winna być społeczność ulicy, kwartału, dzielnicy, miasta, a działania ożywiające przestrzeń powinny wypływać z inicjatyw lokalnych. Rolą sektora publicznego - co w odniesieniu do Księżego Młyna dotychczas nie miało miejsca - winno być wspieranie tych inicjatyw za pomocą różnych instrumentów. 1 W Projekcie podstawowy nacisk został położony na zagadnienia związane z aktywizacją mieszkańców, ich edukacją oraz wzmocnieniem artykułowanego przez nich stanowiska. Przyjęta metodologia działania w ramach projektu zakładała: Wypracowanie metodami partycypacyjnymi i przygotowanie do wdrożenia we współpracy z ekspertami oraz z władzami miasta koncepcji rozwoju obszaru osiedla Księży Młyn uwzględniającej oczekiwania jego mieszkańców oraz opinie mieszkańców Łodzi, prowadzącej do integracji tego zabytkowego obszaru z resztą miasta, podniesienia jakości życia jego mieszkańców oraz ich aktywności. 2 Powyższa koncepcja służyć ma jako podstawa dla opracowywania strategii dalszej rewitalizacji obszaru, która mogłaby być wdrażana przez władze miasta oraz jednostki samorządowe różnych szczebli, w tym rady osiedla. W ramach przyjętej strategii jednym z podstawowych celów jest wypracowanie metod aktywizacji mieszkańców w obszarze społecznym, ale także zawodowym. Proces dochodzenia do wizji strategii zakładał aktywny współudział mieszkańców. Zadaniem przyjętym w projekcie było maksymalne wykorzystanie potencjału obszarów w szczególności ich walorów kulturowych. Metody działań z mieszkańcami wypracowane w ramach projektu mają charakter pilotażowy i mogą służyć rozwijaniu kolejnych przedsięwzięć o charakterze rewitalizacyjnym odnoszonych do innych obszarów zdegradowanych. Obok wypracowania strategii wśród celów realizacji projektu istotne znaczenie miała aktywizacja mieszkańców Księżego Młyna i pomoc we wzmocnieniu artykulacji ich oczekiwań w ramach debaty publicznej, zintensyfikowanie dyskusji publicznej na temat zagrożeń dotyczących tego obszaru wynikających z braku działań. W ramach projektu podjęto liczne starania zmierzające 1 za A. Czyżewska, prezentacja w ramach LPO Stocznia czerwiec 2010, http://partycypacjaobywatelska.pl/images/stories/seminarium_partycypacja/ac_jak_planowac_rewitalizacje.pdf 2 Wniosek o dotację Demokracja w działaniu, Meritum projektu, s. 2 3

do wypracowania platformy współpracy wszystkich zainteresowanych stron dla sformułowania zdefiniowej jako cel koncepcji rozwoju obszaru. Podjęto w tym celu liczne starania wymienione w części Raport z działań. Niemniej jednak brak rzeczywistej woli współdziałania ze strony władz samorządowych, jak również pewna bezwładność działania struktur administracji uniemożliwiły pełną realizację zamierzonego celu to jest rzeczywistą współpracę przy wypracowaniu akceptowanej przez wszystkich długofalowej strategii rewitalizacji. W ramach projektu udało się: w skuteczny sposób wzmocnić kapitał społeczny osiedla, w tym reaktywować zawieszoną działalność Stowarzyszenia Mieszkańców Księżego Młyna oraz zachęcić do działania nieformalny Klub Kobiet Księżego Młyna, wypracować sieć wzajemnych relacji pomiędzy mieszkańcami, aktywnie działającymi na terenie miasta organizacjami społecznymi, jednostkami władzy samorządowej różnych szczebli, w tym Radą Osiedla i Radą Miejską, podjąć szereg kontaktów z przedstawicielami administracji samorządowej różnych szczebli, w tym doprowadzić do kilku spotkań mieszkańców z P. Wiceprezydent Miasta Łodzi Agnieszką Nowak oraz innymi oficjelami, doprowadzić do wstępnej fazy projektu lokalizacji w obrębie osiedla placu zabaw dla młodszych dzieci, włącznie ze sporządzeniem ideowej koncepcji placu, organizacją wystawy i dyskusji mieszkańców na ten temat oraz zapewnieniem finansowania ze strony Rady Osiedla, podjąć starania celem organizacji platformy współpracy dla wypracowania strategii rozwoju Księżego Młyna, w oparciu o liczne spotkania z mieszkańcami sformułować oczekiwania tej grupy dotyczące przekształceń obszaru, które wzbogacone o opinie zaangażowanych w projekt ekspertów, również konsultowane z mieszkańcami, zawarte są w przedstawionym raporcie, publiczna dyskusja dotycząca zagadnień rewitalizacji obszaru, która dzięki inicjatywom związanym z projektem stała się ostatnio stałym elementem dyskursu prowadzonego w mediach lokalnych przyczyniła się do podjęcia przez władze miasta dwóch istotnych dla obszaru działań, a mianowicie: powołano Zespół ds. rewitalizacji Księżego Młyna 3 oraz przystąpiono do opracowania miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego dla obszaru obejmującego teren osiedla, dla których uchwały przyjęte zostały we wrześniu 2010 4. 3 Zarządzenie Nr 983/VI/11 Prezydenta Miasta Łodzi z dnia 22 lipca 2011 r. w prawie powołania Zespołu ds. rewitalizacji Księżego Młyna 4 Obwieszczenie o przystąpieniu do sporządzenia miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego i rozpoczęciu strategicznych ocen oddziaływania na środowisko dla części obszaru miasta Łodzi położonych w rejonach: alei: Marszałka Józefa Piłsudskiego i Marszałka Edwarda Śmigłego Rydza oraz ulic: Milionowej, Jana Kilińskiego i 4

2. Obszar działania projektu Bezpośrednim obszarem zainteresowania projektu jest część przyfabrycznego osiedla robotniczego dawnych Zjednoczonych Zakładów Karola Scheiblera i Ludwika Grohmana, zlokalizowana przy ulicy Księży Młyn. Obszar ograniczony jest ulicami Przędzalnianą, Księdza Biskupa Wincentego Tymienieckiego, Fabryczną oraz od strony wschodniej graniczy z historycznym obiektem straży pożarnej Zakładów obecnie adaptowanym na biura, dawnymi obiektami magazynowymi i obecnym centrum biznesu Textorial Park. Delimitacja obszaru będącego przedmiotem zainteresowania projektu związana jest z obecnością zwartego obszaru postrzeganego jako osiedle przyfabryczne, o wyraźnie zdefiniowanych cechach przestrzennych oraz wyodrębniającym się charakterze. Jednocześnie w stosunku do wybranego obszaru podejmowane były próby przeprowadzenia działań zmierzających do przekształcenia go w osiedle o charakterze zamkniętym, przy jednoczesnej likwidacji tam mieszkań komunalnych i wyprowadzenia dotychczasowych lokatorów do mieszkań w blokach na obrzeżach miasta - co niosło określone skutki społeczne. 3. Diagnoza wstępna Szereg działań podejmowanych w obszarze dawnych posiadeł wodno-fabrycznych składa się na całościowy obraz, w ramach którego głos dotychczasowych mieszkańców przyfabrycznych domów robotniczych był jak dotąd bardzo słabo słyszalny. Zabytkowe osiedle stanowiące wyzwanie z punktu widzenia konserwatorskiego jest jednocześnie postrzegane jako problem społeczny - rodzaj robotniczego getta 5, dla którego nie próbowano dotąd poszukiwać rozwiązań zakładających podmiotową rolę dotychczasowych mieszkańców. Zachodzące od momentu upadku łódzkiego przemysłu włókienniczego przekształcenia obiektów pofabrycznych i ich adaptacja dla współczesnych potrzeb: różnego rodzaju usług, centrów biurowych, współczesnego przemysłu oraz mieszkalnictwa odbywa się w niezbyt skoordynowany sposób i jest bardziej odpowiedzią na aktualne wyobrażenia potencjalnych działających w Łodzi podmiotów gospodarczych niż stanowi próbę świadomej i bazującej na jakiejkolwiek polityce rewitalizacji obszaru dawnych Zjednoczonych Zakładów Karola Scheiblera i Ludwika Grohmana, które zajmowały w czasach swojej świetności około 1/7 obszaru ówczesnego miasta tworząc swoiste miasto w mieście. Brak koordynacji działań przy jednoczesnej ich intensywności stwarza sytuację, w której obszar podlega samoistnej gentryfikacji, w tym również społecznej, na skutek napływania nowych Targowej, alei Marszałka Edwarda Śmigłego Rydza i ulicy Milionowej do projektowanej ulicy Konstytucyjnej 5 A. Majer, Księży Młyn w Łodzi: Sentymentalizm vs. Pragmatyzm, w: Tadeusz Markowski (red.), Rewitalizacja kompleksu Księżego Młyna, Biuletyn KPZK PAN, Zeszyt 229, Warszawa 2006. Dyskusja z przedstawionymi w cytowanym referacie tezami będzie kontynuowana w ramach części opracowania M. Hanzl: Księży Młyn - Uwarunkowania urbanistyczne i społeczne - diagnoza. 5

mieszkańców, co przy obecnej skali zjawiska niekoniecznie musi być postrzegane jako zagrożenie. W tej sytuacji znacznie korzystniejszym od prób działania o charakterze radykalnym, typu forsowanego przez poprzednie władze miasta pomysłu relokacji mieszkańców lokali komunalnych do czynszówek położonych gdzie indziej i po przeprowadzeniu przez zewnętrznego dewelopera remontu utworzenie osiedla zamkniętego, byłoby wypracowanie finalnych rozwiązań z uwzględnieniem zdania obecnych mieszkańców, być może jak proponują Bużałek i Kronenberg - metodą małych kroków. 6 Jednocześnie zakres przekształceń już zrealizowanych, planowanych i możliwych do realizacji jest znaczny. Rozproszone i nieskoordynowane ze sobą inwestycje realizowane w różnych obszarach dawnych posiadeł wodno-fabrycznych zmierzają do wprowadzenia tam licznych nowych mieszkańców. Wobec powyższego opracowanie dokumentu koordynującego kwestie konserwatorskie, środowiskowe, transportowe, ekonomiczne oraz społeczne w skali samego osiedla, jego bezpośredniego otoczenia ale również uwzględnienie powiązań z miastem staje się coraz istotniejsze. Duże znaczenie dla przyszłego programu rewitalizacji obszaru ma jego znaczenie dla mieszkańców miasta jako elementu tożsamości lokalnej. Nie można też pomijać możliwości turystycznego wykorzystania obszaru jako zespołu zabytkowego klasy europejskiej - stąd tym ważniejsza staje się problematyka konserwatorska oraz pozostawienie dostępności poszczególnych fragmentów założenia dla szerszej publiczności. W momencie rozpoczęcia pracy nad projektem zaufanie mieszkańców Księżego Młyna do działań podejmowanych na terenie osiedla praktycznie nie istniało. Wcześniejsze zaszłości przyczyniły się do wykształcenia postawy o charakterze skrajnie roszczeniowym, przy jednoczesnym całkowitym braku wiary we własne możliwości uzyskania jakiegokolwiek realnego wpływu na sytuację czy też poprawy własnych warunków bytowych. Jednym z elementów, który spowodował wykształcenie postawy bezradności jest niemożność wyegzekwowania od jednostek odpowiedzialnych za bieżącą konserwację budynków i ich otoczenia podjęcia właściwych działań, co stopniowo prowadzi do postępującego pogarszania stanu technicznego oraz obniżania jakości życia mieszkańców. Administracja Nieruchomości pozostaje głucha na wszelkie podejmowane żądania interwencji nawet przy tak podstawowych elementach budynków jak naprawa rynien, rur spustowych oraz obróbek blacharskich. Każdorazowo wymiana czy naprawa uszkodzenia takiego elementu wymaga wielokrotnego ponawiania tej samej prośby i to pomimo, że brak interwencji skutkuje powstaniem znacznie trudniejszej potem do usunięcia szkody - zawilgocenia muru, a w dalszej kolejności zagrzybienia obiektu. Obok stanu technicznego samych budynków elementem zagospodarowania, którego jakość była najczęściej podnoszona jest stan bruku ulicy Księży Młyn. 6 M. Kronenberg, T. Bużałek: Dobre i złe życie po życiu, Obywatel 3/2008 6

Wspomniany już projekt przekształceń zabytkowych czynszówek na mieszkania o wyższym standardzie spowodował wyodrębnienie się wśród mieszkańców dwóch skrajnych postaw: osób które chcą poprawić swoje warunki mieszkaniowe poprzez przeniesienie się w inne miejsce oraz osób, które niejednokrotnie wykupiwszy uprzednio mieszkania w obrębie Księżego Młyna, związanych z tym miejscem, nie zainteresowanych zmianą lokalizacji za to oczekujących poprawy warunków bytowych w ramach samego zespołu. W wyniku działań związanych z realizacją niniejszego projektu uprzedni podział uległ zatarciu i nie kształtuje się tak jak wynikałoby z przeprowadzonych ówcześnie ankiet zgodnie z podziałem na lokatorów mieszkań komunalnych i właścicieli. Obok wymienionych dwóch grup w obszarze zidentyfikowano grupę osób potencjalnie zainteresowanych wykupem na własność zajmowanych przez siebie lokali komunalnych. Ponadto uważna obserwacja społeczności lokalnej przy okazji licznych spotkań i organizowanych imprez pozwala wnioskować iż problem wykluczenia w obrębie osiedla w mniejszym stopniu jest wynikiem pauperyzacji mieszkańców związanej z bezrobociem i patologią społeczną, a w większym stopniu wynika z wieku mieszkańców i w związku z tym ograniczonego ich potencjału finansowego. W obszarze przykładowo nasilenie problemu alkoholowego wydaje się być mniejsze niż w innych rejonach śródmieścia, nie jest widoczna również agresja wśród osób młodych. Dodatkowo obecność silnych relacji sąsiedzkich powoduje, iż osiedle żyje, mieszkańcy spotykają się, przesiadują na ławkach, rozmawiają ze sobą - inaczej niż w większości osiedli z okresów późniejszych oraz w osiedlach budowanych współcześnie. 7 4. Metodologia partycypacji społecznej zastosowana w projekcie Cel projektu został wstępnie zdefiniowany jako (...) przygotowanie wdrożenia spójnego i akceptowanego społecznie (zarówno przez mieszkańców, podmioty gospodarcze, kulturalne i inne działające na obszarze Księżego Młyna jak i społeczność miasta) planu rozwoju obszaru w oparciu o wielokierunkową analizę uwarunkowań oraz potencjalnych scenariuszy rozwoju i przeprowadzoną szeroką debatę społeczną na ten temat. 8 Pośród działań zrealizowanych w ramach projektu najwięcej miejsca zajęła praca z mieszkańcami oraz wspomaganie ich w realizacji różnych własnych zamierzeń. Praca ta przyniosła wymierne efekty w postaci zwiększenia wiary mieszkańców we własne siły - co widoczne było w pomyśle zaproszenia łódzkich władz miejskich na przygotowane własnoręcznie ciasto dla zwrócenia uwagi na problemy mieszkańców Księżego Młyna - oraz wzmocnienia kapitału społecznego obszaru, w tym między innymi przywrócenie działających wcześniej organizacji 7 Powyższe spostrzeżenia dotyczące problemu wykluczenia społecznego w obszarze projektu są wynikiem obserwacji i wymagałyby przeprowadzenia szczegółowych badań społecznych dla uzyskania weryfikacji. 8 Wniosek.., op.cit., Planowane działania i rezultaty, s. 3 7

społecznych: Stowarzyszenie Mieszkańców Księżego Młyna, uformowanie się nowych: Klub Kobiet Księżego Młyna. W ramach projektu wykorzystano następujące formy partycypacji bezpośredniej: dyskusje plenarne, warsztaty Future Game, konsultacje indywidualne, piknik adresowany do ogółu mieszkańców miasta, piknik sąsiedzki, mapa mentalna - badanie adresowane dla dzieci, warsztaty dla mieszkańców inspirowane ideą Future Search Conference. Ważnym elementem projektu stały się działania i wystawy przygotowane przez samych mieszkańców przy pomocy realizatorów projektu. W ramach projektu Księży Młyn Kaufhaus. Interakcje udało się nawiązać współpracę z osiedlem Kaufhaus w Rudzie Śląskiej, gdzie prezentowana była przygotowana przez mieszkańców Księżego Młyna wystawa Księży Młyn - kreatywna dzielnica czy zdegradowane osiedle?. Analogiczna wystawa przygotowana przez mieszkańców Kaufhausu została zaprezentowana w Łodzi, w Muzeum Książki Artystycznej i spotkała się z szerokim odzewem ze strony mieszkańców oraz przedstawicieli władz lokalnych. 9 Elementem integrującym mieszkańców stała się zorganizowana na wstępie impreza andrzejkowa. Szczegółowy opis przebiegu poszczególnych imprez wraz z podaniem rezultatów zamieszczony jest w dalszej części raportu z projektu. Ponadto uzupełnieniem procesu partycypacji stała się prowadzona na bieżąco witryna projektu nosząca nazwę Nasz Księży Młyn: http://naszksiezymlyn.pl, gdzie zamieszczane są na bieżąco wszystkie informacje o projekcie oraz zebrane informacje, zdjęcia, etc. Wszystkie wystawy miały swoje wirtualne odpowiedniki. W początkowej fazie projektu istotną trudnością do przełamania była wspomniana już nieufność mieszkańców, granicząca niemal z wrogością. Bariera wynikająca z wcześniejszych obietnic poczynionych przez administrację samorządową w zakresie możliwości zamiany mieszkań, a następnie brak spełnienia obietnic, równocześnie z brakiem działań dla bieżącego utrzymania budynków, a także z brakiem możliwości podejmowania działań samodzielnych oraz związane z tym poczucie beznadziejności sytuacji skutkowało traktowaniem wszelkich form instytucjonalnego wsparcia w wysoce negatywny sposób. Miało to niestety istotne znaczenie dla samego przebiegu procesu opracowywania strategii - jako że mieszkańcy okazali się przygotowani do wspólnej pracy znacznie później niż założono na wstępie. 9 Szczegółowa relacja w raporcie autorstwa realizatorki projektu Księży Młyn Kaufhaus. Interakcje - Xeni Modrzejewskiej - Mrozowskiej 8

Sporym atutem rozwijania całości przedsięwzięcia była lokalizacja punktu konsultacyjnego działającego w ramach projektu w działającej na osiedlu Galerii Ikona - to ułatwiało dotarcie do mieszkańców oraz umożliwiało konsultacje bezpośrednie. Ponadto w organizacji spotkań i wystaw w sposób aktywny uczestniczyły instytucje związane z Księżym Młynem: Muzeum Książki Artystycznej oraz Łódź Art Center, udostępniając pomieszczenia oraz współpracując przy przygotowaniu imprez i projektów. dr inż. arch. Małgorzata Hanzl Księży Młyn - uwarunkowania urbanistyczne i społeczne - diagnoza 9

1. Wprowadzenie - szkic historyczny Historia rozwoju dawnych Zjednoczonych Zakładów Przemysłu Bawełnianego Karola Scheiblera i Ludwika Grohmana, a także osiedla robotniczego na Księżym Młynie była przedmiotem licznych studiów i prac badawczych: zarówno w odniesieniu do badań architektonicznych i urbanistycznych jak i studiów historycznych. W zakresie wskazań o charakterze urbanistycznym i konserwatorskim obszar dawnych łódzkich posiadeł wodnofabrycznych doczekał się niedawno bardzo rzetelnego opracowania, wykonanego na zamówienie KOBiDZ i wykorzystywanego przez Urząd Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków 10, wykonywane są również pogłębione studia konserwatorskie dotyczące poszczególnych obiektów i zespołów zabudowy przy okazji ich adaptacji do współczesnych potrzeb. 11 Obok problematyki stricte urbanistycznej ciekawym oraz ważnym dla naszych rozważań jest wątek traktujący o mieszkańcach osiedla - niegdyś robotnikach i administracji pracujących w zakładach. Studia pochodzące z okresu przed transformacją ustrojową często poruszają temat rozwoju ruchu robotniczego w Łodzi, przytaczają liczne przykłady angażowania się załogi w tego rodzaju działania oraz podkreślają wiodącą rolę łódzkiego przemysłu i łódzkich robotników w budowaniu potencjału gospodarczego kraju. 12 W późniejszym okresie głośno było o łódzkich robotnikach przy okazji strajków w latach osiemdziesiątych, w których odegrali znaczącą rolę. Kolejne wydarzenie to wizyta Jana Pawła II w Zakładach PB im. Obrońców Pokoju Uniontex w 1987 roku. Potem z prasy łódzkiej można było się dowiedzieć o działalności spółki pracowniczej w okresie przed i w trakcie likwidacji Uniontexu. Zaś później dawni robotnicy przestali być przedmiotem opisu, a o niegdysiejszym osiedlu fabrycznym pisze się już tylko jako o enklawie biedy i patologii społecznej. Przystępując do niniejszych rozważań oraz mając przed oczami rzeczywistą grupę mieszkańców osiedla, którzy zgromadzili się podczas pierwszego ze spotkań projektu w dniu 24 września 2010 roku w Zespole Szkół Ponadgimnazjalnych im Ludwika Krzywickiego.przy ul. 10 Łódź Posiadła wodno-fabryczne, Tom Drugi, Zalecenia dla ochrony i kształtowania struktury przestrzennej, Łódź 2008, opracowanie: Pracownia Planowania Przestrzennego Architekci T. Brzozowska, A. Tomczak Spółka Parnerska, pod kierunkiem Anety Tomczak 11 W tym dla samego osiedla wykonane zostało opracowanie: Rewitalizacja terenów Księżego Młyna, Obiekt : budynki mieszkalne przy ulicach: Przędzalnianej 46, 48, 50, 52, 54, 56, 58 i 49, 51, 53, 55, 57, 59, 61, 63, 65, 67, Fabrycznej 19, 19a, 21, Księży Młyn 1-16 i ul. ks. bpa Wincentego Tymienieckiego 6, 8, 10, 12, 14, 16 oraz ulicy ks. bpa Wincentego Tymienieckiego w Łodzi, Ocena zachowanych wartości historycznych i przestrzennych (kulturowych) do programu rewitalizacji zabudowy mieszkaniowej na Księżym Młynie i wzdłuż ulicy Tymienieckiego w Łodzi, Projekt Phare 2003/004-379.01.08 Projekt realizowany ze środków programu UE Phare oraz ze środków budżetu państwa, realizowany na zlecenie Ministerstwa Rozwoju Regionalnego, wrzesień 2006 (firma DGA), dalej cytowane jako Rewitalizacja..., inne przykłady: Ocena wartości kulturowych dla obszaru zespołu Księży Młyn (obszaru ujętego programem projektowym U Scheiblera ), Regionalny Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków w Łodzi, Łódź 2006 12 Najobszerniej zagadnienia te opisuje monografia: Wiesław W. Puś, Stefan S. Pytlas: Dzieje Łódzkich Zakładów Przemysłu Bawełnianego im. Obrońców Pokoju Uniontex (d. Zjednoczonych Zakładów K. Scheiblera i L. Grohmana) w latach 1827-1977, PWN, Warszawa 1979 10

Księży Młyn 13/15 postrzegam jako oczywistą konieczność kontynuacji studiów dotyczących powojennych losów łódzkich robotników, w tym tych zatrudnionych w dawnych Zakładach, jednak prowadzonych z jednej strony bez patosu okresu realnego socjalizmu, a z drugiej bez pomijania podmiotowej roli tej grupy przy tworzeniu niegdyś potęgi Łodzi oraz inicjowania przeobrażeń ustrojowych. Nie koncentrując się na tym zagadnieniu w zakresie większym niż pozwalają na to ramy tegoż opracowania czuję się jednak zobowiązana dla choć szkicowego zarysowania wątku historycznego - w tym dla pobieżnego choćby poznania historii tej grupy społecznej, nierozerwalnie związanej z rozwojem Zakładów. Ten temat wymaga pogłębionych analiz historycznych, a szczególnie socjologicznych oraz antropologicznych. Oraz wykorzystania rezultatów tychże analiz w procesie rewitalizacji Księżego Młyna oraz szerzej: łódzkiego obszaru centralnego. 1.1. Jak powstawało miasto w mieście Karol Wilhelm Scheibler (1820-1881) twórca największego ówcześnie przedsiębiorstwa bawełnianego na ziemiach polskich był synem kupca i fabrykanta sukna z miejscowości Montjoie w Nadrenii. 13 Po ukończeniu gimnazjum wyjechał do Belgii, gdzie pracował w przędzalni w Verviers a następnie został współpracownikiem Johna Cockerilla - właściciela zakładów budowy maszyn w Seraign koło Liège - zatrudnienia te były ułatwione poprzez więzy rodzinne. Następnie pracował w Austrii początkowo jako przedstawiciel angielskich firm handlowych, a następnie jako dyrektor przędzalni w Vöslau koło Wiednia. Wszystko to przyczyniło się do nabycia doświadczenia, praktycznej wiedzy, a także rozległych kontaktów handlowych i umożliwiło późniejsze sukcesy łódzkich zakładów. Po przybyciu w 1848 roku do Królestwa Polskiego K. W. Scheibler podjął początkowo pracę w zakładach wuja Fryderyka Schlössera w Ozorkowie, po czym zgromadziwszy kapitał podjął decyzję o założeniu własnego przedsiębiorstwa. W roku 1853 14 uzyskał parcele (Nr 1253) o powierzchni 17 morgów i 154 pręty kw. zlokalizowane w dzielnicy Nowe Miasto przy Wodnym Rynku, na obszarze parku staromiejskiego. 15 Umowa zobowiązywała do wzniesienia w okresie dwóch lat wielowydziałowego przedsiębiorstwa włókienniczego. W 1854 roku zawarł związek małżeński z Anną Werner, co wpłynęło na wielkość kapitału zakładów. 16 W 1856 roku ruszyła przy Wodnym Rynku pierwsza przędzalnia. 17 Po przezwyciężeniu kryzysu bawełnianego z lat 1861-1863 13 A. Małagowski, Śladami scheiblerowskiej legendy, w: Łódź. Księży Młyn. Historia ludzi, miejsca i kultury, Muzeum Sztuki w Łodzi Rezydencja Księży Młyn, Łódź 1998, s. 5, wcześniej w tej rodzinie jak pisze Małgowski było szczególnie wielu pastorów. 14 A. Małagowski, op.cit., s. 6, Stefański podaje jako datę transakcji rok 1854 - porównaj K. Stefański, Jak zbudowano przemysłową Łódź, Architektura i urbanistyka miasta w latach 1821-1914, Regionalny Ośrodek Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego, Łódź 2001, s.79 15 K. Stefański, op.cit., s.79 16 A. Małagowski, op.cit., s. 5 17 K. Stefański, op.cit., s.79 11

wzniesiono kolejne budynki fabryczne z nietynkowanej cegły z charakterystycznym detalem 18, w tym ruszyła mechaniczna tkalnia a u schyłku lat 60-tych uruchomiono kolejną tkalnię i wykańczalnię. 19 W pobliżu fabryki powstał początkowo skromny dom Scheilblerów, następnie przebudowany w 1865 roku wg projektu Jana Karola Mertschinga oraz ostatecznie 20 lat później przez warszawskiego architekta Edwarda Lilpopa - obecnie mieści Muzeum Kinematografii. W latach 1865-1868 przy Wodnym Rynku według projektów Jana Karola Mertschinga 20 i Jana Bojankowskiego 21, wzniesiono kilka pierwszych domów dla kadry technicznej i zasłużonych pracowników zakładów. 22 Budynki początkowo piętrowe 23, o prostych formach i dwuspadowych dachach, tynkowane, początkowo w liczbie dwa a następnie trzy mieściły po 20 izb mieszkalnych każdy. W rejonie tym zlokalizowano pierwszy w Łodzi planowo założony zespół zabudowy fabryczno-mieszkaniowej zwany Centralą 24, dodatkowo wzbogacony o prywatny park wydzielony z części posesji przylegającej do parku staromiejskiego. 25 Drugi z kompleksów powstał w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XIX w. na Księżym Młynie, w rejonie skrzyżowania ulic św. Emilli (Tymienieckiego) i Przędzalnianej. Nazwa Księży Młyn w odniesieniu do przeznaczenia ich na zakłady fabryczne wystąpiła w druku w dokumencie z 1824 roku i na planie Łodzi z roku 1827 26. Używana była wcześniej, obszar pozostawał zagospodarowany poczynając od XV wieku jako własność probostwa parafii łódzkiej - znajdowały się tam grunty orne i łąki nadrzeczne sąsiadujące z Jasieniem, a także staw i młyn zwany Księżym Młynkiem 27. W latach 20-tych tereny te przeznaczone zostały pod budowę osady fabrycznej. Pierwszym właścicielem posiadła Księży Młyn 28 został Krystian Henryk Wendisch pochodzący z Saksonii, który w 1827 roku wzniósł tam trzypiętrową przędzalnię, której zewnętrzne ściany były ceglane, a konstrukcja wewnętrzna drewniana, oraz której maszyny poruszane były dzięki kołu wodnemu. Zakład uznawany jest za przykład manufaktury scentralizowanej 29. Oprócz przędzalni wzniósł jeszcze tkalnię, folusz i dom mieszkalny oraz podjął regulację stawu i grobli 30. 18 Ibidem, s.79 19 A. Małagowski, op.cit., s.6 20 Architekt powiatu łęczyckiego, C. Pawlak, Miasto w mieście, w: Łódź. Księży Młyn. Historia ludzi, miejsca i kultury, Muzeum Sztuki w Łodzi Rezydencja Księży Młyn Łódź 1998, s. 13 21 Architekt miasta Łodzi od 1864 roku, ibidem, s.13 22 Była to realizacja wcześniejszych planów, już z 1856 roku kiedy to planowano wzniesienie w tym samym miejscu domów drewnianych dla robotników, K. Stefański, op.cit., s.79 23 Budynki zostały podwyższone o jedną kondygnację przed rokiem 1913, ibidem, s.79 24 C. Pawlak, op.cit. s.13 25 K. Stefański, op.cit., s.79 26 C. Pawlak, op.cit. s. 13, G. Kobojek, Księży Młyn - Królestwo Scheiblerów, Biblioteczka Towarzystwa Opieki nad Zabytkami w Łodzi, Zeszyt 5, Zora 1998, s. 9 27 C. Pawlak, op.cit. s. 13, G. Kobojek, op.cit., s. 6 podaje rok 1521, kiedy to Jan Łaski w księdze uposażeń kościoła parafialnego pisze o młynie pozostającym własnością plebana. 28 Jeszcze wcześniej kontrakt wieczysty użytkowania posiadła młynarskiego na Księżym Młynie zawarł w 1823 roku z miejscowym proboszczem farbiarz z Chodzieży Karol Bogumił Saenger, jednak nie rozpoczął żadnej inwestycji, G. Kobojek, op.cit., s.10 29 W. Puś, Dzieje Łodzi Przemysłowej. Zarys historii Muzeum Historii Miasta Łodzi, Łodź 1987, s. 19 30 C. Pawlak, op.cit., s.14 12

Za jego czasów obszar miasta ograniczony ulicą Widzewską, nowymi granicami Widzewa, zlokalizowany wzdłuż ul. Emilii otrzymał niemiecką nazwę Pfaffendorf 31. Fabrykę po jego śmierci nabył Karol Fryderyk Moes ze Zgierza, a następnie w latach 1865-1870 jej właścicielem był Teodor Krusche, który następnie sprzedał zakład wraz z częściowo zniszczonymi po pożarze zabudowaniami fabrycznymi Karolowi Scheiblerowi. W roku 1870 ruszyła budowa przędzalni, która skalą i konstrukcją przewyższała dotychczasowe rozwiązania łódzkie. W 1877 posiadłość obejmowała teren: nr hip. 968 pow. 1000 pr. kw. oraz nr hip. 969 pow. 1000 prętów kw. W roku 1883 w skład zakładów wchodziły: przędzalnia, bawełny z niciarnią, tkalnia wyrobów bawełnianych, oddział mechaniczny, gazownia 32. Powstający zespół fabryczno-mieszkalny przyjął nazwę Zakład Nowy tzw. Manufaktura Księży Młyn 33. Zespół powstał jako całość, w tym w latach 1870-1877 powstał szkielet układu przestrzennego, w którego skład wchodziły czterokondygnacyjna przędzalnia z czerwonej cegły z elementami architektury obronnej 34, druga przędzalnia, równoległa do niej, niewiele mniejsza od pierwszej, liczne obiekty towarzyszące oraz część osiedla mieszkaniowego usytuowana naprzeciw przędzalni (1873-75). Rys.1. Plan sytuacyjny fabryki i osiedla robotniczego na Księżym Młynie, r. 1883, APŁ, RGP. Wydz. Ad. sygn. 1661/II 35 31 G. Kobojek, op.cit., s. 13 32 I. I. Popławska, Architektura przemysłowa Łodzi w XIX wieku, PWN, Warszawa 1973, s. 111 33 Projekt architektoniczny zabudowań wchodzących w jego skład przypisywany był Hilaremu Majewskiemu - za C. Pawlak, op.cit., s.16. K. Stefański zaprzecza temu przypuszczeniu, ze względu na brak potwierdzenia w materiałach archiwalnych. Jako prawdopodobne uznaje natomiast za Ireną Popławską autorstwo Majewskiego odnośnie willi Herbsta, stanowczo zaprzeczając autorstwa zabudowań mieszkalnych i fabrycznych Księżego Młyna, op.cit., s.101 34 K. Stefański, op.cit., s. 98 35 Plan pochodzi z opracowania Ocena wartości kulturowych dla obszaru zespołu Księży Młyn (obszaru ujętego programem projektowym U Scheiblera ), Część II. Ilustracje archiwalne, Regionalny Ośrodek Badań i Dokumentacji 13

ul. Fabrycznej. 39 Rys. 2. Plan sytuacyjny fabryki i osiedla robotniczego na Księżym Młynie r. 1891, Źródło: Ocena wartości kulturowych dla obszaru zespołu Księży Młyn (obszaru ujętego programem projektowym U Scheiblera ) Część II Ilustracje archiwalne, Regionalny Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków w Łodzi, Łódź 2006 oraz Sprawozdanie Nr 1 Łódź marzec 2006 Początkowo w skład osiedla wchodziło 18 budynków jednopiętrowych, usytuowanych w trzech rzędach po sześć budynków. W centrum, na osi gmachu przędzalni znalazła się centralna aleja, wysadzana drzewami. Na jej zakończeniu znalazł się budynek mieszczący szkołę i kantynę dla robotników. Na zachód od gmachu szkoły zlokalizowane były sklepy - dawniej nazywane komesami. Całość osiedla otaczało ozdobne ogrodzenie żeliwne, przy zamykanych na noc bramach wejściowych znajdowały się budki portierów. 36 Pomiędzy szeregami domów zlokalizowano budynki gospodarcze, mieszczące też sanitariaty 37 oraz ogródki, wykorzystywane początkowo przez nauczycieli szkoły oraz majstrów zatrudnionych w fabryce. 38 W późniejszym okresie (1884-1885) powstały dalsze domy mieszkalne wraz z budynkami gospodarczymi, sięgające aż do ulicy Fabrycznej: cztery domy przy ul. Przędzalnianej i trzy przy APŁ, RGP Wydz. Bud. sygn. 2248, k.5 Zabytków w Łodzi, Łódź 2006 oraz Sprawozdanie Nr 1 Łódź marzec 2006 36 G. Kobojek, op.cit., s.30 37 O przeobrażeniach sposobu wykorzystania ogródków jako jednym z tematów badań konserwatorskich wspomina Salm, J. Salm, Problematyka konserwatorska Księżego Młyna czyli o szczycie góry lodowej, w: W. Kaczmarek (red.), O Księżym Młynie Historia - Architektura Ogrody. Materiały z sesji zorganizowanej 2 marca 2001 r. w Rezydencji Księży Młyn przez Oddział Łódzki TONZ oraz Muzeum sztuki `rezydencja Księży Młyn, Towarzystwo Opieki nad Zabytkami w Łodzi, Widzewska Oficyna Wydawnicza ZORA, Łódź 2001 38 G. Kobojek, op.cit., s.33 39 Rewitalizacja..., op.cit., s.6 14

Źródło: Ocena wartości kulturowych dla obszaru zespołu Księży Młyn (obszaru ujętego programem projektowym U Scheiblera ) Część II Ilustracje archiwalne, Regionalny Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków w Łodzi, Łódź 2006 oraz Sprawozdanie Nr 1 Łódź marzec 2006 Każdy z domów osiedla mieścił średnio 18 mieszkań, w tym jednoizbowych o powierzchni 25 m 2 lub dwuizbowych o powierzchni 40 m 2. 40 W osiedlu wzniesiono budynki użyteczności publicznej: w 1876 roku otwarto szkołę przyfabryczną dla dzieci majstrów, urzędników i robotników, w 1882 roku założono sklepy, zaś w 1884 pierwszy szpital przyfabryczny w Łodzi (obecnie im. Karola Jonschera przy ul. Milionowej). 41 W granicach osiedla zlokalizowana była ponadto straż pożarna, mieszcząca się po jego stronie zachodniej. We wschodniej pierzei ul. Przędzalnianej, pod numerem 68, mieściła się sala zabaw przeznaczona dla robotników osiedla. 42 Od północy osiedle graniczyło z parkiem Źródliska oraz z prywatnym parkiem Scheiblerów. U zbiegu ulic Przędzalnianej i Św. Emilii mieściła się Willa Herbstów 43 - obecnie znajduje się tam Oddział Muzeum Sztuki w Łodzi. Budowa rezydencji, w której skład weszły willa ogród oraz zaplecze gospodarze podjęta została w 1875 roku. Architektura willi nawiązuje do renesansu 40 Szczegółowy opis poszczególnych typów mieszkań znajduje się w opracowaniach Rewitalizacja..., op.cit. oraz Posiadła..., op.cit. 41 K. Stefański, op.cit., s. 17, Szpital Jonschera, zbudowany z inicjatywy dr Karola Jonschera przy ul. Sw. Emilii (obecnie Przędzalniana 75 otwarty został w 1884 roku i dysponował 40 łóżkami, posiadał wzorowe wyposażenie, przy szpitalu działało ambulatorium i apteka ), W. Puś, op.cit., s.62 42 Rewitalizacja, op.cit., s. 13 43 Edward Herbst (1844-1921) był zięciem Karola Scheiblera, A. Małagowski, op.cit., s. 8 15

włoskiego. Zaplecze stanowi trójskrzydłowa oficyna przylegająca do budynku willi oraz budynek powozowni, stajni i mieszkania dla służby stajennej projektu Adolfa Zelingsona. 44 Całość otaczał starannie zakomponowany ogród, rozciągający się aż do stawu na Jasieni. Zwarty zespół urbanistyczny Księżego Młyna ograniczony był od południa ulicą Milionową, od zachodu ulicą Magazynową, od północy ul. Fabryczną i od wschodu ulicą Przędzalnianą, uwzględniając działki po obu stronach ulicy. 45 Dalej na wschód od Księżego Młyna zlokalizowany był liczący 100 ha folwark należący do Scheiblerów, obejmujący stawy i tereny zielone. 46 Zespół fabryczno-mieszkalny przy Księżym Młynie uważany jest za największe tego rodzaju przedsięwzięcie na ziemiach polskich w tamtych czasach. 47 Szybko rozwijające się przedsiębiorstwo zajmowało kolejne posesje zlokalizowane w rejonie ulicy Św. Emilii (Tymienieckiego) od ul. Przędzalnianej aż do ul. Piotrkowskiej, wzdłuż rzeki Jasień. Tereny te skupione przez Scheiblera, obejmujące wcześniejsze posiadła wodno-fabryczne oraz bielnik, w tym Bielnik Kopischa obsługiwane były poczynając od lat osiemdziesiątych XIX wieku przez własną bocznicę kolejową. 48 W roku 1878 Scheibler dokupił ponadto fabrykę Landego zlokalizowaną przy ulicy Kątnej i uruchomił tam mechaniczną tkalnię Tivoli 49. W roku 1881 (data śmierci Karola Scheiblera) majątek właściciela opiewał na sumę ponad 14 milionów rubli. 50 W roku 1881 firma została przekształcona w spółkę akcyjną z kapitałem dziewięciu milionów rubli. Udziałowcem po śmierci Karola Scheiblera stał się obok wdowy po zmarłym Anny - jej zięć Edward Herbst, który wpływał znacząco na kierunki dalsze kierunki rozwoju przedsiębiorstwa. Koligacje rodzinne Scheilblerów, Herbstów i Grohmanów (poprzez liczne małżeństwa) zaowocowały połączeniem w 1921 roku obu firm i utworzeniem Zjednoczonych Zakładów K. Scheiblera i L. Grohmana - jednego z największych przedsiębiorstw przemysłu włókienniczego na świecie. 51 Zwarty kompleks fabryczny z własną bocznicą kolejową i elektrownią zajmował ostatecznie powierzchnię 500 ha (łącznie z firmą Grohmana) czyli 1/7 obszaru Łodzi w granicach z 1914 roku. 52 Łączna kubatura wielkich obiektów fabrycznych wynosiła w sumie ponad 1 mln m 3. 53 Zmiany uwarunkowań funkcjonowania przemysłu włókienniczego w okresie międzywojennym odbijają się na kondycji zakładów. Przemysł traci swoje tradycyjne rynki zbytu na wschodzie, której to straty nie rekompensują ani rozszerzenie rynku krajowego o nowe 44 C. Pawlak, op.cit., s.16 45 G. Kobojek, op.cit., s. 3 46 K. Stefański, op.cit., s.101 47 C. Pawlak, op.cit., s.13 48 K. Stefański, op.cit., s.101 49 Ibidem, s.101 50 Dla porównania majątek Leopolda Kronenberga - przemysłowca i fiansisty warszawskiego wart był 20 milionów rubli a majątek Izraela K. Poznańskiego szacowany był na 11 milionów. A. Małagowski, op.cit., s.7 51 A. Małagowski, op.cit., s. 8 52 A. Ginsbert, Łódź studium monograficzne, Wydawnictwo Łódzkie, Łódź 1962, s. 40 53 Ibidem, s. 40 16

województwa ani nowe zagraniczne rynki zbytu. 54 Wcześniejszy pomysł utworzenia konsorcjum większej ilości przedsiębiorstw jako remedium na problemy związane z przezwyciężaniem zniszczeń powojennych upadł. 55 W dniu 18.XI.1921 r. nastąpiło ostateczne połączenie w jedno Zjednoczone Zakłady Przemysłowe K. Scheiblera i L. Gromana SA 56, na co miały wpływ wcześniejsza współpraca oraz koneksje rodzinne i towarzyskie. 57 Pierwsza połowa lat 20-tych była korzystna dla Zakładów, załamanie nastąpiło w 1924 r. Po znów korzystnym roku 1927, w roku kolejnym nastąpiło kolejne załamanie co zmusiło zarząd Zakładów do wypuszczenia obligacji. Wobec dalszego pogłębienia kryzysu w 1930 roku z pomocą przyszły władze rządowe, które na wniosek Eugeniusza Kwiatkowskiego zleciły Bankowi Gospodarczemu udzielenie firmie kredytu na sumę do 2,5 mln z zabezpieczeniem. 58 Bank przejął 55% akcji przedsiębiorstwa, a jego przedstawiciel dr Feliks Maciszewski od 1933 roku został prezesem zarządu i dyrektorem zarządzającym firmy. Do końca lat trzydziestych Zakłady spłaciły większość długów. 59 W 1938 roku produkcja zreorganizowanych Zjednoczonych Zakładów K. Scheiblera i L. Grohmana była największa w okresie II Rzeczpospolitej, wcześniej do końca 1937 przedsiębiorstwo spłaciło całość długu 10 mln zł nie objętego moratorium, a w dalszym okresie inne długi zaciągnięte w bankach. W okresie II wojny światowej władze okupacyjne uznały Zakłady za niemieckie, zarządzane przez Niemców. 60 Po II wojnie światowej nastąpiła nacjonalizacja Zakładów, wszystkie reprezentacyjne siedziby Scheiblerów przeszły na własność Skarbu Państwa. 61 Produkcja w Zakładach podjęta została dość szybko: w lutym 1945 roku pracę podjęło już 2406 osób 62, Zakłady przyjęły w pierwszej połowie 1945 roku nazwę Pod Zarządem Państwowym Zjednoczone Zakłady Włókiennicze K. Scheiblera i L. Grohmana w Łodzi. 63 W styczniu 1946 przyjęta została nazwa Państwowe zakłady Włókiennicze, zaś od połowy 1946 roku zastąpiono ją inną Państwowe Zakłady Przemysłu Bawełnianego nr 1 (PZPB nr 1) 64, przemianowane w grudniu 1949 roku nazwy Zakłady Przemysłu Bawełnianego im. Jóżefa Stalina. 65 W 1955 roku ogólna liczba osób zatrudnionych w 54 Ibidem, s. 78 55 M. Bartczak, Scheilblerowie historia rodu, Wydawnictwo Literatura, Łódź 1999, s.81 56 Od 1919 działała wspólna administracja obu zakładów. Ibidem, s.81 57 K. Badziak: W sąsiedztwie Księżego Młyna. Grohmanowie i ich posiadło Lamus w Wiesław Kaczmerek (red.): O Księżym Młynie, Historia - Architektura - Ogrody, Materiały z sesji zorganizowanej 2 marca w Rezydencji Księży Młyn przez Oddział Łódzki TONZ oraz Muzeum Sztuki Rezydencja Księży Młyn, Towarzystwo Opieki nad Zabytkami w Łodzi, Widzewska Oficyna Wydawnicza ZORA, Łódź, 2001, s.28 58 Mirosław Bartczak: Scheilblerowie historia rodu, Literatura, Łódź 1999, s.88 59 W. Puś... 1987, op.cit., s. 83, 84 60 Bartczak..., op.cit., s.95, 96 61 Ibidem, s.96 62 Wiesław W. Puś: Dzieje przedsiębiorstwa i załogi w Polsce Ludowej 1945-1977 w Wiesław W. Puś Stefan S. Pytlas: Dzieje Łódzkich Zakładów Przemysłu Bawełnianego im. Obrońców Pokoju Uniontex (d. Zjednoczonych Zakładów K. Scheiblera i L. Grohmana) w latach 1827-1977, PWN, Warszawa 1979 (dalej cytowane jako W. Puś, Dzieje...), s. 313 za: Czekoński, op.cit., s.361 63 W. Puś, Dzieje, op.cit., s.314 za: Przegląd Włókienniczy, 1946, nr 1, s.1 64 W. Puś, Dzieje, op.cit., s. 315 65 W. Puś, Dzieje, op.cit., s. 317 17

fabryce wynosiła 14 tysięcy. Na początku 1952 Zakłady podzielono na 4 mniejsze przedsiębiorstwa, oznaczone kolejnymi literami alfabetu A, B, C i D co miało pomóc w zarządzaniu. Nadzór nad całością sprawował Zarząd Przedsiębiorstwa, który przestał istnieć w 1956, wraz z usamodzielnieniem się poszczególnych Zakładów. 66 Zamiast niego powołano Przedsiębiorstwo Usług Ogólnych Przemysłu Bawełnianego (PUO). Jednostce tej podlegało między innymi administrowanie domami przyfabrycznymi. W 1961 roku w związku z Zarządzeniem nr 200 Ministra Przemysłu Lekkiego w sprawie komasacji przedsiębiorstw państwowych połączono 3 spośród Zakładów. 67 Od 1962 roku zjednoczone Zakłady przyjęły nazwę Łódzkich Zakładów Przemysłu Bawełnianego w Łodzi, od 29 III tegoż roku Łódzkich Zakładów Przemysłu Bawełnianego im. Obrońców Pokoju 68. W tej formie ŁZPB im. Obrońców Pokoju Uniontex funkcjonowały do momentu ogłoszenia upadłości. W okresie największego rozwoju produkcja wynosiła 600 ton przędzy oraz 3 miliony metrów tkanin, a Zakłady zużywały 7 tys. ton węgla miesięcznie. 69 1.2. Przekształcenia i upadłość Zakładów W roku 1993 rozpoczął się proces dzielenia i przekształcania firmy w odrębne jednostki gospodarcze 70. Przedsiębiorstwo podzieliło się na ZPB Uniontex, gdzie pozostały przędzalnie i Przedsiębiorstwo Produkcyjno-Usługowe Wester, które przejęło magazyny, domy, stawy i stadion sportowy oraz przędzalnię odpadkową, która wytwarza grube tkaniny, np. drelichy. 71 Miało to pozwolić na ograniczenie wydatków związanych z utrzymaniem obiektów nieprodukcyjnych. Większość nieruchomości Westeru już wtedy było podnajmowanych. 72 Na terenie zajmowanym wcześniej przez Wester w 1997 r. została utworzona Łódzka Specjalna Strefa Ekonomiczna. Działanie ŁSSE planowane jest do 2020 r. Zarząd nad działalnością strefy sprawuje Łódzka Specjalna Strefa Ekonomiczna S.A. z siedzibą w Łodzi. 73 66 Zakład A - ZPB im. Obrońców Westerplatte, Zakład - teren dawnych Zakładów Grohmana: przędzalnia cienkoprzędna, odpadkowa, tkalnia żakardowa i automatyczna, farbiarnia przędzy i luxnego włókna, transport kolejowy, samochodowy i konny, plac budowlany, straż ogniowa, centrala telefoniczna i warsztaty mechaniczoenergetyczne, B - ZPB im. Obrońców Warszawy - teren przy ówczesnej ul. 8 Marca25 - tzw. Księży Młyn: przędzalnia średnioprzędna z oddziałami pomocniczymi, Zakład C - ZPB im. Adama Mickiewicza - ul. Kilińskiego 187: tkalnia z oddziałami pomocniczymi, Zakład D - ZPB im. Tadeusza Kościuszki - 8 Marca 5/7: wykańczalnia, kotłownia, elektrownia, warsztaty mechaniczno-energetyczne, W. Puś, Dzieje..., op.cit., s. 317-318 67 Komasacja realizowana pod nadzorem specjalnie powołanej komisji Zjednoczenia Przemysłu Bawełnianego objęła ZPB im. Obrońców Westerplatte, ZPB im. A. Mickiewicza, ZPB im. T. Kościuszki i PUO. 68 Od 1 I 1964 do ŁZPB przyłączono ostatni z wydzielonych wcześniej zakładów ZPB im. Obrońców Westerplatte 69 Obywatel nr 4/2005 (24) / Kręć się, kręć wrzeciono... reaktywacja? Rzecz o łódzkim Unionteksie http://www.obywatel.org.pl/index.php?module=pagemaster&func=viewpub&tid=3&pid=746 70 A. Małagowski, op.cit., s. 8 71 M. Matys, Zysk z podziału, Łódź Gazeta Wyborcza nr 156, wydanie z dnia 07/07/1993, str. 18, http://szukaj.wyborcza.pl/archiwum/1,0,128297,19930707rp-dgw,zysk_z_podzialu,.html 72 M. Matys, Zysk z podziału, Łódź Gazeta Wyborcza nr 156, wydanie z dnia 07/07/1993, str. 18, http://szukaj.wyborcza.pl/archiwum/1,0,128297,19930707rp-dgw,zysk_z_podzialu,.html 73 Źródło: witryna ŁSSE http://www.sse.lodz.pl/pl/node/8 18

Roczna produkcja Zakładów pod koniec lat 80-tych wynosiła 45 mln metrów bieżących tkanin wykończonych, 25 mln metrów tkanin surowych i 11 tys. ton przędzy, zbyt zapewniony był dzięki centralnemu planowaniu, przy czym 20 procent produkcji eksportowano do ZSRR. W 1992 roku produkcja wyniosła 12 mln metrów tkanin wykończonych i 2,5 tys. ton przędzy 74, zaś w 1996 roku 3 miliony metrów tkanin oraz 600 ton przędzy. 75 Obok likwidacji centralnego zarządzania do problemów przedsiębiorstwa przyczyniło się otwarcie rynku na tańsze wyroby z Turcji, Azji Południowo-Wschodniej oraz kryzys w Rosji. 76 ZPB Uniontex w 1995 roku przekształciły się w spółkę akcyjną Uniontex S.A. 77 W listopadzie 2000 roku miała miejsce prywatyzacja Zakładów, właścicielem Uniontexu zostały Białostockie Zakłady Przemysłu Bawełnianego Fasty Holding S.A. 78, fabryka była spółką z udziałem Skarbu Państwa. Prywatyzacja nie przyniosła spodziewanych efektów ekonomicznych, znacznie zwiększyło się zadłużenie zakładów. 79 W roku 2003 wynagrodzenie wypłacane było z trzymiesięcznym opóźnieniem co doprowadziło do strajków i wstrzymania produkcji. 15 lipca 2003 r. sąd ogłosił upadłość przedsiębiorstwa, a kilka dni później na teren zakładu wszedł syndyk. 80 Wypłata zaległych pensji okazała się możliwa dopiero w 2004 r. 81, kiedy gmina zaprzestała egzekucji części terenów przedsiębiorstwa, które w oparciu o Ustawę o samorządzie terytorialnym 82 podlegały komunalizacji. W 2005 roku przedsiębiorstwo Uniontex Sp. z o.o. będące sukcesorem spółki pracowniczej mieściło się na około 3 ha powierzchni. 83 Spółka zajmowała wówczas trzecie pod względem wielkości produkcji miejsce wśród wykańczalni tkanin bawełnianych w Polsce. 84 Spółki Uniontex Sp. z o.o. i Przędzalnia Uniontex sp.z o.o. dzierżawiły maszyny Uniontexu SA do końca 2006 roku (Uniontex Sp z o.o. - z wykańczalni, Przędzalnia Uniontex Sp. z o.o. z przędzalni). 85 74 M. Matys, Zysk z podziału, Łódź Gazeta Wyborcza nr 156, wydanie z dnia 07/07/1993, str. 18, http://szukaj.wyborcza.pl/archiwum/1,0,128297,19930707rp-dgw,zysk_z_podzialu,.html 75 http://www.historiefabryczne.za.pl/historia_un.html 76 http://www.historiefabryczne.za.pl/historia_un.html 77 Historia zakładów Scheiblera, GJB, BJ, SASZA GW Łódź nr 251, wydanie z dnia 26/10/2006, str. 2 78 Kwota transakcji wynosiła 350 tys. zł co budziło liczne kontrowersje, tym bardziej wobec późniejszych poczynań nabywcy. Fasty zapłaciły za nie dokładnie 350 tysięcy złotych, czyli równowartość dwóch dni średniej sprzedaży zakładu Jerzy Kula - długoletni pracownik Zakładów, cytat za Interes na bankrucie, Tomasz Michałowicz GW Łódź nr 80, wydanie z dnia 04/04/2003, str. 5, 79 Zakłady przejęły wcześniejsze zadłużenie Białostockich Zakładów Przemysłu Bawełnianego Fasty. Obywatel nr 4/2005 (24) / Kręć się, kręć wrzeciono... reaktywacja? Rzecz o łódzkim Unionteksie http://www.obywatel.org.pl/index.php?module=pagemaster&func=viewpub&tid=3&pid=746 80 Obywatel nr 4/2005 (24) / Kręć się, kręć wrzeciono... reaktywacja? Rzecz o łódzkim Unionteksie http://www.obywatel.org.pl/index.php?module=pagemaster&func=viewpub&tid=3&pid=746; W. Puś, Dzieje.. op.cit., s. 319-i dalsze; Historia zakładów Scheiblera, GJB, BJ, SASZA GW Łódź nr 251, wydanie z dnia 26/10/2006, str. 2 81 Gmina kontra zakłady: koniec konfliktu o tereny, tm, 2004-05-23 82 Ustawa z dnia 8.03.1990 r. o samorządzie terytorialnym (Dz.U. 1990 nr 16 poz. 95), obecny tytuł Ustawa o samorządzie gminnym 83 Obywatel nr 4/2005 (24) / Kręć się, kręć wrzeciono... reaktywacja? Rzecz o łódzkim Unionteksie http://www.obywatel.org.pl/index.php?module=pagemaster&func=viewpub&tid=3&pid=746 84 Obywatel nr 4/2005 (24) / Kręć się, kręć wrzeciono... reaktywacja? Rzecz o łódzkim Unionteksie http://www.obywatel.org.pl/index.php?module=pagemaster&func=viewpub&tid=3&pid=746 85 Interes..., op.cit. 19

I tak po ponad 100 latach działalności, w połączonych imperiach dwóch łódzkich przemysłowców maszyny zatrzymały się bezpowrotnie... 86. Ostatecznie postępowanie upadłościowe spółki Uniontex SA zostało zakończone w grudniu 2010 roku. 87 2. Uwarunkowania społeczne 2.1. Mieszkańcy obszaru - rys historyczny Budowa domów robotniczych przyczyniła się do ukształtowania na Księżym Młynie wyodrębnionej z całości miasta społeczności rządzącej się własnymi odrębnymi prawami. Zapewnienie robotnikom domów familijnych, przeznaczonych dla pracowników oraz ich rodzin było formą opieki patronackiej zakładu K. Scheiblera. Dzięki takiemu działaniu udawało się uzyskać więź robotników z przedsiębiorstwem, wzrost identyfikacji z zakładem pracy, który nie tylko stawał się ośrodkiem życia zawodowego ale także rodzinnego i społecznego. W kompleksie przemysłowym Zakład Nowy tzw. Manufaktura Księży Młyn (Pfaffendorf), uruchomionym w latach siedemdziesiątych XIX wieku przez K. Scheiblera i obejmującym przędzalnię i tkalnię pracowało początkowo 2300 robotników. 88 Mieszkania w domach osiedla których budowa rozpoczęła się w 1875 roku równolegle z budową szkoły dla dzieci 89 nie pokrywały w pełni zapotrzebowania ogółu kadry pracującej w Zakładach. Wzniesiono je dla pracowników posiadających wyższą pozycję, do której to grupy przynależeli: administracja fabryki, personel nadzoru lub wysoko uposażeni robotnicy wykwalifikowani, zasłużeni robotnicy i majstrowie oraz pracownicy administracji, początkowo głównie Niemcy i specjaliści zagraniczni, w późniejszym okresie również Polacy. Łódzki Księży Młyn nigdy nie był jak sugeruje A. Majer przykładem robotniczego folwarku, swoistym gettem chłopów przybyłych z okolic Łodzi w ucieczce przed biedą i wyzyskiem (... gdzie - wtrącenie autora) skupiali się biedni emigranci, nie mający szans na zamieszkanie gdzie indziej 90, jako że tutaj mieszkanie znajdowała elita robotnicza zakładów: majstrowie, wykwalifikowani fachowcy i administracja. Biedota, która napływała do Łodzi lokalizowała się raczej na przedmieściach, wśród których poczesne miejsce zajmowały między innymi Bałuty, zwłaszcza w swej części odległej od sąsiadującego ze Starym Miastem centrum. Charakteryzujące się ujednoliconym wyglądem zewnętrznym obiekty, które Ginsbert określił mianem zespołów koszarowych budynków mieszkalnych dla robotników 91 różniły się nieco układem lokali wewnątrz oraz wyposażeniem. Niektóre, o wyższym nieco standardzie miały 86 http://www.historiefabryczne.za.pl/historia_un.html 87 Postanowienie Sądu Rejonowego dla Łodzi-Śródmieścia w Łodzi, Sąd Gospodarczy, XIV Wydział Gospodarczy dla spraw Upadłościowych i Naprawczych z dnia 29 grudnia 2010 r., źródło: Internetowy Monitor Sądowy i Gospodarczy, Pozycja 540 - Numer 17 stycznia 2011 r. 88 I. Popławska, op.cit., s. 111, WAPŁ Am 3990 89 Ibidem, s. 111 90 A. Majer, Księży Młyn w Łodzi: sentymentalizm vs. Pragmatyzm, w: Rewitalizacja kompleksu Księżego Młyna, Tadeusz Markowski (red.), Zeszyt 229, Polska Akademia Nauk, KPZK, Warszawa 2006 91 A. Gisnbert, op.cit. s. 41 20

dwie lub trzy izby oraz osobne wejścia i służyć miały kadrze inżynieryjno-technicznej oraz pracownikom administracji. Przy czym w budynkach bliżej dawnej ul. Św. Emilii mieszkali głównie majstrowie i ich rodziny - średni personel związany z produkcją. 92 Mieszkania zlokalizowane w siedmiu budynkach z lata 1884-1885 przy zbiegu ulic Fabrycznej i Przędzalnianej przeznaczone były dla pracowników administracji zakładów przędzalniczych. 93 Całe osiedle wraz z przyległościami mogło zamieszkiwać około 2000 osób. 94 Ogółem na osiedlu zlokalizowane zostały mieszkania dla 312 rodzin. 95 W artykule w Przeglądzie Technicznym z roku 1882 czytamy: W Łodzi spotykamy liczne wzory domów dla rzemieślników. Dbały o dobrobyt swych pracowników zmarły Scheibler wznosił liczne domy dla rzemieślników urządzone sposobem koszarowym, albo o piętrze, przeznaczone dla dwóch lub trzech familii. 96 Dalsze zespoły domów robotniczych lokalizowane były: wzdłuż ul. Przędzalnianej siedem budynków piętrowych w kierunku ówczesnej szosy Rokicińskiej (aktualnie Al. marsz. Józefa Piłsudskiego), od numeru 46 do 52 (1886-1890), przy ul. Św. Emilii (dziś ul. Tymienieckiego) pięć budynków dla robotników zatrudnionych w wykańczalni i w Nowej Tkalni oraz dom dla rodzin pracowników nadzoru technicznego w formie wilii przy obecnej ul Tymienieckiego 10. W połowie lat osiemdziesiątych XIX wieku na Księżym Młynie mieszkało ok. 6 tys. mieszkańców. 97 Osiedle z czasem uległo powiększeniu, dodatkowo na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych wzniesiono kolejne domy robotnicze przy ulicach Tylnej, Widzewskiej i Kątnej. 98 Około 1888 roku firma dysponowała ogółem 46 domami, mieszczącymi 900 mieszkań. Zamieszkiwało w nich 4785 osób z czego 2912 były to osoby dorosłe, a 1873 - małoletnie. W jednym pomieszczeniu mieszkało średnio 5,3 osoby. 99 W 1891 przybyły kolejne budynki, liczba domów wzrosła do 65, co dawało ogółem 1162 mieszkania. Ogółem w początkach wieku XX liczba mieszkań robotniczych w tej firmie wynosila 1301, mieszkało w nich 2658 pracowników przedsiębiorstwa (na ogólną liczbę ponad 7000) wraz z rodzinami, czyli w sumie ponad 9 tysięcy osób. 100 Zakłady zatrudniały w roku 1856 180 pracowników, a w roku 1881 (data śmierci Karola Scheiblera) ponad 5000 osób. 101 92 Rewitalizacja..., op.cit., s.6 93 Ibidem, s.6 94 Ibidem, s.6 95 C. Pawlak, op.cit., s.16 96 C. Pawlak, op.cit., s.16 97 Rewitalizacja, op.cit., s.7 98 S. Pytlas, Dzieje Przedsiębiorstwa w latach 1827-1945, w: W. Puś, S. Pytlas, Dzieje Łódzkich Zakładów Przemysłu Bawełnianego im. Obrońców Pokoju Uniontex (d. Zjednoczonych Zakładów K. Scheiblera i L. Grohmana) w latach 1827-1977, PWN, Warszawa 1979, s. 170 99 S. Pytlas, op.cit., s. 170 100 W. Puś, op.cit., s.48 101 Dla porównania majątek Leopolda Kronenberga - przemysłowca i fiansisty warszawskiego wart był 20 milionów rubli a majątek Izraela K. Poznańskiego szacowany był na 11 milionów. A. Małagowski, op.cit., s.7 21

W roku 1902 statystyka wyglądała następująco: łączna liczba scheiblerowskich mieszkań robotniczych 1301 (licząc w tym 4 budynki - 76 izb dla robotników Tivoli ), osoby zamieszkałe: 2658 robotników oraz 6461 członków rodzin, w sumie 9119 osób. W jednej izbie (25 m 2 ) mieszkało średnio 7 osób. Mieszkania dwuizbowe przydzielane były majstrom, a trzy i pięcioizbowe - kadrze urzędniczo-technicznej. 102 W prasie czytamy: Ludność Księżego Młyna wynosi około 20 000 osób, a prawie cała czerpie środki utrzymania w zakładach scheiblerowskich. 103 Mieszkania zaspokajały potrzeby zakładów w 30-40 %. Jeszcze z danych statystycznych: w 1893 roku w domach robotnicznych zamieszkiwało ogółem 2250 robotników, zaś w 1912 r. 2740 - liczby te przypadały na 1210 mieszkań w 80 budynkach. 104 Zakłady Karola Scheiblera i Ludwika Grohmana zatrudniały w 1913 roku łącznie około 11 tysięcy pracowników. 105 Liczba zaś mieszkań w Zakładach K. Scheiblera przed I wojną światową wynosiła 1170 (1898 izb), większość stanowiły mieszkania jednoizbowe (64,7%) oraz dwuizbowe (20,3%). 106 Ciasnota stanowiła nieodłączny atrybut tych lokali, który obecny były również w okresach późniejszych. Badania budżetów rodzin robotniczych z lat 1903-1909 wykazały że tygodniowa płaca robotnika (mężczyzny) w zakładach scheiblera wynosiła 5,30 rbs, pokrywała wydatki tygodniowe 5-osobowej rodziny na komorne, wyżywienie, opał i oświetlenie (5,29 rbs). Nie mieściły się w budżecie wydatki na odzież i mydło nie wspominając o innych. 107 Czynsz w 1912 roku wynosił 1,85-3,05 rb miesięcznie, dla robotników dostępna była możliwość zniżki o 1/2 lub 1/3 średniej stawki opłaty za mieszkanie. 108 Liczba robotników zmniejszyła się z 9388 w roku 1929 do 1241 osób w 1931 roku w związku z wielkim kryzysem. Poprawa koniunktury która postępowała poczynając od roku 1933 przywróciła poprzedni poziom zatrudnienia (do tego z roku 1922). 109 Struktura narodowościowa mieszkańców osiedla zmieniała się w czasie. Początkowo większość stanowili Niemcy, potem coraz więcej było Polaków. Charakterystyki mieszkańców osiedla w okresie międzywojennym, a również sięgające czasów przed pierwszą wojną światową dostarczają wypowiedzi dawnych robotników łódzkich gromadzone w archiwum Zakładu (później Katedry) Etnologii Uniwersytetu Łódzkiego 110 : Niemcy to przeważnie byli wyższymi urzędnikami, mieszkali w murowanych domach 102 S. Pytlas, op.cit., s.171 103 Kronika Łódzka, Goniec Łódzki, 1898, nr 114, s.2, cytat za: K. Stefański, op.cit., s. 99 104 S. Pytlas, op.cit., s. 171 105 A. Ginsbert, op.cit., s.40 106 S. Pytlas, op.cit., s. 171 za: W. Jaskółowska, Rozwój stosunków mieszkaniowych w Łodzi przemysłowej do 1914 r., Rocznik Łódzki, 1973, t. XVII (XX), s. 47-48 107 W. Puś, op.cit., s. 61 108 S. Pytlas, op.cit., s. 171 109 W. Puś, op.cit., 82 110 B. Kopczyńska-Jaworska, Swój czy obcy - rodzaje dystansu kulturowego, w: P. Samuś (red.), Polacy - Niemcy - Żydzi w Łodzi, Instytut Historii Uniwersytetu Łódzkiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2007, s. 350 22

fabrycznych 111, Dużo w Łodzi Niemców, przeważnie byli majstrami i technikami 112, W fabryce Scheiblera <<na jedwabiach>> pracowały zawsze Niemki, tam były lepsze warunki pracy, a i sama praca była lżejsza 113, W tkalni u Scheiblera z pięciu majstrów jeden tylko był Polak, a czterech Niemców. Salowy też był Niemiec, ewangelik 114. Kontakty sąsiedzkie Polaków i Niemców były dobre, zwłaszcza w domach robotniczych, gdzie nawiązaniu relacji sprzyjało wspólne miejsce pracy: [...] nie było żadnych zatargów, wszyscy pracowali w tej samej fabryce. 115 Stopniowo następowała asymilacja osób narodowości niemieckiej, liczne były małżeństwa mieszane: W kontaktach sąsiedzkich, to że byli Niemcami, nie odgrywało żadnej roli, chociaż na Księżym Młynie dużo było Niemców. Częste małżeństwa mieszane nie stanowiły sensacji, chociaż często byli ewangelikami. 116 Stopniowa polonizacja robotników niemieckich powodowała zacieranie wcześniejszych różnic i pozycji: Początkowo Niemcy górowali nad Polakami. Mieli lepsze stanowiska, ale potem na jednym korytarzu mieszkali, brali siebie w kumotry, łączyli się w małżeństwa 117. Bezpośrednio przed wybuchem II wojny światowej, wraz z umacnianiem III Rzeszy postawa części niemieckich mieszkańców ulegała zmianie: Od 1938 roku jak się już Niemcy zbroili, to i tu Niemcy zaczęli podnosić głowę. Mniej przestawali z Polakami, mówili że u nas brud, bieda. 118 W momencie wybuchu II wojny światowej osoby pochodzenia niemieckiego na ogół podpisywały Deutsche Volksliste, uznając swoje niemieckie korzenie i w rezultacie w 1945 r. wyemigrowały. Ich miejsce zajęli specjaliści polscy, którzy na ogół przeprowadzali się ze śródmieścia Łodzi. 119 W okresie powojennym osiedle wciąż funkcjonowało jako przyfabryczne: większość mieszkańców stanowili robotnicy oraz ich rodziny. Zdarzało się że większość członków rodziny było zatrudnionych w fabryce. Rozmieszczenie w ramach budynków było odzwierciedleniem hierarchii społecznej funkcjonującej w zakładzie pracy: wyższej klasy kadra techniczna i administracja mieszkali w lepszych mieszkaniach na kondygnacji pierwszej, niżsi rangą zajmowali wraz z rodziną parter, na poddaszu mieszkali robotnicy. Warunki mieszkaniowe po wojnie - odmiennie niż w momencie budowy domów robotniczych - były postrzegane jako złe - przede wszystkim na skutek znacznego przegęszczenia. W jednym lokalu mieszkalnym na ogół dwupokojowym nieraz mieszkało kilka pokoleń rodziny. Mieszkańcy podejmowali starania o przydział mieszkania gdzie indziej, tym bardziej iż zakłady w okresie powojennym wznosiły nowe 111 AZE 1627, ibidem, s. 352 112 AZE 1829, ibidem, s. 352 113 AZE 1994, ibidem, s. 352 114 AZE 2746, ibidem, s. 352 115 AZE 1828, ibidem, s. 354 116 AZE 1823, ibidem, s. 354 117 AZE 1612, ibidem, s. 355 118 AZE 1627, ibidem, s. 355 119 Z wywiadu z dawnym pracownikiem Zakładów Uniontex. 23

bloki dla pracowników, a także finansowały fundusz mieszkaniowy i budownictwo spółdzielcze. 120 Aby uzyskać przydział w familiokach wystarczyło aby pojedyncza osoba z rodziny pracowała w Zakładach Obrońców Pokoju. Jednak często było tak że w Zakładach pracowały kolejne pokolenia: dziadkowie, rodzice i potem dorastające dzieci. 121 Uniontex stał się po wojnie gigantycznym przedsiębiorstwem pełniącym funkcje nie tylko zakładu pracy, ale również wpływającym na inne obszary życia pracowników: W okresie swej świetności w latach 50. XX w. Uniontex zatrudniał 14 tys. pracowników. Pracowali w tkalni, przędzalni, wykańczalni. Zakład zaopatrywał ich w artykuły konsumpcyjne, prowadził stołówki przyzakładowe, sprawował opiekę nad dziećmi (żłobki, przedszkola, kolonie letnie), udzielał kredytów mieszkaniowych. Ba, w Unionteksie prowadzono punkty krawieckie, szewskie, a w 1975 r., w trosce o zdrowie i dobre samopoczucie kobiet-pracownic, otworzono na terenie zakładu gabinet kosmetyczny! Nawet jak na realia PRL-owskiej gigantomanii, Uniontex był przedsiębiorstwem wielkim nie tylko jeśli chodzi o skalę produkcji, ale także w sensie społecznym. Niech zaświadczy o tym fakt, że wiosną 1987 r. z łódzkimi włókniarkami w Unionteksie spotkał się papież Jan Paweł II. Był to na pewno pierwszy i najprawdopodobniej jedyny zakład przemysłowy, który odwiedził papież w trakcie swoich pielgrzymek po świecie! 122 W latach siedemdziesiątych w Łódzkich Zakładach Przemysłu Bawełnianego im. Obrońców Pokoju nadal pracowało 14 tys. ludzi. W końcu lat osiemdziesiątych w Uniontexie zatrudnionych było 4,5 tysiąca osób, w 1992 roku było ich 2,5 tysiąca, średnie pensje wynosiły 2,8 mln zł. 123 Załoga wydzielonego w 1993 roku Przedsiębiorstwa Produkcyjno-Usługowego Wester liczyła 267 osoby. 124 W listopadzie 2000 roku, w momencie prywatyzacji w zakładach pracowało 1,2 tysiąca osób. 125 W 2001 roku, po przejęciu zakładów przez białostockie Fasty pozostało jedynie 400 pracowników. 126 Jesienią 2003 roku, po ogłoszeniu przez przedsiębiorstwo upadłości, 90% załogi zakładu objęły zbiorowe zwolnienia 127, wymówienia otrzymało 380 pracowników wykończalni. 128 Syndycy masy upadłościowej wypłacili zwalnianym pracownikom zaległe wynagrodzenia i 120 W. Puś, Dzieje..., op.cit., s. 441 121 Z wywiadu z dawnym pracownikiem Zakładów Uniontex. 122 Obywatel nr 4/2005 (24) / Kręć się, kręć wrzeciono... reaktywacja? Rzecz o łódzkim Unionteksie http://www.obywatel.org.pl/index.php?module=pagemaster&func=viewpub&tid=3&pid=746 123 M. Matys, Zysk z podziału, Łódź Gazeta Wyborcza nr 156, wydanie z dnia 07/07/1993, str. 18, http://szukaj.wyborcza.pl/archiwum/1,0,128297,19930707rp-dgw,zysk_z_podzialu,.html 124 M. Matys, Zysk z podziału, Łódź Gazeta Wyborcza nr 156, wydanie z dnia 07/07/1993, str. 18, http://szukaj.wyborcza.pl/archiwum/1,0,128297,19930707rp-dgw,zysk_z_podzialu,.html 125 Bawełniany ożenek, AGAP, BJ GW Łódź nr 272, wydanie z dnia 22/11/2000, str. 5, Edług innego artykułu prasowego z tego okresu liczba wynosiła około 1400 osób, za Interes na bankrucie, T. Michałowicz, GW Łódź nr 80, wydanie z dnia 04/04/2003, str. 5 126 Historia zakładów Scheiblera, GJB, BJ, SASZA GW Łódź nr 251, wydanie z dnia 26/10/2006, str. 2 127 Obywatel nr 4/2005 (24) / Kręć się, kręć wrzeciono... reaktywacja? Rzecz o łódzkim Unionteksie http://www.obywatel.org.pl/index.php?module=pagemaster&func=viewpub&tid=3&pid=746 128 W. Puś, Dzieje.., op.cit., s. 319-i dalsze 24

odprawy. 129 W pracującej wtedy jeszcze w ramach Uniontexu Sp. z o.o. przędzalni zatrudnionych było 400 osób. 130 W Uniontex Sp. z o.o. pracowała połowa załogi dawnej wykańczalni (150-200 osób), w Przędzalnia Uniontex sp.z o.o. 280 pracowników dawnej przędzalni. 131 W marcu 2005 roku w Uniontexie Sp. z o.o. pracowały już tylko 132 osoby. 132 Relacje fabryki z dawnym osiedlem robotniczym praktycznie już nie istniały. Na początku lat 70-tych XX w. zarząd osiedla został oddzielony od Zakładów i znalazło się ono w gestii Miejskiego Zarządu Budynków Mieszkalnych, a później jego następcy: Administracji Nieruchomościami Księży Młyn. 133 Od tego czasu rozpoczął się powolny proces degradacji osiedla. W okresie funkcjonowania Zakładów więzi sąsiedzkie były silniejsze niż obecnie: Wieczorami wszyscy zbieraliśmy się na ławkach wzdłuż deptaku. Dzieci bawiły się dookoła, a dorośli dowcipkowali, grali w karty, rozmawiali. Żyliśmy jak jedna wielka rodzina. 134 Jednak nadal - pomimo zmian cywilizacyjnych więzi sąsiedzkie wykraczają poza pojedynczą klatkę schodową czy budynek. 135 2.2. Mieszkańcy obszaru współcześnie Wśród obecnych mieszkańców Księżego Młyna koło 75% przeprowadziła się z innych rejonów Łodzi, zaś jedynie 12% zamieszkuje ten obszar od urodzenia. 136 Sporo jest też sukcesorów dawnych pracowników Zakładów, którzy przejęli po członkach rodziny prawa do lokali komunalnych. Na terenie osiedla znajduje się 25 domów familijnych. W budynkach mieszczą się 421 mieszkania (w tym 4 socjalne), 6 lokali użytkowych, na osiedlu mieszka 932 osoby. 137 W opiniach dotyczących mieszkańców tego obszaru dość powszechny jest pogląd o wykluczeniu społecznym tej grupy, który w mojej ocenie nosi znamiona stygmatyzacji i powinien zostać poddany weryfikacji. Według Roberta E. Park a marginalizację społeczną można podzielić na dwa rodzaje: strukturalną - czyli w której skład wchodzą grupy społeczne, przesuwające się na niższe pozycje w związku z zachodzącymi procesami rozwarstwienia oraz margines społeczny, które to określenie dotyczy osób dotkniętych zdarzeniami losowymi oraz procesami ekonomicznymi, które skutkują zmianą pozycji społecznej. 138 We współczesnym rozumieniu marginalizacja oznacza brak 129 Obywatel nr 4/2005 (24) / Kręć się, kręć wrzeciono... reaktywacja? Rzecz o łódzkim Unionteksie http://www.obywatel.org.pl/index.php?module=pagemaster&func=viewpub&tid=3&pid=746 130 W. Puś, Dzieje, op.cit., s. 319-i dalsze 131 Interes..., op.cit. 132 Obywatel nr 4/2005 (24) / Kręć się, kręć wrzeciono... reaktywacja? Rzecz o łódzkim Unionteksie http://www.obywatel.org.pl/index.php?module=pagemaster&func=viewpub&tid=3&pid=746 133 W. Szygendowski, Zachowajmy autentyzm Księżego Młyna, GW Łódź 133, 9-10 VI 2007 134 P. Dana, Mieszkańcy Księżego Młyna boją się zmian, Express Ilustrowany, 6 października 2006, s.14 135 Ibidem 136 E. Boryczka, Analiza uwarunkowań społeczno-ekonomicznych Księżego Młyna 137 Dane z roku 2007 138 R. E. Park: Human migration and the marginal man, American Journal of Sociology, nr 33, 1928 za: A. Zborowski, M. Dej, Ocena stopnia zaawansowania zjawisk degradacji społecznej (patologie społeczne, wykluczenie społeczne i ubóstwo), procesy polaryzacji i segregacji, segmentacja rynku pracy w miastach Polski w Demograficzne i społeczne 25

uczestnictwa jednostek i grup w instytucjonalnym porządku społecznym, oraz ogół prowadzących do wytworzenia tego stanu procesów 139. Zgodnie z wytycznymi dla wyznaczania obszarów rewitalizacji podanymi w Uzupełnieniu Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego 2004-2006 do czynników, które należy poddać analizie przy delimitacji obszaru rewitalizacji należy zaliczyć: poziom bezrobocia, poziom ubóstwa oraz warunków mieszkaniowych, poziom przestępczości, poziom wykształcenia mieszkańców. 140 W obszarach wymagających rewitalizacji zlokalizowanych w śródmieściach miast polskich występuje kumulacja następujących problemów: ubóstwa, bezrobocia oraz przestępczości, co na ogół związane jest z niskim poziomem wykształcenia mieszkańców oraz przewagą osób starszych. 141 W przypadku rejonu posiadeł wodno-fabrycznych w Łodzi można mówić o występowaniu większości spośród wymienionych kryteriów, choć odmiennie niż dla obszarów centralnych, w związku z brakiem usług centrotwórczych, takich jak dworce kolejowe czy koncentracje handlu i usług, kryterium przestępczości nie jest tak wyraźne. Wymienione powyżej kryteria społeczne zazwyczaj występują wspólnie z degradacją struktury zurbanizowanej, takich jak: degradacja techniczna budynków, niedostatki infrastruktury. Jak podają A. Zborowski, M. Dej 142 - jest to rezultatem niedostatecznego poziomu inwestycji realizowanych przez władze gminy lub miasta, lub też prywatnych inwestorów. Wymienione cechy również odpowiadają charakterystyce omawianego obszaru. Kolejne charakterystyczne cechy to: duży udział osób starszych, w zdecydowanej większości czerpiących ograniczone dochody z rent i emerytur. Niski poziom dochodów z tych źródeł wpływa na ogólny wizerunek kondycji finansowej dzielnicy. Kolejnym czynnikiem rzutującym na tenże obraz jest wysoki poziom bezrobocia, również długotrwałego, a co za tym idzie generowanie określonych postaw społecznych. Ubóstwo uznawane jest za najczęstszą przyczynę degradacji społecznej 143, przy czym brak środków służących zaspokojeniu podstawowych potrzeb w wymiarze ekonomicznym wpływa również na inne obszary funkcjonowania rodziny, społeczności - w tym niemożność właściwej edukacji dzieci. Księży Młyn w opracowaniach dotyczących występowania biedy w Łodzi, w tym biedy dziedziczonej sporządzonych przez zespół pod kierunkiem Wielisławy Warzywody uwarunkowania rewitalizacji miast w Polsce, A. Zborowski (red.), Rewitalizacja miast w Polsce, tom 5, Instytut Rozwoju Miast, Kraków 2009, s. 93 139 J. Kwaśniewski, Kontrola społeczna procesów marginalizacji, Interart, Warszawa 1997 za: A. Zborowski, M. Dej, Ocena..., op.cit., s.93 140 www.zporr.gov.pl 141 A. Zborowski, M. Dej, Ocena..., op.cit., s. 95 142 Ibidem, s. 95, 96 143 A. Zborowski, M. Dej, Ocena..., op.cit., s. 96 26

Kruszyńskiej określany był jako przynależący do rejonu występowania tegoż zjawiska. 144 Aktualność powyższej diagnozy potwierdzają wyniki badań z roku 2009. 145 Kolejne częste zjawisko 146 związane jest z biernością oraz występowaniem postawy roszczeniowej. Na ogół tego rodzaju postawy kształtują się w wyniku długotrwałego bezrobocia oraz w związku z niemożnością, a następnie brakiem zainteresowania podjęciem stałej pracy. To z kolei może stać się źródłem dalszych patologii, w tym przestępczości oraz przekazywania postawy bezradności dzieciom i młodzieży. Zjawisko to jest szczególnie częste wśród osób o najniższym poziomie wykształcenia oraz nasila się w sytuacji bezrobocia strukturalnego, które jest efektem zmian związanych z restrukturyzacją lub likwidacją zakładów w związku z ogólniejszymi zamianami zachodzącymi w gospodarce. Ten problem bardzo mocno obecny jest w Łodzi, w tym na Księżym Młynie, które niegdyś funkcjonowało jako osiedle przyfabryczne, a jak wiadomo przemysł włókienniczy w swej wcześniejszej formie przestał istnieć. Innym przejawem patologii często towarzyszącym ubóstwu jest alkoholizm, który w obszarze opracowania występuje, przede wszystkim u mężczyzn. Jednak natężenie tego zjawiska wydaje się być mniejsze niż w innych rejonach śródmieścia Łodzi. Jak już wcześniej wspomniano wśród czynników sprzyjających występowaniu wysokiej przestępczości - co bezpośrednio powiązane jest z postrzeganym poziomem bezpieczeństwa - obok degradacji społecznej istotne znaczenie ma również koncentracja usług, w szczególności usług handlu oraz sąsiedztwo dworców kolejowych - obie sytuacje związane z obecnością dużych, zagęszczonych, anonimowych skupisk ludzi. Takie lokalizacje występują najczęściej w śródmieściach miast i nie odnoszą się do omawianego tutaj obszaru. Jak stwierdzono na ogół najwyższy poziom przestępczości w miastach polskich występuje w dzielnicach centralnych, a dopiero w drugiej kolejności w dzielnicach o niższym statusie społecznym i ekonomicznym mieszkańców 147. Można przyjąć że w przypadku Księżego Młyna podstawowym czynnikiem generującym przestępczość jest ubóstwo mieszkańców - jednak to wyjaśnienie nie dostarcza pełnego obrazu zjawiska. Jeśli bowiem analizować poziom bezpieczeństwa postrzegany przy okazji wizji lokalnej jest on bezpośrednio związany ze stopniem zadbania o poszczególne posesje, a jego widomym objawem jest lokalizacja miejsc zabaw dzieci. Dla realizacji Społecznej Strategii Rewitalizacji przez Urząd Miasta Łodzi (UMŁ) w roku 2009 przeprowadzone zostały badania ankietowe na zlecenie Wydziału Strategii i Analiz UMŁ. 144 W. Warzywoda-Kruszyńska i inni., Fenomen łódzkiej biedy - bieda skoncentrowana, Przestrzenne rozmieszczenie ludności biednej na terenie Łodzi oraz charakterystyka wybranych aspektów życia tej ludności, w: M. Wiśniewski i inni., Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Łodzi, Tom IV, s.57-95, Urząd Miasta Łodzi, Łódź, 2002 145 W. Warzywoda-Kruszyńska i inni., Społeczna Strategia Rewitalizacji, Raport z badania, Media-Tor, Łódź, 2009 146 A. Zborowski, M. Dej, Ocena..., op.cit., s.96 147 Herbert D.: The geography of urban crime, Longman, Harlow 1982, za: A. Zborowski, M. Dej, Ocena, op.cit., s. 101 27

Wydaje się, że analiza uwarunkowań społecznych przeprowadzona wtedy 148 nieco zaciera rzeczywisty obraz struktury społecznej osiedla, a to ze względu na całościowe potraktowanie trzech zespołów łódzkich domów familijnych: na Księżym Młynie, przy Placu Zwycięstwa (również Scheiblerowskich, ale o całkowicie odmiennych losach) oraz domów dawnych Zakładów I.K. Poznańskiego przy ul. Ogrodowej, których charakterystyka już w momencie zbudowania była inna, a późniejsze koleje losu zdecydowanie odmienne. Stąd trudno wnioskować o preferencjach oraz o charakterystyce mieszkańców wykorzystując w tym celu tak zgeneralizowane dane. Dla realizacji działań obrazujących rzeczywiste preferencje mieszkańców niezbędne jest uwzględnienie kryterium lokalizacji w badaniach oraz włączenie samych mieszkańców w podejmowanie decyzji o tym co wydarza się na ich terenie. Przykładowo pochodzące z obserwacji oraz lektury wypowiedzi mieszkańców zamieszczonych w prasie lokalnej spostrzeżenia zdają się wskazywać, iż poziom relacji sąsiedzkich w obrębie Księżego Młyna jest wyższy niż zdiagnozowany w badaniu 149. Podobnie można się odnieść do poziomu bezpieczeństwa - na co już wskazywałam w części wstępnej raportu: dane zamieszczone w witrynie mapa.lodz.pl 150 zdają się nie potwierdzać jakoby przestępczość na tym terenie miała być wysoka. Inaczej jest przykładowo przy ul. Ogrodowej, gdzie na czynnik ubóstwa nakłada się bliskość centrum, a więc ilość drobnych wykroczeń typu kradzieże jest wyższa. Ani bowiem uważna analiza i obserwacja zachowań mieszkańców opisana w kolejnym podrozdziale, w tym odniesiona do poziomu bezpieczeństwa, o czym świadczą zachowania najmłodszych dzieci, ani liczne spotkania, które odbyły się w trakcie trwania projektu nie potwierdzają tezy o obecności w ramach osiedla istotnej patologii, a wykluczenie, rozpatrywane w porównaniu z innymi obszarami centralnymi Łodzi - jak wynika z wymienionych na wstępie spostrzeżeń - jest raczej wynikiem wieku oraz płci respondentów i wynikającej stąd deprywacji niż w istotnym zakresie innych przyczyn. Na pozytywny wizerunek obszaru jako całości dodatnio wpływa funkcjonowanie tamże licznych instytucji kultury wśród których, obok posiadającego długie tradycje Muzeum Książki Artystycznej przy ul. Tymienieckiego 24, prym wiedzie Łódź Art Center, przy ul. Tymienieckiego 3. Ważne są również imprezy czasowe, jak choćby zorganizowane latem br. Letnisko Księży Młyn w Willi Grohmanów przy ul. Tylnej, czy promujący Posiadło Księży Młyn piknik. W tę tradycję doskonale wpisuje się zorganizowany przy współudziale Projektu Piknik na Księżym Młynie we wrześniu 2010 roku, a także tegoroczny Piknik Sąsiedzki. Wszystkie tego rodzaju imprezy służą doskonale promocji miejsca, pozwalają na pozyskanie stałego grona bywalców, związanych z 148 Społeczna strategia..., op.cit. 149 Poziom oceny relacji sąsiedzkich w wymienionym badaniu w porównaniu z analogicznym pytaniem zadanym nieszkańcom innych części śródmieścia jest wyraźnie wyższy. 150 Mapa zagrożeń porządku która wykazuje że liczba wykroczeń (głównie związanych z nadużywaniem alkoholu) w całej jednostce Księży Młyn jest zbliżona do tych miejsc w Łodzi, które są postrzegane jako bezpieczne, http://gis.mapa.lodz.pl/mapawykroczen/default.aspx 28

miejscem, a także pozwalają łodzianom poznać walory okolicy i rozwiać ewentualne wątpliwości dotyczące możliwego wyboru lokalizacji jako miejsca przyszłego zamieszkania czy działalności. Na terenie samego osiedla funkcjonuje kilka podmiotów o różnym charakterze, w tym: Poczta Oddział Nr 1, Dom Dziennego Pobytu dla Osób Starszych, Venaverte Centrum Reklamy, Dom Wydawniczy Księży Młyn, Księgarnia Wysyłkowa, Towarzystwo Przyjaciół Dzieci Świetlica Terapeutyczna (prowadzona przez Stowarzyszenie Łódka), Punkt Informacyjny Księży Młyn, Biuro Projektu Równy Start do Kariery, Caratec Michał Sułkowski, Sklep Spożywczy Baikad, Galeria Ikona. Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych im. Ludwika Krzywickiego, będący spadkobiercą szkoły założonej jeszcze za czasów Karola Scheiblera, i związany z nim Szkolny Ośrodek Kariery zostały ostatnio zamknięte, a budynek szkoły opróżniony. 151 Oprócz wymienionych powyżej charakter usług kultury ma Konsorcjum Rapacholin Ewy Starzyk i Michała Wenskiego. Mieszkańcy organizują się w kilka stowarzyszeń, wśród nich: Stowarzyszenie Mieszkańców Księżego Młyna Adsumus, skupiające głównie właścicieli lokali, zostało reaktywowane dzięki działaniom niniejszego Projektu, oraz ukonstytuował się Klub Kobiet Księżego Młyna. Charakterystykę społeczności Księżego Młyna można podsumować wskazując na różnorodność tej grupy, jej aktywność oraz dążenie do uzyskania podmiotowości w zachodzących na tym terenie przemianach. 2.3. Charakterystyka użytkowania przestrzeni społecznej osiedla Charakterystyki dokonano w oparciu o obserwacje własne przeprowadzone w okresie letnim (lipiec 2010 oraz lipiec 2011). Obserwacje były również prowadzone w latach 2002 do 2004 w nieregularnych odstępach czasu jednak codziennie - a to z racji pracy w bezpośrednim sąsiedztwie obszaru będącego przedmiotem oceny. Przy czym wcześniejsze obserwacje potwierdzają wyniki bardziej współczesnych obserwacji, w zakresie ogólnej charakterystyki użytkowania obszaru. Funkcjonujący w ramach osiedla układ socjometryczny jest odmienny od tego jaki został zaprojektowany, a następnie zrealizowany zgodnie z zamysłem twórców. Pierwotna konfiguracja budynków gospodarczych towarzyszących zabudowie mieszkaniowej pozwalała na swobodne przemieszczanie się pomiędzy budynkami. Całość osiedla była ogrodzona z zewnątrz. 152 Obecnie większa część ogrodzenia nie istnieje - poza kutą bramą od strony ulicy Tymienieckiego. Pierwotnie funkcjonujące przejścia pomiędzy komórkami o kształcie litery C zostały pozastawiane komórkami oraz żelbetowymi ogrodzeniami, co doprowadziło do wytworzenia się serii niezależnych wydzielonych wnętrz. Przez to do pewnego stopnia nieczytelny stał się wcześniejszy układ osiedla, który Ginsbert nazywał koszarowym, a który zakładał ustawienie budynków 151 Uchwała Rady Miasta Łodzi Nr VIII/97/11 z dnia 23 lutego 2011 r. zmieniona Uchwałą Nr XIV/221/11 z dnia 18 maja 2011 r. 152 G. Kobojek, op.cit. 29

mieszkalnych w równych odstępach, w sposób tworzący wyraźny rytm, z zachowaniem jednakowych przerw pomiędzy. Rytmiczność układu, osiowość kompozycji na którą wskazują wszyscy opisujący układ przestrzenny osiedla autorzy (Stefański, Popławska, Tomczak), podkreślenie jednej z alei osiedla jako ważniejszej, z podporządkowaniem głównej osi monumentalnemu gmachowi przędzalni z widocznym z każdego miejsca zegarem zlokalizowanym na wieży stanowiącej niejako zwieńczenie całości kompozycji - wszystko to służyło związaniu codziennego życia pracowników z przedsiębiorstwem oraz wywołaniu u nich określonych zachowań i postaw. Dość ważną cechą układu jest wydzielenie części wnętrz osiedlowych jako publiczne, bardziej reprezentacyjne: główna aleja, dawna A. Scheiblera i podkreślenie ich ważności z wykorzystaniem środków kompozycyjnych - osiowość założenia oraz nasadzeń zieleni. Pozostałe wnętrza - o charakterze pół-publicznym i półprywatnym przynależą mniejszym grupom i służyły obok zaspokajania potrzeb społecznych również celom gospodarczym. Rys.3. Inwentaryzacja sposobu użytkowania budynków 30

Źródło: opracowanie własne 31

Sposób wykorzystywania zewnętrznej przestrzeni osiedlowej przez różne grupy użytkowników jest odmienny. W niniejszej charakterystyce szczególną uwagę zwrócono na lokalizację miejsc zabaw dzieci - jako odzwierciedlenie poziomu bezpieczeństwa w ramach osiedla. Miejsca zabaw dzieci Zabawy dzieci grupują się w części centralnej zespołu z dala od ożywionego ruchu samochodowego. Raczej nie spotyka się dzieci w rejonie domów mieszkalnych przy ulicy Przędzalnianej - dotyczy to zarówno części starszej: numery 57-67, jak i części wzniesionej później: numery 49-55. Fot.1. Główna aleja - ulubione miejsce spotkań i zabaw dziecięcych Źródło: fot. własne Fot. 2. a) Kameralność wnętrz osiedlowych, brak obawy o bezpieczeństwo najmłodszych b) Dzieci czują się bezpiecznie również w bocznych alejkach osiedla. Źródło: fot. własne Fot. 3. a) Dzieci bawią się w pobliżu sklepu Pani Bożeny, b) Miejscem zabaw jest też Koci Szlak i sąsiedztwo szkoły. Źródło: fot. własne 32

Najwięcej zabaw dziecięcych odbywa się pomiędzy budynkami Księży Młyn 7 i 8 oraz w sąsiedztwie sklepu BAIKAD, z udziałem właścicielki P. Bożeny. Dzieci bawią się również w rejonie szkoły, a także korzystają z placu zabaw zlokalizowanego w sąsiadującym Parku Źródliska. Zachowanie mieszkańców osiedla, sposób korzystania z przestrzeni osiedlowych wskazują że zarówno rodzice jak i dzieci czują się tu bezpiecznie, u siebie. Funkcje przestrzeni reprezentacyjnej osiedla - aleja lipowa W całym obszarze najstarszej części osiedla Księży Młyn zaobserwowano liczne spotkania i rozmowy mieszkańców, w tym w szczególności osób starszych. Znacznie mniejszą liczbę tego rodzaju sytuacji zaobserwowano w części zlokalizowanej po stronie wschodniej gmachu szkoły w sąsiedztwie ul. Przędzalnianej. Jest to prawdopodobnie spowodowane po pierwsze znacznie większą liczbą mieszkańców tych budynków (25 lokali wobec średnio 10-15 w starszej części osiedla), a także znacznie skromniejszymi rozmiarami towarzyszących zabudowie dziedzińców. Fot.4. a) Główna aleja - miejsce spacerów mieszkańców, b) oraz miejsce spotkań starszych osób. Źródło: fot. własne Fot.5. Sklep BAIKAD, albo inaczej U Pani Bożeny - miejsce zabaw dzieci i spotkań dorosłych. Źródło: fot. własne Funkcje przestrzeni pół-publicznej i półprywatnej osiedla Niewielka skala zabudowy, pewna kameralność sprzyja nawiązywaniu relacji sąsiedzkich - i przez to również służy wykształceniu przywiązania do miejsca, poczucia lokalnej tożsamości. Ta cecha układu osiedla związana jest z lokalizacją i kształtem zabudowy gospodarczej w podwórzach. 33

Fot. 6. a) Spotkanie sąsiedzkie przed domem - Księży Młyn 8, b) Przędzalnia obecna w wielu miejscach osiedla. Źródło: fot. własne Powtarzalność wnętrz, rytmizacja przestrzeni wywołana wrażeniem poruszania się pomiędzy kolejnymi zamknięciami przestrzeni o jednorodnej charakterystyce - wszystko to służyło budowaniu uporządkowanego układu odniesienia i tym samym poczucia bezpieczeństwa u załogi zakładów. Układu odniesienia, w którym główną rolę odgrywała fabryka. Fot. 7. a) Sposób użytkowania komórek - w głębi zaimprowizowany warsztat stolarski. b) Prywatne miejsce spotkań przy budynku Fabryczna 19a. Źródło: fot. własne Przy czym inaczej użytkowana jest przestrzeń półpubliczna w części osiedla przylegającej do głównej alei, inaczej w rzędzie 6 budynków przy ul. Przędzalnianej, inaczej w późniejszych budynkach również przy ul. Przędzalnianej a jeszcze inaczej w budynkach przy ul. Fabrycznej. Oprócz miejsc spotkań teren wewnątrz osiedla służy codziennym czynnościom mieszkańców: jak dbanie o samochód, drobne naprawy lub działalność rzemieślnicza z wykorzystaniem komórek. Dość sporadycznie można spotkać osoby przeszukujące śmietniki ( w czasie moich obserwacji była to jedna, wciąż ta sama starsza pani) czy złomiarzy. 34

Fot. 8. a) Wbrew pozorom liczba osób wyszukujących używanych rzeczy w śmietnikach jest ograniczona, b) Mycie samochodu przed domem. Źródło: fot. własne Czynnikiem wpływającym na zmniejszenie nawiązywania relacji sąsiedzkich przez mieszkańców jest bliskość ulicy Przędzalnianej o dużym natężeniu ruchu kołowego, i związane z tym uciążliwości zniechęcające od wykorzystywania zewnętrznego dziedzińca na potrzeby rekreacji. W części późniejszej, gdzie podwórka są mniejsze prawie całość podwórek zajmują miejsca postojowe dla samochodów, brak jest zagospodarowanych ogródków międzyblokowych. Nie widać dbałości o część wspólną takiej jak w obszarach zlokalizowanych bliżej dawnej fabryki. W przestrzeni międzyblokowej w rzędzie domów przy ul. Przędzalnianej spotykają się grupy młodzieży w wieku około 18-25 lat. Podobne spotkania zaobserwowano w granicach posesji przy ul. Fabrycznej 21. Fot. 9. a) Podwórko przy Przędzalnianej 65 - miejsce spotkań nastolatków i starszej młodzieży. Źródło: fot. własne Teren podwórka przy ul. Fabrycznej 21 jest wydzielony z reszty osiedla. Przestrzeń przynależy do zdefiniowanej grupy mieszkańców budynku, pomimo że wejście na podwórko pozostaje otwarte. Posesja przy ulicy Przędzalnianej 49 posiada niewielkie stosunkowo podwórku przez co nie stwarza okazji do nawiązywania relacji sąsiedzkich, zasiedlony jest w sumie przez 39 rodzin - czyli 35

znacznie więcej niż w pozostałych domach osiedla, poza wyjątkiem jakim jest posesja przy ul. Fabrycznej 21. Brak dbałości o strukturę w całości komunalnego budynku, przejawiająca się między innymi brakiem domofonu, sześć otwartych wejść, brak zieleni na podwórku w całości zajętym przez parking, duża liczba lokatorów o znacznej zapewne rotacji, a także nie najlepsza jakość życia w budynku z dwóch stron sąsiadującym z ruchliwymi ulicami - wszystko to składa się na ogólny obraz tego miejsca. Zapewne znaczenie ma również struktura lokali mieszkalnych, w większości jednoizbowych, a także nie najlepszy utrwalony obraz miejsca na tle całości osiedla - była to jedna z ostatnich posesji podłączonych do kanalizacji i jeszcze w latach siedemdziesiątych lokatorzy korzystali z ubikacji na podwórzu. Ogródek przy Fabrycznej 19a, ogrodzony służy jako przydomowy ogród mieszkańców tego Zjawiskiem obserwowanym na terenie całego osiedla jednak w największym stopniu w części przy ul. Przędzalnianej 49-55 jest przeznaczanie podwórek na miejsca parkingowe dla samochodów, co powoduje że brakuje miejsca dla spotykania się mieszkańców. Eliminacji problemu posłużyłoby ograniczenie miejsc parkowania dla samochodów do wydzielonych stref. Fot. 11. a) Parkowanie samochodów: zaplecze budynku Księży Młyn 6 - tutaj w miarę uporządkowane, b) Zawłaszczanie przestrzeni podwórek przez samochody - podwórko przy ul. Przędzalnianej, w głębi wydzielony ogródek. Źródło: fot. własne 36

Fot. 12. a) Zawłaszczenie podwórek przez samochody, b) Podwórka przydomowe zawłaszczone na potrzeby parkowania aut - podwórko przy ul. Przędzalnianej. Źródło: fot. własne Ciąg pieszy ul. Księży Młyn - Koci Szlak jest uczęszczaną trasą pieszą: sporo osób tędy skraca sobie drogę przechodząc w kierunku innych lokalizacji. Całkiem liczną grupą osób spotykanych na Księżym Młynie są turyści i zwiedzający. Dla tej grupy adresowana być powinna specjalna infrastruktura - izba pamięci, wystawy czasowe, sprzedaż wydawnictw i pamiątek dotyczących Łodzi, Zjednoczonych Zakładów Karola Scheiblera i Ludwika Grohmana i Księżego Młyna. Fot. 13. Turyści zwiedzający Księży Młyn. Źródło: fot. własne 3. Uwarunkowania urbanistyczne 3.1. Założenie kompozycyjne osiedla Forma budynków mieszkalnych Zakładów, ich ustawienie w stosunku do dominującej budowli przędzalni, usytuowanie głównej alei na osi wejścia z charakterystycznym, zwieńczonym zegarem ryzalitem były architektonicznym wyrazem sposobu funkcjonowania mieszkańców osiedla, w którym wszelka aktywność, w tym w szczególności rytm życia współgrały z rytmem 37

działania fabryki. Monumentalna bryła przędzalni z zaakcentowanym wejściem zamykała z jednej strony główną oś osiedla. Fot. 14. Gmach dawnej Nowej Przędzalni widoczny z wnętrza osiedla. Źródło: fot. własne Jednocześnie ta sama bryła dzięki swojej skali obecna była we wszystkich wnętrzach podwórek usytuowanych bliżej ówczesnej ulicy Św. Emilii, nie pozwalając zapomnieć na chwilę o obecności zakładu. Fot. 15. Dawny gmach tkalni obecny we wszystkich przestrzeniach osiedla. Źródło: fot. własne Wspomniana oś obecnej ulicy Księży Młyn, podkreślona poczwórnym szpalerem lipowym stanowiła reprezentacyjną przestrzeń osiedla, miejsce gdzie spotykały się całe rodziny, gdzie kwitło życie towarzyskie. Lipy w liczbie pierwotnie około 100, z których do dnia dzisiejszego przetrwało ok 90 posadzone zostały w latach 1873-1892, tworzą 4 szpalery z pasem trawnika pośrodku. 153 W 153 Posiadła..., Tom I, op.cit. 38

latach siedemdziesiątych o tym miejscu mówiło się alejki. Po stronie północnej oś zamykała okazała bryła szkoły. Fot. 16. Główna aleja osiedla z nasadzeniami w postaci czterech rzędów lip., na zdjęciu po lewej w głębi budynek dawnej przędzalni, na zdjęciu po prawej - budynek szkoły. Źródło: fot. własne Druga oś poprzeczna biegła prostopadle do głównej i zamknięta była po przeciwnej stronie obecnej ulicy Przędzalnianej budynkiem ówczesnej sali zabaw przy Przędzalnianej 68. Z drugiej strony znajdowały się konsumy - dawne osiedlowe sklepy (obecnie Dom wydawniczy Księży Młyn). Fot. 17. Oś poprzeczna - zamknięcie od strony wschodniej budynkiem przy ul. Przędzalnianej 68, od zachodu zajdowały się sklepy osiedlowe. Źródło: fot. własne Obok przestrzeni reprezentacyjnych drugim elementem charakterystycznym były wnętrza podwórek, wydzielonych dzięki charakterystycznemu układowi budynków gospodarczych na zapleczu zabudowań mieszkalnych. Wielkości powtarzających się z wyraźnie czytelnym rytmem wnętrz są zmienne: większe w starszej części osiedla, w nowszej, bliżej dzisiejszej ulicy Fabrycznej tracą część z wcześniejszego uporządkowania układu. Jak już pisano wcześniej podwórka obok głównej alei pełniły i pełnia funkcje przestrzeni społecznej w osiedlu, oprócz tego służą i służyły również zaspokajaniu mniej reprezentacyjnych potrzeb gospodarczych. Na tyłach budynków pierwszego osiedla, bliżej dawnej ul. Św. Emilii znajdowały się niewielkie prywatne ogródki, 39

oddzielone od reszty terenu ogrodzeniami. 154 Typologia wnętrz osiedla, z podziałem na publiczne, półpubliczne i półprywatne została oznaczona na rysunku: Analiza kompozycji zespołu, wartości kulturowe. Bardzo charakterystycznym rysem osiedla jest obecność licznych rytmów - stąd zapewne wielokrotnie powtarzające się w opisach określenia wskazujące na koszarowy charakter założenia. Rytmy samych budynków ustawionych w trzech rzędach po sześć obiektów, rytmy okien, otworów drzwiowych i blend na niemal identycznych, pozbawionych nadmiaru ozdób i innej artykulacji elewacjach rytmy towarzyszących im wnętrz, rytm drzew w głównej alei oraz w alei lipowej wzdłuż ul. Koci Szlak - to wszystko przydaje odrębności i wyraźnego charakteru temu miejscu. Z rytmicznością wnętrz wiąże się bezpośrednio zagadnienie kolejnych powtarzających się zamknięć przestrzeni, wydzieleń, które służyły zapewnieniu intymności strefy półprywatnej osiedla. Powtarzalność układu to jednocześnie element porządkujący, wprowadzający do funkcjonowania mieszkańców stabilność układu odniesienia, zapewniający niezmienność i co za tym idzie poczucie bezpieczeństwa jakiego dostarcza łatwość orientacji w przestrzeni 155. Jednocześnie w ocenie osiedla współcześnie istotną rolę odgrywają zaburzenia pierwotnego układu socjometrycznego poprzez zabudowę pierwotnie funkcjonujących przejść pomiędzy budynkami gospodarczymi, o czym już była tu mowa przy okazji omówienia funkcjonowania przestrzeni społecznej osiedla. Obecnie wspomniane powyżej zamknięcia stały się bardziej dosłowne, a zespół stracił pierwotny zapewne nieco tymczasowy, hotelowy czy jak kto woli koszarowy charakter. Jednocześnie zyskując malowniczość zawsze towarzyszącą przypadkowości samorzutnego, substandardu drewnianych dobudówek. Przestrzeń osiedla pierwotnie traktowana i zamknięta jako całość za pomocą ogrodzenia i zajmujących portiernie dozorców obecnie zatomizowała się na szereg mniejszych wnętrz - co zresztą znajduje swoje odbicie w charakterystyce zajmujących te miejsca niewielkich społeczności. Stworzeniu wrażenia zamknięcia służyły również nasadzenia wzdłuż ulicy Magazynowej, tworzące do dziś prześwit zamykający przestrzeń i wydzielający osiedle z otaczającego świata. Podobnie tworzeniu prześwitów, a dzięki temu niedookreślaniu i jednocześnie definiowaniu przestrzeni 156 sprzyja rytmiczność nasadzeń w alei głównej. Analiza kompozycyjna powiązań zewnętrznych obok wspomnianych oczywistych relacji z obiektem dawnej Nowej Przędzalni oraz sali zabaw, a także usytuowaną po przeciwległej stronie skrzyżowania ul. Tymienieckiego i Przędzalnianej Willą Herbsta wskazuje również na inne elementy. Dla współczesnej percepcji tego miejsca ważna jest obecność wyraźnych krawędzi: ul. Fabrycznej, ze zlokalizowanym po drugiej jej stronie Parkiem Źródliska, ul. Przędzalnianej, która 154 Rewitalizacja..., op.cit., s.6 155 K. Lynch, Image of the city, MIT, New York 1960 156 G. Cullen, The Concise townscape, Butterworth-Heinemann, 1995 40

dzięki natężeniu ruchu stanowi obecnie barierę, a niegdyś zapewne stanowiła jedną z głównych ścieżek układu, łącząc założenie Księżego Młyna z folwarkiem Scheiblerów i tworząc oś na którą nanizany był rytm domów robotniczych prowadzący aż do ówczesnej szosy rokicińskiej. Krawędzią jest też styk z obecnym centrum biznesu Textorial Park, z którym zespół sąsiaduje poprzez nieużytek dawnych ogródków działkowych. Obecnie całkowicie straciła znaczenie dawna krawędź bocznicy kolejowej zakładów - nieużytkowana od lat, całkowicie niemal zarośnięta chwastami i trawą i pozbawiona torów. Krawędzie ważne dla percepcji zespołu zostały oznaczone na rysunku: analiza kompozycji zespołu, wartości kulturowe. Fot. 18. a) Sąsiedztwo centrum biznesu Textorial Park - brak powiązań, izolacja przestrzenna, b) ulica Przędzalniana o znacznym natężeniu ruchu - czytelna krawędź układu. Źródło: fot. własne Dla uzupełnienia charakterystyki ważne jest zagadnienie faktur i materiałów: nietynkowana cegła prostych, powtarzalnych elewacji zestawiona z polnymi kamieniami bruku oraz żeliwnymi elementami detali i ogrodzeń sprzyja tworzeniu niepowtarzalnego klimatu i powinna pozostać niezmieniona. Zespół domów mieszkalnych na Księżym Młynie zebrał bardzo pozytywne opinie współczesnych. W relacji korespondenta Petersburskich wiadomości dzielnica w połowie lat osiemdziesiątych była jak: olbrzymie miasto ceglane najzupełniej prawidłowo rozłożone i utrzymane w jak największej czystości, w którym przeprowadzono ulice równe, pięknie wybrukowane i dobrze oświetlone i założono w wielu miejscach skwery 157. Jako podsumowanie tych rozważań niech posłuży wyjątek z opracowania konserwatorskiego zawierającego wskazania dla przebudowy zespołu famuł na Księżym Młynie: Uzyskane relacje przestrzenne pomiędzy produkcyjnymi budynkami fabrycznymi, osiedlem mieszkaniowym i otoczoną parkiem willą Herbstów, były materialnym śladem dążeń właścicieli zakładów przemysłowych budujących osiedla przyfabryczne do związania robotników z zakładem pracy oraz zapewnienia sobie możliwości sprawowania kontroli nad ich życiem. Jest to także materialny dowód na to, że Karol Scheibler, poza - zapewne najważniejszymi dla niego, 157 Rewitalizacja, op.cit., s.7 41

ekonomicznymi efektami prowadzonych inwestycji mieszkaniowych, uwzględniał równocześnie głoszone w tym czasie w Europie zachodniej nowoczesne koncepcje architektoniczne mające wpływ na przyjęte standardy i program funkcjonalny budowanego osiedla na Księżym Młynie. Wskazuje na to symetria rozwiązania przestrzennego, podział terenu na wydzielone strefy funkcjonalne, bogaty program usługowy oraz wprowadzenie zorganizowanej zieleni w granice osiedla robotniczego. 158 Planując przekształcenia kompozycji zespołu (przykładowo likwidację substandardowej drewnianej zabudowy gospodarczej i ogrodzeń) należy starannie rozważyć jakie efekty, w tym społeczne, przyniesie zmiana poszczególnych elementów, w jaki sposób wpłynie na funkcjonowanie przestrzeni społecznej zespołu a przez to zarówno na percepcję tego miejsca przez turystów i odwiedzających jak i na możliwości korzystania z tego miejsca przez mieszkańców. Rys.4. Analiza kompozycji zespołu, wartości kulturowe 158 Rewitalizacja..., op.cit., s.19, analiza kompozycji układu została również przeprowadzona w opracowaniu Posiadła..., op.cit., oraz w licznych innych opracowaniach konserwatorskich i traktujących o historii architektury i urbanistyki dotyczących tego obszaru. W przedstawionej tu analizie zwrócono uwagę na kilka elementów nieobecnych w tamtych analizach, a wynikających przede wszystkim z późniejszych przekształceń zabudowy gospodarczej oraz z przekształceń otoczenia zewnętrznego zespołu. 42

Źródło: opracowanie własne 43

3.2. Warunki życia, wyposażenie mieszkań, infrastruktura, stan techniczny Warunki życia w osiedlu początkowo postrzegane były jako bardzo dobre. Jak już opisano wcześniej program osiedla zakładał bogaty program obiektów użytkowych adresowanych do robotników: szkołę, sklepy, szpital, zlokalizowany nieopodal park. W prasie łódzkiej z końca XIX wieku czytamy Jest to dzielnica, która że prawie sama w sobie tworzy miasteczko. Jest też dzielnicą najzdrowszą, posiada wiele zadrzewienia w sobie, las miejski w pobliżu, pola i sioła. Domy dla robotników na Księżym Młynie, jak również gmachy fabryczne urządzone są wzorowo, zarówno pod względem higienicznym, jak i praktycznym. 159 Istniała również oferta kulturalna adresowana dla robotników : w sali zabaw przy Przędzalnianej, tzw. Sali Bauma organizowane były w czasach międzywojnia przedstawienia. 160 W czasach powstania osiedla w powyższej ocenie nie przeszkadzał skromny program użytkowy lokali mieszkalnych. Początkowo brak było wyodrębnionych kuchni, wodę czerpano ze studni zlokalizowanych w głównej alei i w uliczkach bocznych, sanitariaty zlokalizowane były w centrum każdego z podwórzy, W ramach budynków gospodarczych mieściły się: śmietniki, pomieszczenia na opał, pralnie oraz komórki. 161 Interesujący jest opis warunków życia robotników w osiedlu pochodzący z 1886 r.: Kolonia dzieli się na kilka oddziałów, dla robotników familijnych, dla kawalerów, dla majstrów i dla oficjalistów. Pierwsze miejsce zajmuje oddział dla familijnych. Każda rodzina ma oddzielny pokój składający się niewielkiego przedpokoju, kuchni i dużego widnego pokoju o dwóch oknach. Prawda, kuchnie są bardzo małe, mieści się w nich tylko piec, na ścianach przybite są półki dla rozmaitych naczyń, w ścianach znajdują się szafki na zapasy żywności; lecz tak ciasne są kuchnie, że dwie osoby nie mogą się pomieścić. Za to pokoje mieszkalne są bardzo dogodne i obszerne. Wzdłuż ścian stoją łóżka, przykryte czystą bielizną i kołdrami z wyczesków jedwabnych, które tu są bardzo tanie, zwłaszcza dla robotników. W jednym z kątów wisi krzyż; wizerunki cudownych obrazów Matki Boskiej częstochowskiej i ostrobramskiej, przekonują dowodnie, że mieszkańcy są Polakami 162. W dalszej części mowa o fotografiach rodzinnych i obrazach oleograficznych na ścianach, a także o książkach i gazetach - co nieczęste w domach robotniczych. W domach robotniczych mieszkało zaledwie 11 procent załogi, zamieszkanie tam było wówczas przedmiotem zazdrości, jako że standard mieszkaniowy w Łodzi był zdecydowanie niższy. Mieszkania były na ogół jednoizbowe, a komorne dość wysokie - stąd częstym było zjawisko podnajmowania miejsc do spania. Pracujący po 13-16 godzin na dobę robotnicy szukali przede wszystkim miejsca do spania, inne potrzeby schodziły na dalszy plan. 163 159 Kronika Łódzka, Goniec Łódzki, 1898, nr 114, s. 2, cytat za: K. Stefański, op.cit., s. 99 160 W. Puś, op.cit., s. 66 161 Rewitalizacja., op.cit., s.4 162 oprac. Andrzej Janecki, www.uml.lodz.pl 163 Ibidem 44

Z czasem wnętrza budynków podlegały zmianom: mieszkania powiększano przyłączając do nich części korytarzy, jako kuchnie i sanitariaty. Samorzutne przekształcenia struktury budynków doprowadziły do wydzielania się pojedynczych mieszkań dostępnych z zewnątrz. Większe wcześniej mieszkania na piętrze uległy licznym podziałom. Obecnie odmiennie niż w latach bezpośrednio po wojnie cenniejsze mieszkania, o większej powierzchni i nowszej stolarce okiennej zlokalizowane są na ogół w kondygnacji parteru. W podwórkach urządzano przydomowe ogrody. Taka forma zagospodarowania pomimo pogarszania się stanu technicznego obiektów zagospodarowania podwórek utrzymała się do dzisiaj. Fot. 19. a) Niezadbany ogródek - widać pozostałości dawnej świetności, b) Starannie utrzymany ogródek - na zapleczu budynku Księży Młyn 8. Źródło: fot. własne W latach siedemdziesiątych organizowane były czyny społeczne służące sprzątaniu osiedla, a także konkursy na najładniejszy ogródek. Teraz tylko niektóre z przydomowych ogrodów są pielęgnowane, większość zarosła chwastami. Podobnie zaniedbane są pozostałości dawnego placu zabaw na zapleczu jednej z posesji. Fot. 20. Pozostałość dawnego placu zabaw - zniszczona, nieczynna karuzela. Źródło: fot. własne Niewątpliwie można stwierdzić iż Księżego Młyna podobnie jak całego obszaru śródmieścia Łodzi przez długie lata dotyczyło zjawisko stygmatyzacji, czyli przypisania niekorzystnej opinii, a w konsekwencji odczytywania kolejnych zdarzeń które się tam rozgrywały jako potwierdzających 45

wcześniejszą negatywną opinię. 164 Opinia w tym przypadku dotyczyła niezbyt korzystnych warunków mieszkaniowych i związana była pierwotnie głównie z bardzo wysokim zagęszczeniem mieszkańców na pojedynczą izbę mieszkalną występującym tam po drugiej wojnie światowej. Taka opinia miejsca urokliwego ale niezbyt atrakcyjnego do mieszkania nadal funkcjonuje wśród łodzian, pomimo znacznego zmniejszenia skali zjawiska, które stało się jej źródłem. Jednocześnie, jak słusznie zauważa Walczak 165 w odniesieniu do domów robotniczych łódzkiego Księżego Młyna oraz innych osiedli robotniczych w Polsce, ich standard był na ogół niższy niż analogicznych inwestycji w Europie zachodniej, co zapewne było efektem ogólnie niższego standardu życia robotników w Polsce. Stąd dostosowanie tych obiektów do potrzeb współczesności bywa utrudnione. Z drugiej jednak strony walory lokalizacji: duża ilość zieleni a także umiejscowienie na uboczu życia wielkomiejskiego wpływają na atrakcyjność zarówno dla potencjalnych mieszkańców jak i dla inwestorów. 166 3.2.1. Stan techniczny Stan techniczny budynków, poza obiektem Księży Młyn 2, oddanym do użytku po remoncie w 1999 r. wskazuje na konieczność przeprowadzenia remontu. Wstępny ogląd wykazuje obecność szeregu usterek i wad technicznych które wymagają usunięcia. Dla pełnej oceny stanu technicznego wymagana jest przeprowadzenie szczegółowej ekspertyzy technicznej. Dokumentacja wykonanej w ramach projektu wizji lokalnej zamieszczona jest w Aneksie 3. Fot. 21. a) Najbardziej zaniedbany budynek osiedla Przędzalniana 49, b) Otwarte nie zabezpieczone w żaden sposób wejście do budynku na rogu ul. Przędzalnianej i Fabrycznej. Takich wejść jest ogółem 6. Źródło: fot. własne W najgorszym stanie jest budynek przy ul. Przędzalnianej 49, w całości komunalny. Najmniej zdewastowany wydaje się budynek przy ul. Fabrycznej 21, gdzie funkcjonuje wspólnota mieszkaniowa. 164 Herbert D.: The geography of urban crime, Longman, Harlow 1982 za: A. Zborowski, M. Dej, Ocena., op.cit., s. 104 165 B. Walczak, Problemy rewitalizacji zespołów fabryczno-mieszkaniowych, w: Modele rewitalizacji i ich zastosowanie w miastach dziedzictwa europejskiego, Materiały Międzynarodowej konferencji PRO-REVITA, Łódź 2008, Wydawnictwo Biblioteka, s.154 166 B. Walczak, op.cit., s.154 46

Fot. 22. Ciąg budynków przy ul. Przędzalnianej 49-55, w części osiedla wzniesionej w latach 1884-1885. Źródło: fot. własne Fot. 23. Podwórko przy ul. Fabrycznej 21 - wspólnota mieszkaniowa, w budynku funkcjonuje domofon. Źródło: fot. własne Poniżej wymieniono najważniejsze dostrzeżone wady techniczne - numery w nawiasach odnoszą się do zdjęć w raporcie: pęknięcia ścian zewnętrznych budynków, szczególnie w rejonie nadproży, niesprawne rury spustowe powodujące zawilgocenie ścian - występowanie mchu wskazuje na skalę problemu, bardzo zniszczone klatki schodowe, zniszczone schody wejściowe do budynków, ubytki w elewacjach, odpadający tynk w części cokołu, niezabezpieczone otwory pod parapetami i w cokole budynku, zagrożenie wejściem np. gryzoni, rośliny wyrastające ze skorodowanych przestrzeni między cegłami. Obok wad technicznych dostrzeżone problemy dotyczą braku koordynacji podejmowanych prac remontowych: okna wymienione na plastikowe bez nawiązania do pierwotnego podziału, żaluzje zewnętrzne w niektórych oknach parteru, 47

przemalowania ściany zewnętrznej w rejonie otworów okiennych i drzwiowych, przemurowania i zamurowania otworów okiennych bez nawiązania do pierwotnego wątku elewacji ceglanej, przy użyciu współczesnej cegły o innej niż pierwotnie kolorystyce, drzwi wymienione na inne niż pierwotnie, w tym metalowe pełne (szczególnie drzwi wejściowe do mieszkań bezpośrednio z ulicy od strony ul. Przędzalnianej), zmiany w elewacjach: drewniane dobudówki wejściowe - Księży Młyn 1, Fabryczna 19a, wtórnie prowadzone instalacje w tym internetowa i oświetleniowa (prowadzona przez Administrację Nieruchomości), bez należytego usunięcia efektów w elewacjach zewnętrznych - niechlujne przemurowania bez starannego wykończenia spoin (Księży Młyn 3, zdjęcia nr 14, 17), parapety zamurowanych wnęk okiennych odmienne od pozostałych, tynk do wysokości parapetów (zdjęcie 20), zmiany formy nadproży okiennych i drzwiowych, na elewacjach budynków plątanina kabli przynależących do różnych instalacji wewnętrznych obiektu, przypadkowa forma i rozwiązania materiałowe daszków nad wejściami, zmieniona forma podokienników - otynkowane, wyłożone płytkami ceramicznymi. Ponadto stwierdzono również występowanie usterek w utrzymaniu przestrzeni międzyblokowej: zniszczone, popękane oraz poprzesuwane płyty chodnikowe, ubytki w nawierzchni z kamienia polnego. 3.2.2. Infrastruktura techniczna Pierwotnie wznoszone przez Scheiblerów domy robotnicze nie posiadały wyposażenia w infrastrukturę techniczną. Ogrzewanie zapewnione było dzięki piecom węglowym. Wodę czerpano ze zlokalizowanych w głównej alei i w bocznych uliczkach studni. 167 167 G. Kobojek, op.cit. 48

Fot. 24. Pompa na jednym z podwórek przy ul. Przędzalnianej. Źródło: fot. własne W latach 50-tych w ramach prowadzonych w budynkach robotniczych prac remontowych zostały one podłączone do sieci wodociągowej i kanalizacyjnej. 168 Kanalizacja najpierw została podłączona w budynkach zlokalizowanych bezpośrednio przy ulicy Księży Młyn a dopiero potem w tych od strony ulicy Przędzalnianej. Jeszcze w latach 60-tych we wspomnieniach lokatorów budynku narożnego przy ul Przędzalnianej 49 pojawia się instytucja ubikacji na podwórku. Obecnie osiedle posiada następujące media: instalacja elektryczna, instalacja gazowa dla celów bytowych, instalacja wodociągowa i kanalizacyjna. Ogrzewanie budynków realizowane jest jako piecowe i elektryczne. W ramach osiedla występują sytuacje nielegalnego wykorzystywania gazu do potrzeb grzewczych, o czym świadczą zaczernione wyloty niektórych wywiewek wentylacyjnych, jak również ogrzewanie przy pomocy wolno-stojących piecyków, tzw. koza. Liczne łączenia i podziały lokali mieszkalnych spowodowały że w sytuacji braku podłączenia do przewodów dymowych opalanie w piecykach odbywa się z wykorzystywaniem rur ocynkowanych z wyprowadzeniem przez ścianę zewnętrzną lub przez okno, nie zawsze ponad poziom dachu - co może stanowić zagrożenie bezpieczeństwa pożarowego obiektów. Wizja lokalna pozwoliła stwierdzić następujące problemy, udokumentowane na fotografiach: instalacje elektryczne, a także telewizyjne/ internetowe prowadzone bez osłon na zewnątrz budynków, wywiewki wentylacyjne oraz od instalacji kanalizacyjnej wyprowadzone przez ściany budynków, przy czym zaczernienie części z nich wskazuje że mogą być wykorzystywane jako przewody dymowe przy nielegalnym wykorzystywaniu instalacji gazowej do celów grzewczych, lub jako przewody kominowe wolno-stojących piecyków, 168 W. Puś, Dzieje, op.cit., s. 440 49

współcześnie prowadzone instalacje internetowe wykonane w bruzdach w ścianach przemurowanych bez poszanowania pierwotnego wątku ceglanego i prawidłowych spoin. 3.3. Przekształcenia obszaru posiadeł wodno-fabrycznych i relacje zewnętrzne osiedla Rozwój posiadeł wodno-fabrycznych rozpoczął się w latach 1824-28, kiedy to nastąpiła regulacja osady bawełniano-lnianej Łódka, zlokalizowanej na południe od Nowego Miasta, z trzonem wokół zakładów przemysłowych (między innymi Bielnik) wzniesionych nad Jasienią. 169 Osada Łódka dzięki korzystnemu położenieniu w dolinie Jasienia oraz bliskości traktu piotrkowskiego stała się miejscem rozwoju przemysłu lniarskiego i bawełnianego. Układ przestrzenny oparty o dwie osie: ulica Piotrkowska - oś rękodzielnicza, która sięgała do osady sukienniczej Nowe Miasto i oś przemysłowo-rękodzielnicza wzdłuż ul. Świętej Emilii na wschód w kierunku wsi Zarzew, uważany jest za nowy i unikalny w dziejach urbanistyki nie tylko polskiej ale i europejskiej. Ośrodkiem łączącym był wzniesiony przez rząd bielnik 170. Jednocześnie powstały cztery inne łódzkie kolonie: kolonia prządków lnu na obszarze dawnej wsi Wólka (ul. Wólczańska), kolonia Ślązaki (przy obecnej ul. Przybyszewskiego), na terenie wójtostwa zarzewskiego (osiedlono tam 100 tkaczy lnu ze Śląska). 171 Pierwszą manufakturą był zakład płócienniczy wzniesiony przez władze rządowe nad rzeczką Jasienią w latach 1824-1826. W jego skład wchodziły: bielnik, krochmalnia, suszarnia, folusz i magiel, w których aperturowano wyroby lniane i bawełniane. Zakładem kierowali prywatni właściciele: 1826-1828 Daniel Ill, a po nim T. Kopisch, który dzięki pomocy rządowej rozbudował zakład. Również lat trzydziestych XIX w. sięga historia przedsiębiorstwa Traugotta Grohman a, który na terenach wydzierżawionych od miasta w rejonie dzisiejszych ulic Tylnej i Targowej wzniósł przędzalnie oraz tkalnię bawełny. O inwestycji tej Oskar Flatt pisał: Przędzalnia bawełny Traugota Grohman, poruszana siłą wody o 9 machinach przędzalniczych i 1632 wrzecionach, oraz tkalnia wyrobów bawełnianych o 42 warsztatach ręcznych, zatrudnia ludzi 122; produkuje rożnych wyrobów za rsr 55, 462. 172 Dalszy rozwój posiadeł związany był z opisanym już wcześniej rozwojem przedsiębiorstwa Karola Scheiblera zlokalizowanego w rejonie Księżego Młyna. Popławska charakteryzuje rozwój przedsiębiorstwa Scheiblerów następująco: Racjonalny i funkcjonalny układ, nawiązujący do sieci ulicznej miasta, powiększał się z czasem o potrzebne w miarę wzrostu przedsiębiorstwa budynki. Zacierały one układ pierwotny, przekształcając go stopniowo w ogromne państwo Scheiblerów. 173 169 W. Puś, op.cit., s.15 170 Rewitalizacja, op.cit., s.3 171 W. Puś, op.cit., s.15 172 O. Flatt, Opis Miasta Łodzi, W Drukarni Gazety Codziennej, Warszawa 1853,Przedruk Łódzka Drukarnia Dziełowa Łódź 2002, s. 94 173 I. Popławska, op.cit., s.41 50

W literaturze przedmiotu dla opisania sposobu funkcjonowania Zakładów wielokrotnie powtarzają się określenia państwo w państwie 174 lub miasto w mieście 175. Przedsiębiorstwo Scheiblera rozrastało się i z biegiem lat w południowej części Łodzi powstało swoiste królestwo Scheiblera zajmujące ok. 500 ha, czyli 1/7 terytorium miasta przed I wojną światową pisze Leszek Skrzydło w książce o rodach fabrykanckich Łodzi. 176 W ramach zespołu działały odrębne systemy infrastruktury: bocznica kolejowa, ujęcia wody, kanały i inne urządzenia. W okresie największego rozwoju Zakłady zajmowały powierzchnię 70 ha, miały 11 km własnych linii kolejowych. 177 Przebieg bocznicy kolejowej w 2 połowie lat 70 tych był następujący: wzdłuż magazynów na zachód od osiedla robotniczego, na wysokości ulicy Magazynowej przekraczała ul. Św. Emilii, dalej wzdłuż jej południowej pierzei w kierunku wykończalni K. Scheiblera przekraczając ul. Widzewską. W rejonie wykończalni tory rozwidlały się : w kierunku Nowej Tkalni oraz pomiędzy budynkami wykończalni. Jedna linia dochodziła do budynku bielnika. 178 Całość obszaru posiadeł wykazywała istotne dla funkcjonowania organizmu wzajemne powiązania, stąd współczesne przekształcenia również winny iść tym tropem. Trudno bowiem mówić o prawidłowym rozwoju całości wobec obserwowanych obecnie zaniedbań wzajemnych relacji poszczególnych fragmentów tego obszaru. Tereny przemysłowe podzielone na fragmenty w wyniku działań syndyka masy upadłościowej, objęte w części funkcjonowaniem Łódzkiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej, pozostają nie użytkowane lub też podlegają przekształceniom nie biorącym pod uwagę historycznych powiązań. Zestawienie inwestycji realizowanych i planowanych w obszarze Posiadeł Wodno-Fabrycznych w Łodzi zawiera Tabela 1 oraz Rysunek: Inwestycje w obszarze dawnych posiadeł wodno-fabrycznych. 3.3.1. Przekształcenia zachodzące na terenie Posiadeł wodno-fabrycznych Najbardziej oczywistymi elementami układu kompozycyjnego założenia Księżego Młyna i elementami bezpośredniego otoczenia, których użytkowanie jest najmocniej powiązane z możliwymi przekształceniami samego osiedla są gmach dawnej monumentalnej przędzalni po drugiej stronie ul. Św. Emilii oraz zabudowania szkoły przy ówczesnej Al. Scheiblera (obecnie ul. Księży Młyn). W gmachu dawnej przędzalni adaptowanej na lofty - inwestycja Opal Property Developments U Scheiblera - w pierwszej fazie oddanej w 2006 roku zlokalizowanych zostało 174 A. Ginsbert, op.cit., s.41 175 I. Popławska, op.cit., s. 111 za: A. Ginsbert, Łódź, Łódź 1961, s. 41 176 Obywatel nr 4/2005 (24) / Kręć się, kręć wrzeciono... reaktywacja? Rzecz o łódzkim Unionteksie http://www.obywatel.org.pl/index.php?module=pagemaster&func=viewpub&tid=3&pid=746 177 Obywatel nr 4/2005 (24) / Kręć się, kręć wrzeciono... reaktywacja? Rzecz o łódzkim Unionteksie http://www.obywatel.org.pl/index.php?module=pagemaster&func=viewpub&tid=3&pid=746 178 Posiadła... Tom I, op.cit. 51

300 mieszkań o wielkości od 33 do 100 m 2. 179 Lofty u Scheiblera cieszyły się znaczną popularnością w momencie oddawania inwestycji do użytku. Był to na przełomie lat 2005/2006 efekt swoistej mody - mieszkania nabywali przedstawiciele tzw. wolnych zawodów, ale również prywatni inwestorzy jako rodzaj lokaty kapitału. 180 Znaczna część lokali została zakupiona w celu późniejszej ich odsprzedaży lub wynajmu, często przez osoby nie związane z Łodzią, mieszkające nierzadko gdzie indziej, również poza granicami kraju. Wiele spośród lokali pozostaje wciąż nieużytkowanych - tworzenie takich zrewitalizowanych pustek postrzegane jest jako jeden z potencjalnych problemów rewitalizacji. Wydaje się, że do przyczyn takiego stanu rzeczy można zaliczyć: nietypowy układ mieszkań z otwartą antresolą, wysokie ceny metra kwadratowego oraz brak zróżnicowania ceny z uwzględnieniem niższych kosztów powierzchni znajdującej się na wspomnianej kondygnacji antresoli, a także brak w Łodzi licznych grup osób o oczekiwaniach tożsamych z potencjalną grupą odbiorców loftów, w tym przede wszystkim o wymaganym statusie materialnym. Fot. 25. a) Zabudowa mieszkaniowa wielorodzinna z usługami: U Scheiblera, inwestor: Opal Property Developments, http://www.uscheiblera.pl/, b) Textorial Park - 'centrum biznesu' zespół biurowo-usługowy z parkingiem podziemnym, http://www.textorial-park.pl/ Źródło: fot. własne Pod strony zachodniej z osiedlem sąsiaduje centrum biznesu Textorial Park, pierwotnie planowane jako zabudowa mieszkalno-usługowa. 181 Odizolowana od otoczenia inwestycja od strony osiedla oddzielona jest pasem nieużytku gdzie niegdyś zlokalizowane były ogródki działkowe oraz aleją modrzewi. Na zapleczu wyremontowanego i zaadoptowanego na biura budynku straży pożarnej zlokalizowane są dawne domy familijne strażaków 182, które są przedmiotem inwestycji U Scheiblera 2 183. 179 Pomysły na Księży Młyn, Dziennik Łódzki 16 lutego 2006, s.8 180 Krajobraz po loftach, GW Łódź, 21 października 2008 181 Decyzje o warunkach zabudowy: UA.II/518/06 zabudowa mieszkaniowa wielorodzinna z usługami, UA.II/303/07 -zespół biurowo-usługowy - patrz Tabela 1. 182 G. Kobojek, op.cit., s. 59 183 Decyzje o warunkach zabudowy: UA.II/25/07, UA.II/61/08, pozwolenie na budowę: UA.II-A/1121/07 - Tabela 1 52

Fot. 26. 1. Domy dla strażaków na zapleczu dawnego budynku straży pożarnej, zdjęcie z 1998 r. za: G. Kobojek, op.cit., s. 59 Fot. 27. a) U Scheiblera 2' - planowana zabudowa mieszkalna wielorodzinna z usługami, inwestor: Opal Property Developments, http://www.uscheiblera.pl/, b) Remiza strażacka adaptowana na pomieszczenia biurowe. Źródło: fot. własne Po przeciwległej stronie ulicy Fabrycznej znajduje się Park Źródliska. W niedalekiej odległości od osiedla, przy ul. Fabrycznej 12, w miejscu dawnej lokomotywowni Uniontexu, realizowana jest inwestycja Fontaine Residence oferująca mieszkania oraz powierzchnie biurowe i usługowe - inwestor Verity Development Sp. z o.o. Fot. 28. a) Muzeum Książki Artystycznej, Tymienieckiego 24, b) ul. Tymienieckiego 22/24: z frontu Restauracja U Szwajcara, na zapleczu jeden z obiektów ŁSSE. Źródło: fot. własne 53

Od zachodu osiedle ogranicza ruchliwa ulica Przędzalniana, stanowiąca wyraźną barierę przestrzenną oraz przez natężenie ruchu pogarszająca jakość zamieszkania w budynkach zlokalizowanych bezpośrednio przy tej ulicy. Fot. 29. a) Wejście na teren Osiedla Centrum JW Construction Holding S.A. - część oddana do użytku, b) Zabudowa mieszkaniowa wielorodzinna z usługami "Złote Tarasy", inwestor: Opal Property Developments. Źródło: fot. własne Na rewitalizację całego obszaru dawnych posiadeł wodno-fabrycznych wpływa napływ nowych mieszkańców, którzy pojawiają się w tym rejonie Łodzi za sprawą licznych nowych realizowanych tu inwestycji mieszkaniowo - usługowych. Największą, jeśli brać pod uwagę skalę oraz liczbę nowych mieszkań, inwestycją jest zrealizowane przez J.W. Construction Holding S.A. Osiedle Centrum przy ul. Tymienieckiego 16B -D, obecnie w trakcie wznoszenia obiektów II etapu. Mieszkania oferowane w ramach osiedla adresowane są do mniej wymagającego odbiorcy - w promocji nie ma tak wyraźnego jak w przypadku pozostałych ofert zwrócenia uwagi na luksusowy charakter oferowanych lokali, również cenowo oferta jest przystępniejsza od pozostałych. Pozostałe oddane do użytku w całości lub w części inwestycje mieszkaniowo-usługowe w tym rejonie to: zabudowa mieszkaniowa wielorodzinna z usługami "Złote Tarasy", inwestor: Opal Property Developments, Tymienieckiego 18, zabudowa mieszkaniowa wielorodzinna, ul. Henryka Sienkiewicza 106 zespół mieszkalny z parkingami i usługami, Barciński Park, http://www.sgi.pl/mieszkania,lodz/barcinski_park_ii,lokalizacja, ul. Henryka Sienkiewicza 106 i ul. Tylna 6 zabudowa mieszkaniowa wielorodzinna z usługami Platinum, http://www.mgmdevelopment.pl/, ul. Piotrkowska 280. Trwają prace przy dalszych - wspomniany już Fontaine Residence przy ul. Fabrycznej 12. W okresie intensywnego boomu inwestycyjnego planowano ponadto realizację kolejnych zamierzeń, które jednak obecnie zostały wstrzymane bądź też inwestorzy planują przeznaczenie 54

terenów na inne cele - patrz zestawienie w Tabeli 1 oraz Rysunek: Inwestycje w obszarze dawnych posiadeł wodno-fabrycznych. Obecnie wobec osłabienia zainteresowania kupujących ofertą loftów u Scheiblera inwestorzy skłaniają się w kierunku oferowania powierzchni biurowych i usługowych, najczęściej na zasadzie lokali lub budynków pod najem. Do takich inwestycji należą: zespół przy ul. Plac Zwycięstwa 2, centrum biurowe Textorial Park, Posiadło Księży Młyn, inwestycja Opal Property Developments. Zjawisko to wykazuje również analiza wydanych decyzji o warunkach zabudowy, w których wyraźnie uwidacznia się zmiana przedmiotu decyzji - patrz Tabela 1. Fot. 30. a) Główny wjazd na teren Łódzkiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej, b) Jedno z przedsiębiorstw działających na terenie Strefy. Źródło: fot. własne Istotnym bodźcem rozwojowym dla przekształceń obszaru jest funkcjonowanie tamże Łódzkiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej, choć również inne wielkoskalowe lokalizacje oferujące pod wynajem pomieszczenia o różnych parametrach zdają się cieszyć powodzeniem, np. Zespół przy Placu Zwycięstwa 2. Wydaje się że dla uzyskania sukcesu w branży wynajmu nieruchomości tego rodzaju niezbędna jest właściwa organizacja, promocja a także czynnik czasu. Fot. 31. Przykłady działalności gospodarczej działającej przy ul. Tymienieckiego poza terenem ŁSSE, w oparciu o bazę lokalową pozostałą po dawnych Zakładach. Źródło: fot. własne 55

Oprócz inwestycji o dużej skali w obszarze dawnych posiadeł widać również ożywioną aktywność gospodarczą która wykorzystuje istniejącą tam bazę lokalową, a także napływ nowych mieszkańców. Działalność gospodarcza w zależności od profilu zajmuje różne lokalizacje, przy czym usługi koncentrują się w rejonie ul. Tymienieckiego, w bliskości ŁSSE, Księżego Młyna a także inwestycji J.W. Construction. Tab. 1: Zestawienie inwestycji realizowanych i planowanych w obszarze Posiadeł Wodno-Fabrycznych w Łodzi. Opracowanie na podstawie zestawienia decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu zawartym w opracowaniu Łódź Posiadła Wodno-Fabryczne, sporządzonym przez zespół pod kierunkiem A.Tomczak na zamówienie KOBiDZ, aktualność zestawienia koniec 2008. Uzupełnienia oraz oceny stopnia zaawansowania inwestycji dokonano w oparciu o kwerendę internetową oraz wizję lokalną. Nr Przedmiot inwestycji Adres Zaawansowanie inwestycji 1. Textorial Park - 'centrum biznesu' zespół biurowo- ul. Fabryczna 17 oddana do użytku usługowy z parkingiem podziemnym, http://www.textorial-park.pl/ 2. U Scheiblera 2' - zabudowa mieszkalna wielorodzinna z usługami, inwestor: Opal Property Developments, http://www.uscheiblera.pl/ 3. Zabudowa mieszkaniowa wielorodzinna z usługami: U Scheiblera, inwestor: Opal Property Developments, http://www.uscheiblera.pl/ 4. Przebudowa dawnego budynku straży pożarnej na (decyzje o warunkach zabudowy: UA.II/518/06 zabudowa mieszkaniowa wielorodzinna z usługami, UA.II/303/07 -zespół biurowo-usługowy ) ul. Tymienieckiego decyzje o warunkach zabudowy: 28 UA.II/25/07, UA.II/61/08, pozwolenie na budowę: UA.II- A/1121/07 ul. Tymienieckiego oddana do użytku 25 (decyzje o warunkach zabudowy: UA.II/305/08, PPZ.I/43/08 przeniesienie warunków zabudowy) ul. Tymienieckiego oddana do użytku biura 26 5. Zabudowa mieszkaniowa wielorodzinna z usługami ul. Przędzalniana decyzja o warunkach zabudowy: 71 PPZ.I/2/08, zawieszona 6. Inwestycja celu publicznego - rozbudowa i remont ul. Milionowa 14 w trakcie realizacji Szpitala Jonschera oraz budowa pawilonu 7. Adaptacja istniejących budynków na cele ul. Tymienieckiego decyzje o warunkach zabudowy: mieszkaniowo-usługowe oraz biura 19 UA.II/550/2005 zabudowa mieszkaniowo-usługowa, UA.II/375/07, jw. oraz biura 8. Lokalizacja budynków biurowych ul. Tymienieckiego decyzja o warunkach zabudowy: 17/19 UA.II/341/2005 56

9. Obiekty związane ze Szkołą Mistrzostwa Sportowego 10. Zabudowa mieszkaniowa wielorodzinna z usługami, Fontaine Residence, inwestor: Verity Development, http://veritydevelopment.com/res_pl/fabryczna.php 11. Zabudowa mieszkaniowa wielorodzinna z usługami, inwestor: IBERPOL Sp. z o.o. Raminova 12. Zmiana sposobu uzytkowania: Centrum Medyczne Księzy Młyn 13. Domek ogrodnika -przebudowa na cele edukacyjnoekspozycyjne oraz wejście dla niepełnosprawnych ul. Milionowa 12 ul. Fabryczna 12 ul. Przędzalniana 64, 66a ul. Przędzalniana 66 Park Źródliska przy Placu decyzje o warunkach zabudowy: UA.II/411/05, UA.II/179/06, pozwolenie na budowę: AAB.I- A/2031/08 decyzja o warunkach zabudowy: UA.II/690/06, pozwolenie na budowę: AAB.I-A/1680/09 decyzja o warunkach zabudowy: PPZ.I/122/08 oddana do użytku oddana do użytku Zwycięstwa 14. Stacja LPG Al.Piłsudskiego 73 oddana do użytku 15. Zabudowa mieszkalno-usługowa, Folwark ul. Tymienieckiego decyzja o warunkach zabudowy: Scheiblera I i II 33, 33A 16. Łódzka Specjalna Strefa Ekonomiczna ul. Tymienieckiego 17. PWSTiF, rozbudowa portierni i przebudowa ogrodzenia frontowego 22/24 ul. Targowa 61/63 UA.II/262/07, pozwolenie na budowę: AAB.I-A/521/08, (inwestycja wstrzymana, http://www.urbanity.pl/budynek3 116/folwark-scheiblera-ii ) mpzp decyzje o warunkach zabudowy: UA.II/807/06, UA.II/427/07, UA.II/622/07 18. PWSTiF, rozbudowa budynku magazynowego ul. Targowa 61/63 decyzja o warunkach zabudowy: 19. Zabudowa mieszkaniowa wielorodzinna z usługami "Złote Tarasy", inwestor: Opal Property Developments ul. Tymienieckiego 18 UA.II/808/06 oddana do użytku 20. Zabudowa mieszkaniowa wielorodzinna z usługami Osiedle Centrum, inwestor: J.W.Construction Holding S.A. ul. Tymienieckiego 16B, 16D 21. Zabudowa mieszkaniowa wielorodzinna z usługami ul. Tymienieckiego 16A 22. Zespół zabudowy mieszkalno-usługowej Posiadła rejon ulic Bielnikowo-Maglowe. Obecnie Projekt Posiadło Księży Młyn lokale usługowe i biurowe na wynajem, inwestor: Opal Property Developments, Kilińskiego- Tymienieckiego - Milionowej http://www.posiadlo.pl/ 23 Zespół zabudowy mieszkaniowej wielorodzinnej z ul. Henryka usługami, inwestor: SGJ Baltis Sienkiewicza 171 24. Zabudowa mieszkaniowa wielorodzinna z usługami ul. Piotrkowska na zapleczu centrum handlowo-usługowego 242/250 oddana do użytku, część w trakcie realizacji decyzja pozwolenia na budowę: UA.III-A/1180/07 decyzje o warunkach zabudowy: UA.II/600/07, PPZ.I/29/08, brak kontynuacji inwestycji, aktualnie projekt Posiadło Księży Młyn decyzja o warunkach zabudowy: UA.II/503/07 decyzja o warunkach zabudowy: UA.II/621/06 57

25. Przebudowa zbiorników na gaz płynny na stację ul. Henryka paliw Sienkiewicza 167, zaplecze posesji ul. Piotrkowska 242/250 26. Adaptacja budynku pofabrycznego na obiekt ul. Piotrkowska wystawienniczo-handlowy, 242/250 http://piotrkowska250.pl/ 27. Zabudowa mieszkaniowa wielorodzinna ul. Henryka Sienkiewicza 106 28. Zespół mieszkalny z parkingami i usługami, ul. Henryka Barciński Park, Sienkiewicza 106 i http://www.sgi.pl/mieszkania,lodz/barcinski_park_ii ul. Tylna 6,lokalizacja 29. Adaptacja istniejącego magazynu na budynek ul. Piotrkowska usługowo-magazynowy 276 30. Salon samochodowy z zapleczem ul. Milionowa 2/ ul. Piotrkowska 276 31. Zabudowa mieszkaniowa wielorodzinna z usługami ul. Piotrkowska Platinum, http://www.mgm-development.pl/ 280 32. Skansen łódzkiej architektury drewnianej ul. Piotrkowska 282 Źródło: opracowanie własne decyzja o warunkach zabudowy: UA.II/103/2006 decyzja o warunkach zabudowy: UA.II/228/06 oddana do użytku oddana do użytku oddana do użytku oddana do użytku oddana do użytku oddana do użytku Wśród planów odnoszących się do terenów w granicach dawnych posiadeł szczególne zainteresowanie publiczności i kontrowersje wzbudziły jak do tej pory dwie inwestycje: plany dotyczące zabytkowej tkalni którą w 1987 roku odwiedził papież Jan Paweł II lokalizacji tam początkowo centrum handlowego Leclerc 184, a potem miejsca pamięci, poświęconego historii tej wizyty, plany firmy Opal Property Developments lokalizacji rejonie ulic Kilińskiego, Tymienieckiego i Milionowej zabudowy o dużej intensywności. Na skutek licznych kontrowersji z tej inwestycji zrezygnowano. 184 Otwarcie supermarketu planowano na 2002 rok. Transakcja budziła liczne kontrowersje - tkalnia sprzedana latem 1999 roku łódzkiej spółce Varitex za 7,5 mln zł, została następnie niemal natychmiast odsprzedana koncernowi Leclerc za kwotę 8 mln dolarów, Zmiana władzy w Unionteksie, Sprzedano zbyt tanio?, M. Jagiełło, GW Łódź nr 74, wydanie z dnia 28/03/2000, inny artykuł na zbliżony temat: Zgoda Buduje? bj, jaw GW Łódź nr 222, wydanie z dnia 22/09/1999, str. 3 58

Rys. 5. Inwestycje w obszarze dawnych posiadeł wodno-fabrycznych Źródło: opracowanie własne

4. Wskazania konserwatorskie 20 stycznia 1971 roku obwieszczeniem Konserwatora Zabytków m. Łodzi Antoniego Szrama ogłoszono rejestr zabytków, gdzie wśród czterech najcenniejszych obiektów znalazł się zespół urbanistyczny Księżego Młyna. 185 Znacznie już przekształcony lecz wciąż obecny klimat XIX wiecznej Łodzi stanowi wartość, którą łatwo zagubić dopuszczając działania jednostronne, realizowane przez pojedynczy podmiot. Już w chwili obecnej ze stanu zachowanego jeszcze w latach siedemdziesiątych - kiedy Andrzej Wajda kręcąc w plenerach Uniontexu "Ziemię Obiecaną" nie musiał budować scenografii - zostało niewiele. Reżyser znalazł wówczas w halach fabryki między innymi przędzarki wózkowe z XIX wieku. 186 Jak wspomina Małgorzata Laurentowicz 187 : Fenomen "Ziemi..." polegał na tym, że wiele wnętrz było autentycznych, a plenery nie musiały niczego udawać. Zachowane detale architektury, sufity, klamki, latarnie, bruk, pozwalały uzyskać atmosferę XIX wieku (...). Stąd tym ważniejsza staje się współcześnie staranność zachowania specyficznego klimatu miejsca przechowanego w murach, pozostałościach bruków ale także w pamięci potomków ówczesnych mieszkańców Księżego Młyna i pracowników Zakładów. Firma Trougotta Grohmanna i Karola Wilhelma Scheiblera zajmowały łącznie obszar ponad 300 ha z którego w 2001 roku pozostało około 200 obiektów kubaturowych. 188 Formułowaniu wskazań konserwatorskich i delimitacji obszarów o różnych uwarunkowaniach służyć winna staranna analiza uwarunkowań konserwatorskich, stanu własności, specyfiki architektoniczno-funkcjonalnej, walorów krajobrazowych, a także dostępności komunikacyjnej. 189 Pod uwagę należy również wziąć powiązania przestrzenno-krajobrazowe i zależności funkcjonalne 190. Z punktu widzenia konserwatorskiego ważne dla przekształceń substancji zabytkowej są uwarunkowania związane ze stopniem zachowania i autentyzmem 185 G. Kobojek, op.cit., s. 5 186 M. Matys: Zysk z podziału, Łódź Gazeta Wyborcza nr 156, wydanie z dnia 07/07/1993, str. 18, http://szukaj.wyborcza.pl/archiwum/1,0,128297,19930707rp-dgw,zysk_z_podzialu,.html 187 M. Laurentowicz-Granas - wicedyrektor Muzeum Miasta Łodzi; w latach siedemdziesiątych odpowiadała za nadzór konserwatorski w obiektach, gdzie kręcona była "Ziemia Obiecana" w reżyserii Andrzeja Wajdy, Łódź była jak Dziki Zachód w westernach. Miała klimat, Wywiad z Małgorzatą Laurentowicz-Granas, GW Łódź 29.07.2011 http://lodz.gazeta.pl/lodz/1,116019,10023446,lodz_byla_jak_dziki_zachod_w_westernach Miala_klimat.html#ixzz1 UQthRR8B 188 Studium rewitalizacji Księżego Młyna w Łodzi. Delimitacja wschodniej części obszaru rewaloryzacji przez Zespół pod kierunkiem Krzysztofa Pawłowskiego: Agnieszka Lorenc-Karczewska, Jan Salm, Wiesław Stępień, Ewa Szelągowska, Jacek Wesołowski, Marcin Chronowski Regionalny Ośrodek Studiów i Ochrony Dziedzictwa Kulturowego, Łódź 2001, s.4 189 Studium, op.cit., s.4 190 Studium, op.cit., s.4 60

substancji historycznej, uwarunkowaniami konserwatorskimi oraz specyfiką funkcjonalną i podatnością na przekształcenia. 191 Dla osiedla na Księżym Młynie dokładne wskazania konserwatorskie zostały sformułowane w cytowanym juz opracowaniu z roku 2006: Rewitalizacja terenów Księżego Młyna, Obiekt : budynki mieszkalne przy ulicach: Przędzalnianej 46, 48, 50, 52, 54, 56, 58 i 49, 51, 53, 55, 57, 59, 61, 63, 65, 67, Fabrycznej 19, 19a, 21, Księży Młyn 1-16 i ul. ks. bpa Wincentego Tymienieckiego 6, 8, 10, 12, 14, 16 oraz ulicy ks. bpa Wincentego Tymienieckiego w Łodzi, Ocena zachowanych wartości historycznych i przestrzennych (kulturowych) do programu rewitalizacji zabudowy mieszkaniowej na Księżym Młynie i wzdłuż ulicy Tymienieckiego w Łodzi, Projekt Phare 2003/004-379.01.08 Projekt realizowany ze środków programu UE Phare oraz ze środków budżetu państwa, realizowany na zlecenie Ministerstwa Rozwoju Regionalnego, wrzesień 2006 (firma DGA). We wprowadzeniu czytamy: Opracowanie stanowić ma element działań prowadzących do stworzenia warunków dla rehabilitacji i rewitalizacji historycznych obszarów poprzemysłowych - produkcyjnych i mieszkalnych oraz reintegracji ich z resztą terenów miasta. Działania te prowadzone będą przez miasto z wykorzystaniem wszelkich form pomocy finansowej, w tym z budżetu państwa i z funduszy europejskich. 192 Zalecenia tegoż opracowania wskazują na potrzebę prowadzenia wielopłaszczyznowej rewitalizacji uwzględniającej również elementy społeczne. 193 Szczegółowe zalecenie konserwatorskie dotyczące tworzenia dokumentów prawa miejscowego dla najcenniejszych pod względem konserwatorskim obszarów Łodzi, do których należą tereny dawnych Zjednoczonych Zakładów Karola Scheiblera i Ludwika Grohmana, zostały zapisane w przyjętym w 2002 roku Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego: ZESPOŁY FABRYCZNE. 194 W zakresie dziedzictwa przemysłowego głównym celem ochrony powinny być: o ocalenie, odnowa i udostępnienie dla publiczności kilku pierwszoplanowych zespołów fabrycznych. Należy zachować nie tylko najważniejsze budynki ale także większość budynków towarzyszących, które tworzą atmosferę miejsca. W tym drugim wypadku podstawowe znaczenie ma zachowanie elewacji (a nawet bryły) obiektu, jak również specyficznych fabrycznych detali. Dotyczyło by to zespołu Poznańskiego, Księżego Młyna, fabryki przy Wodnym Rynku oraz tych pomniejszych obiektów, których zabudowa ujęta jest rejestrem zabytków. 191 Studium, op.cit., s.5 192 Rewitalizacja, op.cit., s.5 193 Rewitalizacja, op.cit., s.2 194 J. Salm, J. Wesołowski, Dziedzictwo historyczne - diagnoza stanu istniejącego w Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Łodzi, M. Wiśniewski gł. projektant, Tom VI, dokument przyjęty w 2002r. nieobowiązujący, s. 95

o o o zachowanie integralności otoczenia fabryk, wtedy, gdy tworzą je specyficzne założenia osiedla robotniczego i rezydencji fabrykanckiej. W pierwszym rzędzie tyczy się to Księżego Młyna i fabryki Poznańskiego. zachowanie ważniejszych pojedynczych obiektów (wpisanych do rejestru) położonych w innych wybranych kompleksach przemysłowych. Sugeruje się w tym wypadku umożliwić ich dalej idącą przestrzenną restrukturyzację, w wyniku której jednak zachowano by integralność obszaru dawnej fabryki dla utrzymania tradycji miejsca (dotyczy np. fabryk Geyera i Grohmanna). zdynamizowanie zorientowanej na dziedzictwo przemysłowe turystyki kulturalnej m.in. poprzez uatrakcyjnienie sposobów ekspozycji (np. przez demonstrację maszyn w ruchu, procesu produkcji tekstyliów). STREFA AF - FABRYK-MONUMENTÓW 195 Walory kulturowe. Strefa obejmuje zespoły najcenniejszych historycznych fabryk wraz ze związanym z nimi zagospodarowaniem. O włączeniu tych obszarów do strefy A decydują: o skala, kompletność i walory architektoniczne; o podstawowe znaczenie dla tożsamości Łodzi, związek z wybitnymi osobistościami przemysłu łódzkiego; o znaczenie historyczne i kulturowe dla historii gospodarczej Polski; o wybitne znaczenie dla europejskiego dziedzictwa przemysłu włókienniczego; o związki przestrzenne z zespołami fabrycznymi oraz walory historyczno-przyrodnicze (w przypadku Parku Źródliska); o istniejący, ustalony przez PSOZ, zakres ochrony obiektów położonych na terenie kompleksu fabrycznego. Lokalizacja i zasady delimitacji. Strefa obejmuje obszary: fabryki Izraela K. Poznańskiego położonej przy ulicy Ogrodowej i Zachodniej (centrum założenia i enklawa magazynów) wraz z osiedlem robotniczym, pałacem; obszar obejmuje też sąsiadujący z fabryką kościół Św. Józefa; fabryk Karola Scheiblera przy Wodnym Rynku (ob. Plac Zwycięstwa) z pałacem i ogrodem oraz na Księżym Młynie wraz z osiedlami robotniczymi, willą Herbstów, stawem i fragmentem szpitala Jonschera; obszar obejmuje też sąsiadujący z fabryką park Źródliska; fabryk Grohmannów przy Targowej i Tymienieckiego wraz z osiedlem, rezydencjami i założeniami parkowymi; Strefa nie zawsze obejmuje całość terenów fabrycznych, a jedynie obszary zagospodarowania historycznego. Obejmuje natomiast kompleksy krajobrazu przemysłowego, w którego skład wchodzą 195 Ibidem, s. 98-99 62

budynki fabryczne, osiedla robotnicze i inne ważne obiekty towarzyszące, o ile zdecydowanie kwalifikują się do objęcia pełną ochroną. Przedmiot ochrony: zabudowa wraz z detalem fabrycznym charakterystycznym dla przemysłu sprzed 1945 r. (np. wieże wodne i kurzowe, kominy, wyposażenie budowlane). układ przestrzenny: sieci ulic, linie zabudowy, pierzeje zwarte, zamknięcia, dominanty i sylwety. krajobraz ulic zewnętrznych i wewnętrznych, charakterystyczny dla okresu sprzed 1945 r., wraz z elementami nawierzchni i małej architektury (np. ogrodzenia, tory kolejowe, bruki). Nowe elementy powinny w tych zespołach mieć charakter drugoplanowy i co najwyżej uzupełniający, i być stosowane wtedy, gdy wymaga tego reorientacja przestrzenno-funkcjonalna zespołów zabytkowych. elementy krajobrazu naturalnego, jak zieleń wewnętrzna, zieleń parkowa, doliny rzeczne, zbiorniki otwarte. 4.1.Postulaty planistyczne. Zadania gminy. Ponieważ fabryki (i inne obiekty) z tej grupy uznaje się za pierwszoplanowe elementy dziedzictwa kulturowego miasta, wskazana jest polityka aktywizacji funkcjonalnej mająca na celu włączenie ich do systemu przestrzeni publicznej miasta. Na wewnętrznym terenie zespołów pofabrycznych zaleca się wprowadzenie funkcji mieszkalnej jako dopełnienia wielofunkcyjnego kompleksu. Restrukturyzacja fabryk leżących w dolinach rzecznych powinna mieć na uwadze reintegrację tych dolin, a nie utrwalanie barier przestrzennych, na przykład przez odpowiedni dobór funkcji, prowadzenie ciągów pieszych i rowerowych, wprowadzanie na teren fabryczny pasów (szpalerów) zieleni jako dopełnienia zabytkowej architektury. Ponieważ adaptacja zespołów fabrycznych dla nowych funkcji prowadzić może do znacznych przekształceń, metodą działań powinna być ochrona zewnętrznego krajobrazu fabrycznego (który stanowi o ich unikatowości), przy większym liberalizmie w zakresie działań wewnątrz budynków. Konieczność opracowania planu szczegółowego zawierającego ścisłe wytyczne konserwatorskie, oraz precyzującego zakres wyburzeń i przekształceń. Obecnie obowiązujące Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Łodzi, przyjęte w 2010 roku 196 formułuje zalecenia dla tego obszaru następująco: Księży Młyn wskazany jest jako obszar wymagający szczególnej ochrony konserwatorskiej i zdefiniowany następująco: Obszar tworzy teren ulokowany w krzyżu ulic bpa Tymienieckiego Przędzalniana, obejmujący istotny fragment d. posiadłości K.W. Scheiblera. Zajmuje tereny sięgające od północy (granice zabudowy robotniczej wschodniej pierzei ul. Przędzalnianej), do południa (fragment doliny Jasienia i szpital Jonschera). Granice zachodnie wyznacza przebieg bocznicy kolejowej z systemem torów i szlabanu, od wschodu jest to granica tylnej zabudowy gospodarczej domów robotniczych i ogrodzenia rezydencji Księży Młyn. Obszar o znaczących walorach krajobrazowych i powiązaniach przestrzennych: budynków 196 Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Łodzi, przyjęte uchwałą Rady Miasta Łodzi Nr XCIX/1826/10 z dnia 27 października 2010 r., opracował zespół pod kierunkiem Kazimierza Balda

fabrycznych, ogrodu i rezydencji Herbstów wraz z krajobrazem naturalnym doliny rzeki Jasień m.in. zielonej kurtyny z topoli włoskich wzdłuż południowego brzegu stawu. 197 Zalecenia dla strefy ochrony krajobrazu kulturowego historycznego ukształtowania zabudowy poprzemysłowej zostały zdefiniowane jak poniżej 198 : - ochrona i utrzymanie zabytkowych zespołów przemysłowych (w tym budynków fabrycznych, wież, kominów, rezydencji fabrykanckich oraz zabudowy towarzyszącej, domów robotniczych) z możliwością rekonstrukcji ważniejszych historycznych elementów; - ochrona historycznej sylwety wartościowych, zabytkowych zespołów przemysłowych; - ochrona ceglanych elewacji zespołów fabrycznych, detalu architektonicznego oraz zachowanie elementów oryginalnej konstrukcji nośnej; - możliwość zmiany funkcji w przypadku zaniku funkcji przemysłowej warunkujące właściwe utrzymanie obiektu; - likwidacja obiektów dysharmonizujących i bezstylowych mająca na celu uczytelnienie wartościowej tkanki poprzemysłowej; - ochrona elementów małej architektury i wykończeniowych nawiązujących do przemysłowej przestrzeni i kształtujących specyficzny przemysłowy charakter; - ochrona elementów infrastruktury transportowej związanej z przemysłem; - możliwość rozbudowy oraz budowy nowych obiektów pod warunkiem zintegrowania z przestrzennym układem zespołów i charakterystycznych cech rozplanowania lub stanowiących rekonstrukcję utraconych elementów zespołu, w uzgodnieniu i akceptacji właściwych służb konserwatorskich, - dążenie do tworzenia przestrzeni publicznych służących zaspokojeniu potrzeb mieszkańców i użytkowników, sprzyjających nawiązywaniu kontaktów społecznych przy poszanowaniu układu zabudowy i ważnych elementów wyposażenia technicznego przestrzeni industrialnej. Jednocześnie w dokumencie mowa o potrzebie zagospodarowania turystycznego tego obszaru 199 Księży Młyn wskazuje się również, zgodnie z ustaleniami Ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym 200 jako obszar, który winien być przedmiotem rewitalizacji 201. Dla obszaru w dniu 08 września 2010 r. Rada Miasta Łodzi podjęła Uchwałę Nr XCIII/1710/10 o przystąpieniu do sporządzania miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego w sprawie przystąpienia do sporządzenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla części obszaru miasta Łodzi położonej w rejonie alei: Marszałka Józefa Piłsudskiego i Marszałka Edwarda Śmigłego Rydza oraz ulic: Milionowej, Jana Kilińskiego i Targowej. Plan jest obecnie w trakcie opracowywania. 197 Ibidem, s. 181 198 Ibidem, s. 179 199 Ibidem, s. 16 200 art. 10, ust. 2, pkt 14 Ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym z dnia 23 marca 2007 roku, Dz.U. 2003, nr 80, poz. 717 z późniejszymi zmianami mówi o obowiązku wyznaczenia obszarów wymagających: przekształceń, rehabilitacji lub rekultywacji. 201 Studium... 2010, op.cit., s.164 64

W 2009 roku w opracowaniu Łódź Posiadła wodno-fabryczne Tom Drugi Zalecenia dla ochrony i kształtowania struktury przestrzennej Łódź 2008 202, sporządzonym na zlecenie Krajowego Ośrodka Badań i Konserwacji Zabytków przy udziale Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Łodzi i wykorzystywanym na bieżąco w pracach tego urzędu przy uzgadnianiu i opiniowaniu zamierzeń inwestycyjnych na tym obszarze sformułowano zalecenia konserwatorskie dotyczące kształtowania struktury przestrzennej osiedla. Poniżej zalecenia odnoszące się do Obszaru 15 obejmującego swym zasięgiem dawne osiedle robotnicze na Księżym Młynie w granicach zbliżonych do określonych niniejszym opracowaniem oraz fragment rysunku ustaleń wraz z taksonometrią terenów i objaśnieniem oznaczeń, a także rysunku waloryzacji obszarów, również z objaśnieniem oznaczeń. 202 opracowanie: Pracownia Planowania Przestrzennego Architekci T. Brzozowska, A. Tomczak Spółka Partnerska, pod kierunkiem Anety Tomczak

Rys. 6. Łódź Posiadła wodno-fabryczne Tom Drugi Zalecenia dla ochrony i kształtowania struktury przestrzennej, Źródło: Pracownia Planowania Przestrzennego Architekci T. Brzozowska, A. Tomczak Spółka Partnerska, pod kierunkiem Anety Tomczak Łódź 2008, Zalecenia dla Obszaru 15 66

Rys. 7. Łódź Posiadła wodno-fabryczne Tom Drugi Zalecenia dla ochrony i kształtowania struktury przestrzennej, Źródło: Pracownia Planowania Przestrzennego Architekci T. Brzozowska, A. Tomczak Spółka Partnerska, pod kierunkiem Anety Tomczak Łódź 2008, a) Rysunek ustaleń i taksonometria terenów b) Waloryzacja 68

d) Waloryzacja - objaśnienia oznaczeń

5. Dotychczasowe projekty dotyczące przekształceń osiedla Kolejne projekty, których przedmiotem miało być osiedle Księży Młyn: Pilotażowy remont budynku Księży Młyn 2 zrealizowany przez UMŁ Wyprowadzenie dotychczasowych mieszkańców do nowowybudowanych bloków zlokalizowanych w dzielnicy Widzew (Olechów), a następnie remonty budynków oraz przekształcenie osiedla w kompleks apartamentowców przez prywatnego inwestora. Stworzenie w ramach Księżego Młyna dzielnicy kreatywnej - Księży Młyn 2016 (w związku z projektem Łódź Europejska Stolica Kultury 2016 5.1. Remont budynku przy ul. Księży Młyn 2 przeprowadzony staraniem władz miasta, zakończony w roku 1999. Budynek wyposażono we wszystkie media, w tym w centralne ogrzewanie. Koszty remontu wyniosły 1,9 mln złotych i pochodziły z budżetu miasta. Lokale w wyremontowanym budynku miały następnie zostać sprzedane w drodze przetargu - jednak oferta nie spotkała się wówczas z zainteresowaniem kupujących 203. Remont zakończył się w marcu 1999 roku, w maju na sprzedaż 203 Ale młyn - rewitalizacja czy niewypał, GW Łódź, 8 września 1999 70

wystawiono pierwszych dziesięć mieszkań i dwie pracownie. 204 Pierwsze dwie transakcje nie zakończyły się pomyślnie, kolejny przetarg w czerwcu 205 nie przyciągnął chętnych, co wówczas przekreśliło plany remontów kolejnych obiektów które miały być finansowane ze sprzedaży już odnowionych mieszkań. Ustalono przeniesienie do nowo-wyremontowanego budynku mieszkańców budynków przeznaczonych do rozbiórki. Początkowe plany władz miasta zakładały przekształcenie osiedla w dzielnicę bohemy z zabudową mieszkaniową o wysokim standardzie oraz siecią pubów, kawiarni, galerii sztuki. Miejsca parkingowe według ówczesnych planów miały być zapewnione dzięki podziemnym garażom. Osiedle miało być obsługiwane przez specjalną linię kolejową przeznaczoną dla turystów kursującą pomiędzy dawną Willą Herbsta a ul. Piotrkowską. 206 Pierwszym efektem tych planów był opisany powyżej pilotażowy remont. Przeprowadzona w okresie przygotowań do realizacji tamtych planów ankieta wśród mieszkańców wykazała że 40 procent spośród nich chce pozostać w dotychczasowej lokalizacji. Z przedsięwzięcia wyłączono również 15 procent osób starszych, jak to określił Szygendowski ze względów humanitarnych 207. Wysiedlenia miałyby być tymczasowe na czas prowadzonych robót budowlanych. Największym mankamentem był sposób finansowania w całości obciążający budżet miasta, oraz jak się wydaje współcześnie z perspektywy czasu - brak wystarczającej promocji przedsięwzięcia. Przedsięwzięcie rozbudziło zainteresowanie Księżym Młynem, wtedy też zaczęto dyskutować możliwość wpisania zespołu na listę dziedzictwa kulturowego UNESCO. W tym też okresie osiedlem zainteresowały się firmy zajmujące się rewitalizacją, z których najpoważniejszą wtedy była niemiecka BIG Städtebau. W ramach przedsięwzięcia które miało objąć nie tylko osiedle planowano centrum kongresowe, funkcje usługowe i kulturalno-artystyczne, przy realizacji przedsięwzięcia zakładano współpracę władz miasta, wyższych uczelni oraz sponsorów, planowano też wykorzystać środki Unii Europejskiej. W budynkach mieszkalnych, obok dotychczasowych mieszkań, miały znaleźć się pracownie i mieszkania artystów. 208 Kolejna koncepcja, pochodząca z 2003 roku, zakładała przekształcenie części budynków osiedla w kampus wyższej uczelni artystycznej, jednak skala przedsięwzięcia wykraczała poza możliwości finansowania rewitalizacji zdegradowanych obszarów miejskich przydzielone wtedy województwu łódzkiemu. 209 204 Zarządzenie Prezydenta Miasto Łodzi Nr XI/202/99, Nr 393/49/99, patrz Aneks 1 205 Zarządzenie Prezydenta Miasta Łodzi Nr 475/52/99, Nr XXIII/492/99, patrz Aneks 1 206 O planach ówczesnych władz miasta pisał Bogdan Olszewski: Łódź - moje miasto, za: Ale młyn... op.cit. 207 W. Szygendowski: Zachowajmy autentyzm Księżego Młyna, GW Łódź 133, 9-10 VI 2007 208 W. Szygendowski, op.cit., A. Wojnarowska podaje jako datę koncepcji rok 2004 - porównaj: A. Wojnarowska, Koncepcja firmy BIG Staedtebau przekształcenia zespołu Księżego Młyna w kompleks kultury/kongresów / ośrodka mediów/ designu i mieszkalnictwa, w: Rewitalizacja kompleksu Księżego Młyna, T. Markowski (red.), Zeszyt 229, Polska Akademia Nauk, KPZK, Warszawa 2006 209 W. Szygendowski: Zachowajmy autentyzm Księżego Młyna, GW Łódź 133, 9-10 VI 2007

5.2. Plany przekazania osiedla prywatnemu inwestorowi celem przeprowadzenia kompleksowych remontów oraz przekształcenia w zespół apartamentowców z dodatkową funkcją usługową. W 2007 roku osiedle Księży Młyn było przedmiotem planów władz miasta, które chciały przekazać 25 zlokalizowanych tam budynków prywatnemu inwestorowi celem przeprowadzenia kompleksowych remontów oraz zamiany dotychczasowych domów robotniczych w grodzone osiedle apartamentowców. Przeciwko tym planom ostro protestowało Stowarzyszenie Mieszkańców Księżego Młyna Adsumus, w którego skład wchodzili przede wszystkim właściciele 53 mieszkań własnościowych. 210 Postawy mieszkańców wobec planów przeprowadzki były skrajnie różne. 211 Z jednej strony część osób, które świadomie podjęły decyzje o mieszkaniu w tym miejscu, nabyły i wyremontowały mieszkania nie były w najmniejszym stopniu zainteresowane zamianą lokali. Osoby starsze, które mieszkały tu od dawna obawiały się ewentualnej przeprowadzki oraz związanych z nią kosztów. Osoby zajmujące niewielkie lokale komunalne bez wygód dążąc do poprawy warunków bytowych upatrywały w propozycji przeprowadzki możliwość zyskania lepszych warunków życia bez ponoszenia kosztów. Wśród tej grupy były też rodziny wielopokoleniowe zajmujące niewielkie mieszkania, zainteresowane uzyskaniem przydziału na dwa lokale mieszkalne. Wśród właścicieli mieszkań przeważał brak akceptacji dla planowanego przedsięwzięcia. Zapewne wynikało to z braku precyzyjnej informacji dotyczącej możliwych warunków pozostania w dotychczas zajmowanych lokalach oraz ewentualnej w takim przypadku partycypacji w kosztach remontu. Wśród argumentów podnoszonych przez mieszkańców opowiadających się za pozostaniem w osiedlu najczęściej powtarzał się wysoki poziom bezpieczeństwa, brak anonimowości 212, a także przywiązanie do miejsca i obawa przed zmianą. Rada Miejska na posiedzeniu w dniu 5 grudnia 2007 r. przyjęła uchwałę Nr XXII/464/07 w sprawie przyjęcia Programu rewitalizacji domów familijnych, na mocy której inwestor miał być wyłoniony w drodze konkursu. Plany związane z przekształceniami zakładały, że dotychczasowi najemcy lokali komunalnych na Księżym Młynie zostaną przekwaterowani do wybudowanych przez inwestora nowych bloków zlokalizowanych na obrzeżach miasta. 210 Pod petycją przeciwko planom wysiedleń podpisało się 114 osób. A. Hac, Co dalej z Księżym Młynem? GW Łódź nr 275, 24/11/2007, str. 6 211 Emocje wielkie jak Księży Młyn, Dziennik Łódzki Nr 217, 16,17 września 2006, s. 15 212 P. Dana: Mieszkańcy Księżego Młyna boją się zmian, Express Ilustrowany 6 października 2006, s.14 72

Fot. 32. Zdjęcie mieszkańców Księżego Młyna protestujących w czasie specjalnej sesji RM Łodzi w dniu 2 lipca 2007 poświęconej przyszłości osiedla 213 W związku z planowanym przeniesieniem przeprowadzona została wśród mieszkańców ankieta, która dodatkowo stała się przedmiotem konfliktu. Najbardziej krytykowanym punktem ankiety przeprowadzonej przez firmę Mediator Badania Rynku na zlecenie Wydziału Strategii i Analiz UMŁ i zatytułowanej Rewitalizacja domów familijnych szansą na poprawę warunków mieszkaniowych był ten dotyczący określenia preferencji mieszkańców związanych z planowaną rewitalizacją. Krytyka dotyczyła braku możliwości wyboru wariantu w którym najemcy mogliby pozostać w dotychczas wynajmowanych lokalach przy jednoczesnej poprawie warunków bytowych/ remoncie budynku. 214 Na wniosek właścicieli mieszkań uchwała została zakwestionowana i przekazana do rozpatrzenia przez władze wojewódzkie, jako naruszająca prawo własności. Przekształceniami na Księżym Młynie zainteresowanych było dwóch inwestorów: Opal Property Developments i SGI Komfort. Akcję zbierania podpisów pod apelem do władz miasta o nieprzekazywanie zabytkowych obiektów deweloperowi zorganizowało w grudniu 2007 roku Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Oddział w Łodzi. Apel uzyskał poparcie licznego grona internautów, którzy obawiali się przekształcenia zabytkowego osiedla w zamknięte dla zwiedzających miejsce, o całkowicie zmienionym charakterze. Podobnych argumentów używali wtedy właściciele mieszkań, zdaniem których: (...) rewitalizację można by przeprowadzić w bardziej cywilizowany sposób, czyli z udziałem finansowym miasta, Unii Europejskiej i właśnie właścicieli. Sukcesywnie - dom po domu. Tylko w ten sposób ten malowniczy zakątek nie straci niepowtarzalnego uroku. 215 213 http://www.mojalodz.fora.pl/krolestwo-scheiblerow,150/ksiezy-mlyn,357-45.html 214 Wyniki badania dotyczyły domów familijnych na Księżym Młynie (Księży Młyn 1-12, Przędzalniana numery nieparzyste 49-67, Fabryczna 19-21), przy ul. Ogrodowej (Ogrodowa 24, 26, 28) oraz przy Placu Zwycięstwa (Plac Zwycięstwa 8, 9, 10, 11, 12). Rysunek cytowany za Uchwała Rady Miejskiej w Łodzi Nr XXII/464/07 z dnia 5 grudnia 2007 r. w sprawie przyjęcia Programu rewitalizacji domów familijnych, Zał. 1, s.16 215 M. Pawlak: Rewitalizacja Księżego Młyna oznacza przymusową wyprowadzkę dla rodzin, które wykupiły tam mieszkania, - POLSKA Dziennik Łódzki, 13.01.2008

Protesty właścicieli zostały uznane za bezzasadne jednak cała sprawa nie miała swojego ciągu dalszego. Obietnice poprawy warunków bytowych mieszkańców Księżego Młyna nie zostały jak dotychczas spełnione. 5.3. Stworzenie w ramach Księżego Młyna dzielnicy kreatywnej - Księży Młyn 2016 (w związku z projektem Łódź Europejska Stolica Kultury 2016) Kolejne plany dotyczące osiedla na Księżym Młynie związane były ze staraniami Łodzi o uzyskanie tytułu Europejskiej stolicy Kultury 2016. Wtedy to intensywności nabrał wcześniejszy pomysł utworzenia tam dzielnicy dla artystów i twórców kultury. W ramach tych działań, we współpracy z niniejszym Projektem zorganizowany został we wrześniu 2010 Piknik na Księżym Młynie. Równolegle elementem tego samego programu były starania zmierzające do zinwentaryzowania na Księżym Młynie nieużytkowanych lokali komunalnych celem przekazania ich na preferencyjnych warunkach twórcom kultury. Projekt stracił początkowy impet z chwilą kiedy okazało się że Łódź nie przeszła kolejnego etapu eliminacji konkursu. Obecnie, również na skutek działań niniejszego Projektu, które przyczyniły się do wzrostu intensywności poruszania tematu Księżego Młyna przez media, a także skierowały uwagę władz miasta i regionu na problemy samych mieszkańców, zainteresowanie tematem rewitalizacji osiedla stało się wyraźne. Widomym objawem jest intensyfikacja prac nad miejscowym planem zagospodarowania przestrzennego dla tego obszaru 216, jak również utworzenie Zespołu do spraw Rewitalizacji Księżego Młyna. 217 Ponadto w 2009 roku Księży Młyn był jednym z obszarów problemowych tzw. Społecznej Strategii Rewitalizacji, realizowanej obecnie przez władze miasta 218, w ramach której jednak nie były realizowane działania o charakterze partycypacji samych mieszkańców. Ewa M. Boryczka Analiza sytuacji społeczno-ekonomicznej mieszkańców Księżego Młyna 216 Uchwała Nr XCIII/1710/10 Rady Miasta Łodzi z dnia 08 września 2010 r. o przystąpieniu do sporządzania miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego w sprawie przystąpienia do sporządzenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla części obszaru miasta Łodzi położonej w rejonie alei: Marszałka Józefa Piłsudskiego i Marszałka Edwarda Śmigłego Rydza oraz ulic: Milionowej, Jana Kilińskiego i Targowej. 217 Zarządzenie Nr 983/VI/11 Prezydenta Miasta Łodzi z dnia 22 lipca 2011 r. w prawie powołania Zespołu ds. rewitalizacji Księżego Młyna 218 Społeczna Strategia..., op.cit. 74

1. Wprowadzenie Dynamika rozwoju XIX-wiecznej Łodzi nie znajduje w Polsce swojego odpowiednika. Największy rozkwit i wzrost miasta, które w konsekwencji stało się wielkim, drugim, co do wielkości miastem w kraju, miał miejsce w XIX w. Łódź swój rozwój zawdzięcza przemysłowi włókienniczemu, a swoją lokalizację R. Rembielińskiemu i S. Staszicowi, którzy zdecydowali się w miasteczku rolniczo-handlowo-rzemieślniczym, jakim była do lat dwudziestych XIX w. urządzić osadę włókienniczą. 219 W efekcie, w początkach XX w. w mieście funkcjonowało ok. 550 zakładów przemysłowych. Następnie w początkach XX w. zmiany w gospodarce światowej, wydarzenia II Wojny Światowej nie były dla łódzkiego przemysłu łaskawe. Jednak najboleśniej los obszedł się z nim w wyniku przemian ustrojowych lat 90-tych ubiegłego wieku. Ponadto wydaje się, że stwierdzenie, że okres minionych 15 lat jest dla zabytków postindustrialnych najtrudniejszym w jego historii. 220 Łódź, choć jest miastem stosunkowo młodym, może pochwalić się wspaniałymi i unikatowymi zabytkami architektury XIX-wiecznej, wyjątkowością zabudowy fabrycznej, dużymi i interesującymi kompleksami poprzemysłowymi. Dzisiejsza Łódź, pomimo swojej niekwestionowanej wyjątkowości na mapie Polskich miast, zmaga się również z wieloma problemami. 221 W granicach administracyjnych Łodzi w rejestrze zabytków jest uwzględnionych 16 zespołów fabrycznych, co w skali pojedynczych obiektów stanowi liczbę ok. 100 budynków. W ewidencji zabytków z 2003 r. figuruje 91 dalszych kompleksów zabudowań fabrycznych (w tym przypadku pojedynczych obiektów jest ok. 320). Jednak w porównaniu z innymi miastami Polski pod względem liczby zabytków przemysłowych Łódź nie prezentuje się dobrze. Względnie niewielka liczba obiektów objętych ochroną konserwatorską wzięła się stąd, że tworząc ewidencję w latach 80-tych dokonano selekcji wybierając tylko niespełna połowę z wszystkich istniejących zespołów łódzkich fabryk, pomijając przy tym wiele wartościowych zespołów. 222 Ponadto w spisach obiektów ruchomych nie uwzględniono w tym czasie ani jednej maszyny, czy urządzenia związanego z przemysłem włókienniczym. Podkreślić trzeba natomiast, że w rejestrze znalazły się całe założenia traktowane, jako jeden obiekt. Ma to swoje złe implikacje również dziś. Fabryki były ważnym kompozycyjnie elementem rozplanowania miasta, nierzadko wpływając na rozplanowanie kwartałów, determinując przebieg ulic. Lokalizowano je wzdłuż dwóch głównych rzek łódzkich: Jasienia i Łódki, a także w centrum miasta w pierzejach ulic, wśród 219 E. Boryczka, Tożsamość Łodzi, czyli o prawdzie tego miasta, w: (red.) Z. Przygodzki, M.E. Sokolowicz, Nowoczesne miasto. Badania, instrumenty, analizy., Wydawnictwo Biblioteka, Łódź 2008, s. 217-230 220 W. Szygendowski, Kłopotliwe dziedzictwo, w: T. Markowski (red.), Rewitalizacja kompleksu Księżego Młyna, Biuletyn KPZK PAN, Zeszyt 229, Warszawa 2006, s. 35-37 221 E. Boryczka, Tożsamość Łodzi op.cit., s. 223 222 W. Szygendowski, Kłopotliwe dziedzictwo.., op.cit.,

zabudowy mieszkaniowej. Między innymi to przenikanie się obu światów pracy i prywatnego zamieszkania zarówno pracowników, jak i pracodawców stanowi o oryginalności łódzkich założeń przemysłowych. 223 2. Obszar analizy Dawne posiadła wodno fabryczne stanowią jeden z obszarów o podstawowym znaczeniu dla tożsamości kulturowej i przestrzennej Łodzi. W ich obrębie położone są zespoły budowli prezentujące ewolucję architektury przemysłowej od trzeciej dekady XIX wieku po drugą połowę XX stulecia. Obszar objęty projektem Nasz Księży Młyn dotyczy osiedla mieszkaniowego Księży Młyn w granicach: ul. Przędzalniana, ul. Tymienieckiego, ul. Magazynowa, ul. Fabryczna. Jest to część zespołu zabudowy fabryczno-mieszkaniowej zbudowanej w latach 1873-1891 przez K. Scheiblera. Teren został wykupiony w 1870 r. przez K. Scheiblera i stanowił część Zjednoczonych Zakładów Scheibler Grohman. Pierwotnie na tym obszarze realizowane były funkcje produkcyjne, mieszkaniowe i edukacyjne. 224 Obiekty, które zachowały się na tym obszarze uznane są dziś za materialne dziedzictwo poprzemysłowe i znajdują się w rejestrze zabytków Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Łodzi. Rys. 1. Obszar analizy objęty projektem wraz z legendą 223 W. Szygendowski, Kłopotliwe dziedzictwo.., op.cit. 224 F. Moterski, Materialne dziedzictwo poprzemysłowe jako czynnik zintegrowanego zarządzania miastem, w: T. Markowski, S. Kaczmarek, J. Olenderek, Rewitalizacja terenów poprzemysłowych w Łodzi, KPZK PAN, t. CXXXII, Warszawa 2010, s. 104-105 76

Źródło: Delimitacja wschodniej części posiadeł wodno fabrycznych (Studium rewitalizacji Księżego Młyna i jego otoczenia etap 1), Urząd Miasta Łodzi, Łódź 2001 3. Struktura własności oraz funkcje terenu Struktura własności terenu kształtuje się dziś następująco: tereny miejskie ze znaczącym udziałem własności prywatnej, tereny Skarbu Państwa (obejmuje tereny dzierżawione), tereny Miasta Łodzi (obejmuje tereny dzierżawione) oraz w najmniejszym zakresie są to tereny prywatne. W większości obszar obejmuje tereny osiedli robotniczych (funkcje mieszkaniowe), tereny opuszczone lub słabo użytkowane (w tym również dawne bocznice kolejowe, które oceniane są jako najbardziej podatne na ewentualne przekształcenia rewitalizacyjne), tereny zieleni publicznej, tereny ogródków działkowych, teren szkolny. Obszar ten charakteryzuje się znacznym stopniem autentyzmu o znacznych wartościach kulturowych oraz zawiera elementy krajobrazu ulicy przemysłowej o najwyższym stopniu autentyzmu. W okolicy znajdują się również inne kompleksy mieszkalne oraz dawne rezydencje fabrykanckie. Szczególnie walory zabytkowe podnosi istnienie na tym terenie pozostałości dawnej infrastruktury oraz zespołów zieleni, ulokowanych wzdłuż koryta rzeki Jasień oraz tworzących skomponowane założenia parkowe. Analizy potwierdzają niewątpliwą, wielką wartość Księżego Młyna jako szczególnie istotnego dla procesu budowania tożsamości miasta. Z tego punktu widzenia istnieje konieczność znalezienia najodpowiedniejszych sposobów wykorzystania zachowanych zespołów mieszkalnych. Natomiast w odniesieniu do budynków przemysłowych niezbędne wydaje się zachęcenie potencjalnych inwestorów do ich adaptacji, niekiedy dopuszczającej transformacje o indywidualnie określanym zakresie. Równocześnie konieczne jest zwrócenie uwagi na niekorzystne zjawiska zagrażające zachowaniu autentycznego obrazu Księżego Młyna: masowe, niekontrolowane zastępowanie historycznej stolarki oknami plastikowymi, wprowadzanie zewnętrznych instalacji na elewacje domów robotniczych i niszczenie żeliwnych elementów ogrodzeń. 225 Rys. 2. Struktura własności terenu wraz z legendą 225 Delimitacja wschodniej części posiadeł wodno fabrycznych (Studium rewitalizacji Księżego Młyna i jego otoczenia etap 1), Urząd Miasta Łodzi, Łódź 2001 78

Źródło: Delimitacja wschodniej części posiadeł wodno fabrycznych (Studium rewitalizacji Księżego Młyna i jego otoczenia etap 1), Urząd Miasta Łodzi, Łódź 2001 4. Sfera społeczna Dane dotyczące struktury społeczno-demograficznej mieszkańców pozyskane zostały do projektu Nasz Księży Młyn z jednostek Urzędu Miasta Łodzi. Wyniki przeprowadzonych badań w ramach zrealizowanego w 2009 r. projektu Społeczna Strategia Rewitalizacji finansowanego ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego posłużyły częściowo do zdiagnozowania sytuacji społeczno-ekonomicznej oraz warunków zamieszkania mieszkańców obszaru objętego realizowanym w 2010/2011 r. projektem Nasz Księży Młyn. Obszerny materiał raportu 226 z badania sytuacji społeczno-demograficznej i ekonomicznej mieszkańców posłużył w znacznym stopniu do przygotowania materiału wyjściowego do projektu Nasz Księży Młyn. Dane, którymi posłużono się do przygotowania diagnozy zostały poszerzone o dane uzyskane z Urzędu Statystycznego oraz innych instytucji samorządu terytorialnego, choć dostęp do wielu informacji napotkał na typowy dla tych jednostek w Polsce opór. Z uwagi na nietypowy charakter obszaru objętego analizą uzyskane porównawcze dane statystyczne odniosły się głównie do miasta Łodzi. Badanie, którego wyniki wykorzystano w niniejszym opracowaniu zrealizowane zostało przy pomocy kwestionariusza wywiadu, który obejmował następujące zagadnienia: mieszkanie i okolica, czas wolny, szkoła, zdrowie, bezpieczeństwo, gospodarstwo, organizacje społeczne i aktywność, kompetencje zawodowe i praca, bezrobocie, młodzież, dane społeczno-demograficzne. Wywiady, których wyniki prezentowane będą poniżej zrealizowane zostały pod adresami: ul. Księży młyn numery od 1 do 12, ul. Przędzalniana numery parzyste od 49 do 67, ul. Fabryczna 226 Raport z badania. Społeczna Strategia Rewitalizacji. Urząd Miasta Łodzi. Łódź 2009

numery 19, 19a i 21, oraz ul. Ogrodowa 24, 26 i 28, Plac Zwycięstwa numery od 8 do 12. Stanowi to w większości obszar objęty projektem Nasz Księży Młyn. 227 5. Struktura wieku, płci i wykształcenia mieszkańców Księżego Młyna Badania ankietowe doprowadziły do uzyskania szczegółowych danych, który stanowią jedyne uzyskane oficjalnie informacje o strukturze badanej populacji. Szacuje się, że na wybranym obszarze znajduje się około 400 gospodarstw domowych. Wśród tej grupy większość osób biorących udział w badaniu stanowiły kobiety, które stanowiły ok. 62% badanej populacji (wyk. 1). Wykres 1. Płeć respondentów (w%) Źródło: Raport z badania. Społeczna Strategia Rewitalizacji. Urząd Miasta Łodzi. Łódź 2009 Respondenci badania byli w przedziale wiekowym 18-94 lata. Średnia wieku to 47 lat. Osoby w wieku emerytalnym stanowią 16,6% populacji, a osoby w wieku produkcyjnym 83,4% (wyk. 2). Wykres 2. Wiek respondentów (w %) 227 Raport z badania. Społeczna Strategia Rewitalizacji. Urząd Miasta Łodzi. Łódź 2009, s. 5-8 80

Źródło: Raport z badania. Społeczna Strategia Rewitalizacji. Urząd Miasta Łodzi. Łódź 2009, s. 12 Największą grupę respondentów stanowiły osoby będące w związku małżeńskim (43,5%). Kolejną grupę stanowili kawalerowie i panny 17%, a następnie osoby owdowiałe 19%. Osoby rozwiedzione lub będące w separacji stanowiły 13,6% badanej grupy (wyk. 3.). Najmniejszą zbiorowość stanowiły osoby żyjące w tzw. konkubinacie (6,2%). Wykres 3. Stan cywilny respondentów (w %) Źródło: Raport z badania. Społeczna Strategia Rewitalizacji. Urząd Miasta Łodzi. Łódź 2009, s. 12 Struktura wykształcenia mieszkańców badanego obszaru kształtuje się następująco i odbiega wyraźnie od struktury wykształcenia łodzian. 228 Wykształcenie respondentów najczęściej było na 228 Według danych Narodowego Spisu Powszechnego z 2002 r. poziom wykształcenia łodzian kształtował się następująco: osoby z wykształceniem wyższym 14,2%, policealnym (3,6), średnim (35,1), zasadniczym zawodowym (16,1), podstawowym (27,5), nieustalonym (3,5). Plan Rozwoju Lokalnego Łodzi na lata 2007-2013, s. 33

poziomie średnim lub niższym. Najpowszechniej wśród badanych występowało wykształcenie zasadnicze zawodowe lub techniczne (30,5%). Prawie co czwarty respondent posiadał wykształcenie podstawowe lub niepełne podstawowe (wyk. 4). Natomiast osoby z wykształceniem wyższym, podyplomowym, doktoranckim stanowiły jedynie 4,1% populacji, osoby posiadające tytuł licencjacki lub wykształcenie niepełne wyższe 4,8%. Ponadto badane kobiety stosunkowo częściej niż mężczyźni legitymowały się wykształceniem średnim ogólnokształcącym i podstawowym. Mężczyźni częściej natomiast mieli wykształcenie wyższe oraz zasadnicze zawodowe. Najgorzej wykształconą grupą w badanej grupie wydają się kobiety. 229 Wykres 4. Wykształcenie respondentów (w %) Źródło: Raport z badania. Społeczna Strategia Rewitalizacji. Urząd Miasta Łodzi. Łódź 2009, s. 13 6. Warunki mieszkaniowe w obszarze Księżego Młyna Zdecydowana większość mieszkańców Księżego Młyna mieszka w Łodzi od urodzenia (75% respondentów). Szczegółową charakterystykę profilu mieszkańców prezentują wykresy nr 5, 6. Warto również podkreślić, że nawet wśród respondentów badania, którzy nie urodzili się w Łodzi 229 Raport z badania. Społeczna Strategia Rewitalizacji. Urząd Miasta Łodzi. Łódź 2009, s. 13 82

przeważa grupa związanych z Łodzią od bardzo wielu lat. Średnio związani są oni z Łodzią od około 32 lat. Jednak większość ankietowanych nie mieszka na Księżym Młynie od urodzenia. Z odpowiedzi wynika, że jedynie 12,9% respondentów przebywa w tym samym miejscu od chwili narodzin. Najczęściej wskazywanym przedziałem jest okres zamieszkania 10-19 lat (22,4%). Wykres 5. Od jak dawna mieszka pan/pani w Łodzi? (w %) Źródło: Raport z badania. Społeczna Strategia Rewitalizacji. Urząd Miasta Łodzi. Łódź 2009, s. 15 Wykres 6. Od jak dawna mieszka pan/pani w tym miejscu? (w %)

Źródło: Raport z badania. Społeczna Strategia Rewitalizacji. Urząd Miasta Łodzi. Łódź 2009, s. 16 Wśród powodów zamieszkania w badanym obszarze respondenci najczęściej wskazywali, że dostali tu przydział (37,7% ankietowanych). Co czwarty respondent odziedziczył tu mieszkanie, a jedynie 4,5% osób kupiło tu mieszkanie (wyk. 7). Warto podkreślić fakt, że zdecydowana większość respondentów mieszka w obszarze, na którego wybór wpłynęły czynniki niezależne takie jak przydział, czy dziedziczenie. Wykres 7. Jak to się stało, że zamieszkał(a) pan/pani właśnie tutaj? (w %) 84

Źródło: Raport z badania. Społeczna Strategia Rewitalizacji. Urząd Miasta Łodzi. Łódź 2009 Mieszkańcy obszaru Księżego Młyna oceniali również swoją okolicę według kilku zaproponowanych elementów. Dobrze ocenili oni głównie jakoś oferowanych w okolicy usług, jakość terenów zielonych oraz możliwość spędzania wolnego czasu. Zdecydowanie niezadowoleni ankietowani pozostają z warunków mieszkaniowych, natężenia hałasu oraz niskiej czystości i estetyki okolicy (tab. 1). 230 Tabela 1. Elementy okolicy według poziomu satysfakcji (w %) Element okolicy Zadowolony(a) Niezadowolony(a) 1. Jakość oferowanych w okolicy usług 62,4 19,3 2. Jakość terenów zielonych 60 28,8 3. Możliwości spędzania wolnego czasu 51,5 22,7 4. Warunki mieszkaniowe 40,3 46,4 5. Natężenie hałasu 38,3 43,7 6. Czystość i estetyka 28,1 56,6 Źródło: Raport z badania. Społeczna Strategia Rewitalizacji. Urząd Miasta Łodzi. Łódź 2009 Struktura własności mieszkań wskazuje, iż większość lokali stanowią mieszkania komunalne (84,1%). Jedynie 8,1% respondentów stwierdziła, że posiada lokal, w którym mieszka na własność. W tym 1% lokali jest podnajmowanych (wyk. 8). Większość mieszkań posiada ogrzewanie elektryczne (56,6%), a w prawie co drugim lokalu pali się w piecach węglowych (42%). Sporadycznie mieszkania ogrzewane są piecami gazowymi, czy też centralnym ogrzewaniem wspólnym dla całego budynku czy też piecami olejowymi (wyk. 9). Niestety taki stan 230 Raport z badania. Społeczna Strategia Rewitalizacji. Urząd Miasta Łodzi. Łódź 2009, s. 16-18

rzeczy wynika głównie z niedoinwestowania oraz stan techniczny istniejącej zabudowy mieszkaniowej. Z badania wynika również, że istnieją na danym obszarze mieszkania nie mające dostępu do podstawowych mediów jakimi są ciepła woda z sieci wodociągowej. Jedynie 57% respondentów twierdzi również, że w swoim mieszkaniu posiada gaz z sieci miejskiej, a 64% lokali wyposażonych jest w łazienkę, czy ubikację (80%). Wykres 8. Stan własności mieszkań, w których mieszkają respondenci (w %) Źródło: Raport z badania. Społeczna Strategia Rewitalizacji. Urząd Miasta Łodzi. Łódź 2009 Budynki, w których zamieszkują respondenci w większości wymagają generalnych remontów. Jak wynika z ocen ankietowanych (90%) obiekty te są w bardzo złym stanie technicznym. Elementami budynków najczęściej wymienianymi jako wymagające remontu są klatki schodowe (91%), elewacje (80%), dachy, okna oraz często zwracano uwagę na duże zagrzybienie budynków. Wielkość mieszkań w odpowiedziach respondentów kształtowała się następująco: najmniejsze 9 m2, a największe - 90 m2. Przeciętny metraż lokali kształtuje się na poziomie 42 86

m2 i najczęściej składały się z dwóch izb (44,4%), ale następną dużą grupą były trzy izbowe (32,2%) oraz jednoizbowe (15%). Wśród badanej grupy liczba osób na izbę wyniosła 1,17 podczas gdy w 2007 w Łodzi liczba ta kształtowała się na poziomie 0,73, a przeciętna powierzchnia użytkowa 1 mieszkania wynosiła 53,1m2. 231 Respondenci podczas badania mieli możliwość oceny swoich warunków mieszkaniowych. Co trzeci ankietowany (36,1%) ocenił je jako dobre lub bardzo dobre. Również co trzeci badany określił swoje warunki mieszkaniowe jako złe lub bardzo złe (wyk. 10). Wykres 10. Ocena warunków mieszkaniowych (w %) Źródło: Raport z badania. Społeczna Strategia Rewitalizacji. Urząd Miasta Łodzi. Łódź 2009 Wiele mieszkań na Księżym Młynie wymaga również remontów. Co czwarty mieszkaniec stwierdził, że jego lokal potrzebuje remontu, ale z braku pieniędzy nie może sobie na to pozwolić (25,5%). Co trzeci ankietowany stan mieszkania określił jako niewymagający interwencji (wyk. 11). Wykres 11. Czy pana/pani mieszkanie wymaga remontu? (w %) 231 Raport z badania. Społeczna Strategia Rewitalizacji. Urząd Miasta Łodzi. Łódź 2009, s. 21-22, Tablice Przeglądowe: Ważniejsze dane o Łodzi. Informacje o mieście 2008, GUS

Źródło: Raport z badania. Społeczna Strategia Rewitalizacji. Urząd Miasta Łodzi. Łódź 2009 Połowa respondentów zapytana o możliwość przeprowadzki z Księżego Młyna oraz ewentualne tego powody stwierdziła, że nie planuje się zmiany miejsca zamieszkania (50%). Badaną grupę jak pokazuje raport Społecznej Strategii Rewitalizacji 232 cechuje niski poziom ruchliwości przestrzennej. Mieszkańcy nawet jeśli myślą o opuszczeniu swoich dotychczasowych mieszkań to i tak chcieliby zamieszkać w okolicy (11,2%), albo w innym miejscu ale na terenie miasta (28,1%). Powodem ewentualnej przeprowadzki były głównie złe warunki mieszkaniowe. 233 Aż 41,1% respondentów stwierdziła również, że nie podoba im się dzielnica, w której mieszkają (wyk. 12). Natomiast to co powoduje, że respondenci chcieliby pozostać w dotychczasowym miejscu zamieszkania jest to, że posiadają tu mieszkanie (48%), tu mieszkają ich bliscy (46,7%) oraz inne sentymentalne czynniki: przywiązanie do miejsca, przyzwyczajenie, itp. (wyk. 13). 232 Raport z badania. Społeczna Strategia Rewitalizacji. Urząd Miasta Łodzi. Łódź 2009, s. 26 233 Raport z badania. Społeczna Strategia Rewitalizacji. Urząd Miasta Łodzi. Łódź 2009, s. 27 88

Wykres 12. Dlaczego chce/chciał(a)by się pan/pani przeprowadzić? (w %) Źródło: Raport z badania. Społeczna Strategia Rewitalizacji. Urząd Miasta Łodzi. Łódź 2009 Wykres 13. Dlaczego nie chciał(a)by się pan/pani przeprowadzić do innego miasta? (w %)

Źródło: Raport z badania. Społeczna Strategia Rewitalizacji. Urząd Miasta Łodzi. Łódź 2009 Wśród typowych problemów społecznych identyfikowanych w okolicy Księżego Młyna mieszkańcy wskazują najczęściej alkoholizm (58,4%) dotykający również najmłodszych mieszkańców osiedla, chuligaństwo i wandalizm (46,6%), biedę (37,6%), bezrobocie (34,1%) oraz przestępczość (17,2%), które to wiążą się ze zjawiskiem wykluczenia społecznego. Raport wskazuje jednoznacznie istnienie na analizowanym obszarze tego zjawiska. 234 Respondenci wśród wskazanych niedogodności najbliższej okolicy, które powodują mniejszą atrakcyjność życia i zamieszkania danego obszaru wskazują: brak ławek (37,8%), brak koszy na śmieci (28,6%), brak miejsc rozrywki dla dzieci/placów zabaw (24,1%), brak klubów dla młodzieży (18,7%), brak miejsc rozrywki i klubów dla osób powyżej 50 roku życia (16%), brak świetlic dla dzieci (15,6%), brak imprez kulturalno-sportowych (14,5%) oraz publicznych toalet (17,7%). Są to kwestie związane z organizacją tzw. przestrzeni społecznej, która wspiera procesy integracji lokalnych społeczności. 7. Sytuacja gospodarstw domowych Szacuje się, że na wybranym obszarze znajduje się około 400 gospodarstw domowych. Średnio w każdym z tych gospodarstw mieszkają około 2,6 osoby. Są to jednak głównie gospodarstwa dwuosobowe (33%), jednoosobowe (23,1%) oraz trzyosobowe (22,4%) (wyk. 14). Większość mieszkańców z badanego obszaru to kobiety (na 100 mężczyzn przypada 120 kobiet). 234 Raport z badania. Społeczna Strategia Rewitalizacji. Urząd Miasta Łodzi. Łódź 2009, s. 32-40 90

Wykres 14. Liczba osób w gospodarstwie domowym (w %) Źródło: Raport z badania. Społeczna Strategia Rewitalizacji. Urząd Miasta Łodzi. Łódź 2009 Sytuacja zawodowa osób w badanych gospodarstwach domowych wskazuje, że zdecydowana większość mieszkańców (39%) ma stałą pracę, druga w kolejności grupa to emeryci i renciści (23%), a następnie osoby uczące się lub studiujące (17,3%). Osoby bezrobotne pozostają bez pracy średnio ponad 3 lata (wyk. 15). Wykres 15. Sytuacja zawodowa osób w badanych gospodarstwach domowych (w %)

Źródło: Raport z badania. Społeczna Strategia Rewitalizacji. Urząd Miasta Łodzi. Łódź 2009 Wśród wskazywanych źródeł dochodu osób w gospodarstwach domowych są: praca na etacie (36,3%), emerytura lub zasiłek przedemerytalny (16,3%), renta (6,0%). Szczególnie niepokojący jest fakt, że w tej grupie osób bez dochodu pozostaje aż 32% respondentów (wyk. 16). Przeciętne miesięczne dochody i zarobki netto respondentów wynosiły 1101 zł. Największą grupę stanowili zarabiający 801-1000 zł netto (19%), następnie 1001-1200 zł netto (13,6%), 1201-1400 zł netto (8,8%). Ponadto respondenci oceniali w badania sposób gospodarowania pieniędzmi w gospodarstwie domowym. W tym przypadku ankietowali najczęściej wskazywali, że żyją skromnie muszą na co dzień gospodarować bardzo oszczędnie (46,7%). Kolejną najczęściej wybieraną odpowiedzią, była informacja, że respondenci żyją średnio starcza im na co dzień, ale muszą 92

oszczędzać na poważniejsze zakupy (43,2%). Wśród badanej grupy, aż 5,3% deklarowało, że żyją bardzo biednie i nie starcza im nawet na podstawowe potrzeby. Podobna grupa ankietowanych żyje bardzo dobrze i może pozwolić sobie na pewien luksus (5%). 235 Średnie miesięczna wydatki na czynsz, gaz, prąd w tej grupie wynoszą 473 zł. 236 Wyk. 16. Sytuacja zawodowa osób w badanych gospodarstwach domowych (w %) Źródło: Raport z badania. Społeczna Strategia Rewitalizacji. Urząd Miasta Łodzi. Łódź 2009 Wyk. 17. Czy w ciągu ostatnich 12 miesięcy zdarzyło się, że nie starczyło pieniędzy na: (w %) 235 Raport z badania. Społeczna Strategia Rewitalizacji. Urząd Miasta Łodzi. Łódź 2009, s. 32-40 236 Raport z badania. Społeczna Strategia Rewitalizacji. Urząd Miasta Łodzi. Łódź 2009, s. 95

Źródło: Raport z badania. Społeczna Strategia Rewitalizacji. Urząd Miasta Łodzi. Łódź 2009 Według danych zebranych podczas realizacji badania wynika, że prawie 2% respondentów zalega z opłatami za czynsz, gaz, prąd, itp. Średnia zadłużenia w tej grupie wynosi 1631 zł, przy czym najmniejsza wartość szacowana jest na 70 zł, a największa na ponad 9000 zł. Trudno jednak wyciągać jednoznaczne wnioski, gdyż liczba osób, które odpowiedziały na to pytanie ankieterom wynosiła zaledwie 20 respondentów. 237 W dwóch trzecich gospodarstw domowych mieszkających na analizowanym obszarze nie zamieszkują dzieci (66,8%). Co trzeci mieszkaniec tego terenu to dziecko lub młodzież w wieku do 237 Raport z badania. Społeczna Strategia Rewitalizacji. Urząd Miasta Łodzi. Łódź 2009, s. 96 94

24 lat. Pozostała 1/3 objętych badaniem gospodarstw zajmuje się wychowaniem co najmniej jednego dziecka. W ponad tych połowie tych domów (55,1%) mieszka tylko jedno dziecko. W co piątym gospodarstwie jest dwójka dzieci (21,4%). Analiza struktury wieku młodych ludzi pozwala stwierdzić, że wśród tej grupy dominują dzieci wieku szkolnym do 12 roku życia (45%). Wyniki badań pokazują, że bezrobocie nie jest największym problemem tego obszaru, natomiast znacznie dotkliwszy dla zlokalizowanych tu gospodarstw domowych jest problem niższych dochodów. Szczególnie ważny jest to problem wśród gospodarstw utrzymujących się z rent i różnego rodzaju zasiłków. 8. Bezpieczeństwo Jedną z podstawowych potrzeb każdego człowieka jest potrzeba poczucia bezpieczeństwa. Na podstawie wyników z raportu 238 można stwierdzić, że mieszkańcy Księżego Młyna czują się bezpiecznie w obszarze swojego zamieszkania. Jedynie co czwarty ankietowany wyraża swoje obawy co do swojego poczucia bezpieczeństwa (wyk. 18). Wykres 18. Czy w tej okolicy czuje się pan/pani bezpiecznie? (w %) Źródło: Raport z badania. Społeczna Strategia Rewitalizacji. Urząd Miasta Łodzi. Łódź 2009 238 Raport z badania. Społeczna Strategia Rewitalizacji. Urząd Miasta Łodzi. Łódź 2009, s. 66-70

W badanej grupie mniejszym poczuciem bezpieczeństwa cechują się kobiety. To one również wskazują, że sytuacja w tym zakresie uległa pogorszeniu. Szczególnym problemem na analizowanym terenie wydają się być przestępstwa popełnione przez nieletnich (26,7%) oraz wandalizm (42,5% wskazań), napady i pobicia (33,6%), rozboje i zakłócenia porządku (30%) (wyk. 19). Wyk. 19. Które z przedstawionych zagrożeń zdarzają się w pana/pani okolicy? (w %) Źródło: Raport z badania. Społeczna Strategia Rewitalizacji. Urząd Miasta Łodzi. Łódź 2009 96

9. Organizacje społeczne pomoc i aktywność Wśród grupy respondentów 11,6% populacji w ciągu ostatnich dwóch lat korzystała z jakiegoś rodzaju pomocy finansowej ze strony instytucji publicznych. Aż 83% beneficjentów otrzymało środki z Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej oraz jak deklarowali - Urzędu Miasta. Otrzymana pomoc miała najczęściej formę dodatku mieszkaniowego do czynszu (18,2%), zasiłku (21,2%) oraz pieniędzy na opał (18,2%). 239 Co do oczekiwanej formy pomocy jest to głównie: wsparcie finansowe (34,8%), pomoc w dostępie do ochrony zdrowia (34,2%), oraz pomoc w załatwieniu spraw lokalowych (22%) (wyk. 20). Ciekawym jest, że mieszkańcy akurat w kwestiach związanych z obługą administracyjną, czy w sprawach związanych z potrzebą natychmiastowej zmiany warunków mieszkaniowych oczekują wsparcia ww instytucji. Wykres 20. Jaki rodzaj pomocy ze strony instytucji byłby potrzebny, żeby rozwiązać istniejące problemy? (w %) 239 Raport z badania. Społeczna Strategia Rewitalizacji. Urząd Miasta Łodzi. Łódź 2009, s. 107

Źródło: Raport z badania. Społeczna Strategia Rewitalizacji. Urząd Miasta Łodzi. Łódź 2009, s. 16 Raport z badania wskazuje, że poziom zaangażowania społecznego wśród ankietowanych jest dość niski. Najczęściej wskazywanymi formami aktywności społecznej są: załatwienie czegoś dla sąsiadów (zakupy, wizyta w przychodni, czy na poczcie) 22,4% respondentów, przekazanie pieniędzy na cele społeczne bądź potrzebującym zadeklarowało jedynie 8,5%, zwrócenie się o coś razem z innymi mieszkańcami do administracji, władz gminy zadeklarowało 2% ankietowanych. Jednak zwrócić uwagę należy na to, że tego typu aktywności budują specyficzne więzi wśród lokalnej społeczności. W strukturze odpowiedzi respondentów na pytanie o chęć zaangażowania w proces zmian w okolicy zamieszkania zdecydowana większość oświadczyła, że zdecydowanie nie jest zainteresowana (prawie 70%). Odsetek ankietowanych deklarujących w sposób jasny i zdecydowany włączenie się w proces partycypacji społecznej był marginalny (ok. 1 %). 98

W tej grupie najczęściej wymienianym sposobem zaangażowania się w proces zmian z okolicy zamieszkania byłoby uczestnictwo w jakimś powołanym stowarzyszeniu, organizacji działającej na rzecz rewitalizacji (42%) oraz poświęcenie własnego wolnego czasu na wykonanie nieodpłatnej pracy na rzecz najbliższego otoczenia miejsca zamieszkania (32,2%). Może to stanowić dobry filar dla budowania i wdrażania strategii rewitalizacji. W myśl zasady: nic o nas bez nas, można by zaangażować w ten proces samych mieszkańców powołując organizację/stowarzyszenie o takim profilu. 240 Mimo braku w 2009 r. dużego zaangażowania mieszkańców w działalność w formalnych grypach działania, organizacjach pozarządowych, itp. to polemizować można ze stwierdzeniem, że są oni słabo aktywni społecznie. Zidentyfikowane aktywności sąsiedzkie oraz deklarowana chęć nieodpłatnej pracy na rzecz najbliższego otoczenia świadczy o coraz większym zaangażowaniu mieszkańców w życie społeczne na badanym obszarze. 10. Podsumowanie Uzyskane informacje na temat badanego obszaru pozwalają stwierdzić, że jest to niezwykle wyjątkowy teren zabudowy XIX wiecznej związanej z historią i tożsamością Łodzi. Jednak sytuacja dotycząca kondycji tej tkanki miejskiej oraz tkanki społecznej jest bardzo niekorzystna. Złe warunki mieszkaniowe społeczności lokalnej tego obszaru spowodowane są głównie złym stanem technicznym zabudowy. Budynki w większości wymagają remontów, a same mieszkania zdarza się, że nie mają dostępu do podstawowych mediów, czy też urządzeń. Choć w większości wyposażenie mieszkań przynajmniej w podstawowe sprzęty wydaje się być dobry to same mieszkania często wymagają remontu, który wielokrotnie uniemożliwia kondycja finansowa mieszkających w nich rodzin. Stan techniczny budynków oraz stopień wyposażenia w podstawowe media przekłada się na stosunkowo często występujące niskie ceny czynszu i eksploatacji. Ocena poziomu życia mieszkańców oraz sposobu gospodarowania pieniędzmi jest dość niska. Przy średnim dochodzie na gospodarstwo domowe wynoszącym 2113 zł tylko 9% respondentów określa swoją sytuację ekonomiczną jako dobrą i bardzo dobrą. Natomiast bardzo duża grupa (pow. 40%) żyje biednie lub bardzo biednie. Choć stopa bezrobocia na tym terenie nie wydaje się być szczególnie wysoka to jednak odsetek osób pozostających długotrwale bez pracy jest znaczący. Poza nienajlepszą sytuacją ekonomiczną mieszkańców Księżego Młyna, stosunkowo niskim ich wykształceniem cechą charakterystyczną badanej populacji jest niski poziom formalnej aktywności społecznej. Badani według wyników raportu z 2009 r. wskazują niską skłonność do chociażby deklarowania chęci zaangażowania się w działalność społeczną na rzecz swojej okolicy 240 Raport z badania. Społeczna Strategia Rewitalizacji. Urząd Miasta Łodzi. Łódź 2009, s. 114

bądź osób potrzebujących. 241 W tym zakresie widoczna jest jednak zmiana i wzrost chociażby działalności sąsiedzkiej oraz coraz większe zaangażowanie w działalność na rzecz analizowanego obszaru. 241 M&A Consulting Małgorzata Kos, Społeczna Strategia Rewitalizacji, Urząd Miasta Łodzi, Łódź 2009, s. 24 100

Jacek Wesołowski, Instytut Architektury i Urbanistyki PŁ Analiza uwarunkowań i możliwości w zakresie obsługi transportowej Księżego Młyna 1. Stan obecny Osiedle robotnicze i przędzalnia Księży Młyn położone jest wewnątrz obszaru wyznaczonego od północy i wschodu przez dwujezdniowe arterie: Aleję Piłsudskiego (2 x 4 pasy) i Aleję Rydza-Śmigłego (2 x 3 pasy). Obie stanowią nie tylko trasy tworzące podstawowy układ sieci kołowej miasta, ale również będące głównymi ciągami tramwajowymi i autobusowymi. Od południa obszar ograniczony jest bezpośrednio ulicą Milionową (1 x 2 pasy), która jest główną samochodową trasą łączącą Zarzew z rejonem Górnego Rynku. Równolegle do niej, w odległości ok. 430 m, przebiega ulica Przybyszewskiego, kolejna trasa kołowa z linią tramwajową na torowisku w jezdni. Obsługa wewnętrzna odbywa się przede wszystkim za pomocą ulicy Przędzalnianej (1 x 2 pasy), która wykorzystywana jest również do ruchu międzydzielnicowego. Mniej obciążona jest ulica Tymienieckiego (1 x 2 pasy), służąca dla dojazdu do Piotrkowskiej. Najmniejszy ruch występuje na ulicy Fabrycznej, umożliwiającej dojazd do nowego zespołu biurowego położonego na terenie dawnych magazynów scheiblerowskich.

Rys. 1.1. Księży Młyn na tle układu pofabrycznego Scheiblera-Grohmana; pokazano przebieg nieistniejącej kolei scheiblerowskiej źródło: Delimitacja wschodniej części posiadeł wodno-fabrycznych, oprac. pod kier. Krzysztofa Pawłowskiego dla UMŁ, 2001 Obsługa bezpośrednia transportem publicznym kompleksu Księżego Młyna odbywa się za pomocą dwóch linii autobusowych (55 i 77) z częstotliwością od ok. 10 kursów na godzinę szczytu do 4 kursów poza godzinami szczytu. Mankamentem obsługi bezpośredniej jest brak bezpośredniego połączenia z centrum miasta oraz mała częstotliwość kursowania poza godzinami szczytu. Dobrą częstotliwość kursowania, dojazd do centrum miasta i większości dzielnic mają linie tramwajowe przebiegające po obrzeżach obszaru. Jednakże, przyjmując za punkt ciężkości obszaru skrzyżowanie Tymienieckiego i Przędzalnianej, przystanki tramwajowe znajdują się w znacznych odległościach: 800 m do al. Piłsudskiego, 610 m do al. Rydza-Śmigłego, 1000 m do ul. Przybyszewskiego. 102

Rys. 1.2. Obecny układ linii transportu publicznego obsługujących Księży Młyn Obszar Księżego Młyna ma zatem peryferyjne położenie w stosunku do głównych tras systemu transportu publicznego. Powoduje to utrudnienia w procesie aktywizacji jego użykowania, związanej tak ze zwiększeniem liczby jego mieszkańców oraz wprowadzeniem funkcji biurowych, jak i z włączeniem go do oferty turystyczno-kulturalnej. Aktywizacja bez poprawy transportu publicznego oznaczać będzie zwiększone tendencje do używania samochodu w dojazdach nowych użytkowników.

Rys. 1.3. System tramwajowy obszaru centralnego izochrony 300 m od tras istniejących. Opracowywany obszar znajduje się na terenie oznaczonym lit. N źródło: Jacek Wesołowski, Andrzej Zalewski, Integracja systemu transportu szynowego w śródmieściu Łodzi, dla UMŁ, Warszawa, 2009 Uciążliwość ruchu kołowego, mimo oddalenia Księżego Młyna od arterii międzydzielnicowych, jest znaczna wzdłuż ulicy Przędzalnianej. Ma to istotne znaczenie ze względu na małą szerokość ulicy w liniach zabudowy: domy mieszkalne kolonii scheiblerowskiej od ruchliwej jezdni oddziela chodnik szerokości ok. 3,5 m. Parkowanie na terenie osiedla może się odbywać przede wszystkim na równoleżnikowej części ulicy Księży Młyn. Parkuje się również na jej części południkowej (wzdłuż alei), jak też na dziedzińcach domów. Jak dotąd jednak, parkowanie mieszkańców kolonii nie stwarza wielkich problemów ze względu na niski stopień ich zmotoryzowania. Garażowanie samochodów na terenie zespołu fabrycznego (adaptowanego na mieszkania) odbywa się w garażu krytym oraz na podjeździe frontowym. Ponadto parkowanie odbywa się na 104

chodnikach ulicy Tymienieckiego; dotyczy ono jednak w niewielkim stopniu mieszkańców kolonii, a bardziej pracowników biur ulokowanych w dawnej remizie strażackiej. Służy im również przestrzeń dziedzińca frontowego. Parkowanie pracowników biur odbywa się ponadto na terenie dawnych magazynów: na specjalnie urządzonym parkingu obsługiwanym od ulicy Fabrycznej oraz na parkingu improwizowanym, urządzonym od strony ul. Tymienieckiego. Parkowanie pracowników ŁSSE odbywa się na terenie Strefy. Na ulicy Przędzalnianej parkowanie nie jest dozwolone. Parkuje się natomiast na brukowanych placach przed szkołą (na wysokości wlotu ulicy Księży Młyn) oraz przy skrzyżowaniu z Fabryczną. Główną wadą systemu parkowania jest nieprzystosowanie do zwiększonego stopnia motoryzacji mieszkańców kolonii robotniczej. Ponadto parkowanie na chodnikach ulicy Tymienieckiego należy uznać za niewłaściwe. Infrastruktura rowerowa, która obsługiwałaby obszar Księżego Młyna bezpośrednio nie istnieje. Ruch rowerowy odbywa się głównie jezdniami bez wydzielonych pasów. Inne. Na uwagę zasługuje marnotrawstwo wyrażające się parcelacją korytarza dawnej kolei scheiblerowskiej. Istnienie tego zasobu jest pomijane we wszystkich znanych autorowi opracowaniach planistycznych Łodzi. 2. Cele działań w zakresie transportu Obsługę transportową obszaru należy rozpatrywać w aspekcie rewaloryzacji. W jej wyniku Księży Młyn stanowić ma ofertę mieszkaniową dla klasy średniej, jak ma to już miejsce w przypadku zespołu pofabrycznego. Stopniowo ma to też w jakimś sensie dotyczyć samej kolonii robotniczej, w której proces rewitalizacji ma doprowadzić jeśli nie do gentryfikacji, to przynajmniej do podwyższenia jakości życia i społecznej skali egzystencji społeczności ją zamieszkującej. Do tego dochodzi aspekt aktywizacji obszaru w zakresie przemysłu zagospodarowania wolnego czasu oraz możliwa dalsza zabudowa terenu (przede wszystki części magazynowej) infrastrukturą biurową. Wszystkie te wektory działań wymagają polepszenia obsługi transportowej, a przede wszystkim przełamania stanu peryferyjności i przestrzennej izolacji. Potrzeby mieszkalnictwa wynikają już z samej skali zagospodarowania. Zespół kolonii robotniczej jest w stanie wygenerować ok. 260 mieszkań, licząc orientacyjnie na podstawie dokonanej w l. 90-tych adaptacji jednego domu, w którym pomieszczono 10 mieszkań (nie uwzględniając części kolonii położonej wzdłuż ulicy Przędzalnianej między Fabryczną i al. Piłsudskiego). Zespół w adaptowanej fabryce ma w tej chwili ok. 420 mieszkań. Daje to w sumie liczbę 680 mieszkań, czyli ok. 1500 osób. Można zatem przyjąć, że w godzinach

porannego szczytu mieszkalnictwo będzie generować ok. 1000 podróży, czyli ok. 400 podróży na godzinę. Potok ten jest równoważny pojemności 7 typowych autobusów (przy założeniu 4 osób na m 2 ). Zakładając jednak, że mamy do dyspozycji zaledwie 20% wolnej pojemności pojazdów na liniach przejeżdżających, przewiezienie tej liczby pasażerów wymaga już 34 autobusów. Wielkość tę można zmniejszyć o procent osób korzystających z samochodu; uwzględniając położenie obszaru na skraju śródmieścia zakłada się, że jest to 30%. W efekcie potrzebę szczytową można określić na 24 autobusy. Odpowiada to mniej więcej poziomowi obecnej obsługi (10 kursów na godzinę szczytu w każdą stronę). Pojemność środków transportu publicznego nie jest zatem problemem Księżego Młyna, nawet przy założeniu pełnego wykorzystania zasobów mieszkaniowych przez aktywną zawodowo społeczność. Problemem jest natomiast mała liczba kierunków obsługiwanych przez autobusy, wymuszenie podróży z przesiadkami i niska częstotliwość. Przepustowość sieci ulicznej dla przewidywanych 20% przemieszczeń samochodowych, wyrażających się liczbą ok. 80 pojazdów na godzinę szczytu (20% z 400 podróży) wydaje się również wystarczająca, o ile wszystkie te pojazdy te nie dociążą ulicy Przędzalnianej. W związku z tym można sformułować pięć głównych celów działań w zakresie poprawy obsługi transportowej Księżego Młyna: a) Poprawa dostępności Księżego Młyna w układzie transportu publicznego Łodzi. Cel ten obejmuje poprawę obsługi przez: zwiększenie częstotliwości obsługi bezpośredniej w godzinach pozaszczytowych; umożliwienie bezprzesiadkowego dojazdu do centrum miasta; analizę możliwości włączenia obszaru do sieci tramwajowej. 106

b) Likwidacja barier przestrzennych wynikających z układu własnościowego enklawy przemysłowej Teren dawnej Fabryki Scheiblera rozciąga się w dolinie rzeki Jasień między ulicami Kilińskiego i Przędzalnianą na długości ponad 800 m. Tworzy on jeden z najdłuższych kwartałów bez możliwości poprzecznej penetracji. Mimo utraty funkcji przemysłowej nie wprowadzono żadnego poprzecznego ciągu komunikacyjnego (nawet pieszego), pozwalającego na połączenie sąsiednich części miasta. Przyczynia się to dodatkowo do przestrzennej izolacji obszaru, utrudniając procesy synergii. c) Redukcję uciążliwości ruchu kołowego Podstawowym problemem jest uzyskanie poprawy na ulicy Przędzalnianej. Pozostałe ulice nie stwarzają większych problemów środowiskowych. d) Zaspokojenie potrzeb parkingowych Działanie obejmować powinno w pierwszym rzędzie zaspokojenie potrzeb mieszkańców obszaru, w tym szczególnie mieszkańców kolonii robotniczej. Zaspokojenie potrzeb użytkowników biurowców może nastąpić w miarę możliwości określonych układem przestrzennym. e) Poprawę dostępności obszaru w systemie transportu miękkiego Działanie obejmuje propozycję urządzenia infrastruktury rowerowej i polepszenia układu dróg pieszych. f) Umożliwienie obsługi ruchu turystycznego Działanie obejmuje wprowadzenie infrastruktury parkowania autokarów, wytyczenie szlaków penetracji turystycznej oraz wprowadzenie punktów obsługi ruchu turystycznego. 3. Poprawa dostępności Księżego Młyna w układzie transportu publicznego Łodzi. 3.1. Możliwości poprawy obsługi autobusowej Racjonalizacja obsługi. Obie obsługujące Księży Młyn linie powinny mieć zintegrowane rozkłady jazdy tak, by częstotliwość obsługi przystanku przesiadkowego przy Piotrkowskiej była stała i możliwie nie mniejsza niż 10 minut. Obecnie obie linie mają godziny odjazdów nieskorelowane. Tab.1. Przykładowa zbiorcza częstotliwość odjazdów autobusów w stronę Księżego Młyna z przystanku przy Piotrkowskiej (dzień powszedni) linia 55 i 55A linia 77 interwały w minutach godz 11:00 11:59 01, 28, 53 04, 26, 45 3 22 2 17 8 godz 12:00 12:59 20, 54 06, 28, 48 14 8 20 5 źródło: www.mpk.lodz.pl [VII 2011]

Trudno przy braku koordynacji rozkładów oczekiwać, że autobus będzie traktowany przez mieszkańców jako wygodny dojazd od głównej linii tramwajowej miasta a taka chyba jest idea jego funkcjonowania. Bezpośrednie powiązanie z centrum miasta. Najprostszym sposobem uzyskania bezpośredniego powiązania z centrum miasta jest skierowanie którejś linii przebiegającej ulicami Tuwima i Nawrot w ulicę Przędzalnianą do Księżego Młyna. Rys. 3.1. Propozycja wprowadzenia linii autobusowej łączącej Księży Młyn z centrum miasta Optymalnym rozwiązaniem byłaby obsługa Księżego Młyna trasami na kierunku WZ i NS (do centrum miasta) z częstotliwością co 10 minut na każdej. Pojemność autobusów należy dostosować do zapotrzebowania. 108

3.2. Możliwości obsługi obszaru siecią tramwajową Bezpośrednia obsługa tramwajem Księżego Młyna nie jest możliwa bez inwestycji. Samo przewidywane obciążenie takiej linii generowane przez zagospodarowanie terenu nie uzasadnia jednak kosztów budowy nowej linii. Inaczej jednak sprawa wygląda, gdyby wziąć pod uwagę inne potencjalne generatory ruchu, wymagające polepszenia obsługi transportowej. Wówczas Księży Młyn, z jego potencjalną liczbą mieszkańców, liczbą miejsc pracy na terenie nowo lokowanych biur oraz nowymi funkcjami związanymi z rozrywką, kulturą i turystyką, mogą stać się jednym z elementów składających się na obciążenie nowej trasy. Wiadomo, że poważne problemy wiążące się z niedostosowaniem układu transportowego do zmieniającej się struktury przestrzenno-funkcjonalnej miasta wystąpić mogą również w przypadku Nowego Centrum Łodzi, mającego powstać wokół Dworca Fabrycznego. Spodziewana wielkość ruchu generowana przez kompleks biurowy przewidywany we wschodniej części zespołu powoduje potrzebę wzmocnienia istniejącej infrastruktury szynowej także w układzie NS. Fakt, że możliwość taka była torpedowana przez przedstawicieli miasta w toku projektowania sposobu obsługi NCŁ (lata 2008-09) i nie została ostatecznie ujęta w stosownych planach, nie wpływa jednak na racjonalność tej koncepcji na pewnym etapie rozwoju miasta w przyszłości. Plany te są zresztą niedopracowane i nie zbilansowane. Tereny poprzemysłowe, nadal w dużej mierze opuszczone układają się w kołnierzu śródmiejskim Łodzi w pasmo pokazane na załączonym rysunku. Nowa linia tramwajowa mogła by stać się osią rewaloryzacji, obsługując niemal całe poprzemysłowe pasmo oraz wymagające rewitalizacji obszary wschodniej części śródmieścia. Jej zadaniem byłoby ponadto wprowadzenie brakującego powiązania WZ w południowej części śródmieścia, które również ma znamiona degradacji, a nawet dezurbanizacji. Na tym obszarze znajdują się jednak duże generatory ruchu jak politechnika, zespół wystawienniczy Targów Łódzkich, centrum handlowe przy ul. Radwańskiej. Na przyległych terenach opuszczonych planuje się większe inwestycje usługowe, a może i mieszkaniowe. Rejon ulicy Tylnej i Tymienieckiego to obszar dużych inwestycji mieszkaniowych i zabytkowy kompleks pofabryczny na tzw. posiadle bielnikowym, wymagający adaptacji do nowych funkcji. Wydaje się zatem, że istnieje wiele potencjalnych użytkowników tej trasy zlokalizowanych poza zespołem NCŁ, którego obsługa byłaby już i tak wystarczającym powodem budowy. Dodatkowym walorem trasy jest możliwość pozyskania korytarza wydzielonego, a na pewnych odcinkach nawet niezależnego od sieci ulicznej.

Rys. 3.2. Nowa linia tramwajowa proponowana dla obsługi nowych elementów strukturalnych obszaru centralnego Łodzi (linia czerwona kropkowana). Wyprowadzenie w kierunku Piotrkowskiej i Karolewa byłoby przedmiotem dalszych studiów Proponuje się zatem powiązanie Nowego Centrum i Księżego Młyna za pomocą nowej linii tramwajowej, przebiegającej mniej więcej wzdłuż ulicy Wodnej, a następnie wzdłuż dawnej Kolei Scheiblerowskiej w kierunku Piotrkowskiej i Przybyszewskiego. Na odcinku Księżego Młyna linia przebiegać by mogła wzdłuż ulicy Magazynowej, a lepiej pomiędzy magazynami śladem kolei. Poprowadzenie linii przez południową część śródmieścia może nastąpić w dwóch wariantach, pokazanych na rysunku. W obu wypadkach istotnym problemem jest niedostępność dawnego korytarza kolei scheiblerowskiej, szczególnie na obszarze dawnej stacji między ruinami magazynów. Miasto powinno przejąć ten korytarz, ponieważ może on mieć również znaczenie dla sieci dróg rowerowych. 110

Rys. 3.3. Zespół magazynów scheiblerowskich (dwa z prawej w ruinie, lewy włączony do zespołu biurowego) potencjalny korytarz dla drogi rowerowej i tramwaju. Poniżej magazynów - ulica Magazynowa; po lewej Park Źródliska i ruiny gazowni fabrycznej; po prawej zespół przędzalni w przebudowie na mieszkania źródło: Google Earth 4. Redukcja uciążliwości ruchu kołowego Zmniejszenie uciążliwości ruchu kołowego na ulicy Przędzalnianej proponuje się osiągnąć w drodze wprowadzenia ruchu jednokierunkowego po jednym pasie oraz wprowadzenia pasa postojowego po stronie domów robotniczych. Dodatkowo proponuje się wprowadzenie pasa rowerowego. Zabieg ten musiałby być powiązany z budową ulicy równoległej, przebiegającej wzdłuż Magazynowej oraz na południe od niej. Ulica ta łączyłaby Targową i Milionową, i działała we współpracy z Przędzalnianą. Jeśli Przędzalnianą ruch wiódłby na północ, to przejazd na południe wiódłby Targową Kilińskiego (planowana obwodnica śródmiejska) Fabryczną wydłużoną Magazynową Milionową. Należałoby również rozważyć celowość podłączenia ulicy Fabrycznej do al. Rydza-Śmigłego węzłem bez lewoskrętów.

Rys. 3.4. Propozycja organizacji ruchu kołowego w rejonie Księżego Młyna Proponowane przekroje ulicy Przędzalnianej ilustruje rysunek 3.5. Chodniki przyjęto zawężone w stosunku do obecnych, ale odsunięto od pierzei domów jezdnię o ok. 1,6 m, wprowadzając pas postojowy i drzewa. Umożliwienie parkowania przykrawężnikowego może mieć sprzyjać lokalizacji usług w parterach domów robotniczych. Dla niektórych funkcji, takich jak np. hotelarstwo, parkowanie jest wręcz koniecznością. Przy wprowadzeniu jednokierunkowego ruchu należy spodziewać się zmniejszenia ruchu kołowego o połowę w stosunku do stanu obecnego. Należy również przewidzieć wprowadzenie środków uspokojenia ruchu, przede wszystkim na wprost szkoły przy ulicy Przędzalnianej (być może za pomocą wyniesionej platformy) oraz na Tymienieckiego na osi przędzalni i alei Księży Młyn. W tym ostatnim przypadku należy na krótkim odcinku zastosować tradycyjną nawierzchnię z kamieni polnych, z parą wąskich pasów z płyt granitowych umożliwiających przejazd rowerem. 112

Rys. 3.5. Ulica Przędzalniana przekroje. Możliwości redukcji negatywnego wpływu ruchu na środowisko mieszkaniowe przez zmianę przekroju ulicy 5. Zaspokojenie potrzeb parkingowych Nie znamy obecnego stopnia motoryzacji mieszkańców kolonii robotniczej. Ważniejszy jednak od stanu aktualnego jest stan, który powstanie w wyniku rewitalizacji. Obecnie nie ma na terenie kolonii specjalnie urządzonego parkingu, gdzie mogą garażować samochody mieszkańców. Chłonność parkingowa kolonii przedstawia się następująco: lokalizacja nie budząca zastrzeżeń: a) południkowy odcinek ulicy Księży Młyn: ok. 35 miejsc parkowania prostopadłego do osi ulicy oraz ok. 5 miejsc parkowania równoległego. Razem 40 miejsc.

b) parkowanie w pasie ulic Fabrycznej i Tymienieckiego razem ok. 60 miejsc; policzone tylko po jednej stronie w perspektywie likwidacji parkowania na chodniku i zamiany na urządzone pasy postojowe po jednej stronie ulicy; lokalizacja warunkowa: c) podwórza domów robotniczych: uznaje się, że istnieje możliwość parkowania do 6 samochodów na typowym podwórzu przy odpowiednim urządzeniu małej architektury daje to ok. 144 miejsc. Jednakże należałoby dążyć do pozostawienia kilku podwórzy (przyjmuje się, że pięciu) bez parkowania ze względów konserwatorskich. Wówczas całkowita chłonność podwórzy wynosiłaby ok. 114 miejsc; Rys. 3.5. Podwórka domów robotniczych i aleja Księży Młyn źródło: Google Earth lokalizacje niewłaściwe, ale istniejące: d) jedna strona ulicy Tymienieckiego i Fabrycznej zawężanie i niszczenie chodnika; e) ciąg alei na osi budynku przędzalni teren alei powinien być kluczowym elementem chronionego krajobrazu; możliwe punktowe wykorzystanie na inne cele niż parkowanie (np. ogródki kawiarniane). 114

Ogółem na terenie kolonii robotniczej możliwe jest prawidłowe parkowanie bez większych inwestycji ok. 214 samochodów (lokalizacje a + b + c). Przy zakładanej liczbie mieszkań (260) daje to ok. 0,8 miejsc na mieszkanie. Wielkość tę można uznać za zadowalającą, zwłaszcza przy założeniu, że rewitalizacja będzie procesem stopniowym, wskutek czego wskaźnik motoryzacji długo nie osiągnie standardowego 1, a może i 1,2 samochodu na mieszkanie. Dodatkowo proponowana modernizacji ulicy Przędzalnianej powinna dostarczyć ok. 45 miejsc parkingowych w pasie postojowym. Mankamentem tego rozwiązania jest dopuszczenie parkowania garażowania samochodów na podwórkach. Powinno temu towarzyszyć odpowiednie ukształtowanie ich wnętrz, które by neutralizowało negatywny wpływ parkingu na jakość przestrzeni. Warto też zauważyć, że wprowadzenie 10 miejsc parkingowych na dom, czyli liczby wynikającej z możliwości adaptacyjnej istniejącej powierzchni użytkowej, wydaje się niemożliwe bez znaczącej utraty jakości estetycznej. Sugeruje się wobec tego, by dążyć do innej niż mieszkaniowa funkcji części lokali na przykład zlokalizowanych na parterach, w tym zwłaszcza w domach położonych przy ulicy Przędzalnianej. Wynika to również z dyskomfortu zamieszkiwania na parterach położonych bezpośrednio przy chodniku ruchliwej ulicy. Na ulicach Tymienieckiego i Fabrycznej należy zorganizować po jednej stronie pas postojowy (nawierzchnia z kostki). Parkowanie na chodnikach powinno być zakazane. Trudniej przedstawia się problem parkowania towarzyszącego adaptacji dawnych magazynów scheiblerowskich. Jedynym terenem, gdzie to byłoby możliwe, jest niezabudowany teren położony na tyłach zespołu dawnej remizy strażackiej, w rejonie osi równoleżnikowej części ulicy Księży Młyn. Nie można jednak dopuścić, by teren ten, położony w środku zespołu, został zdominowany przez funkcję parkingową, zwłaszcza pomieszczoną w wielokondygnacyjnym garażu. Wydaje się, że maksymalną liczbę miejsc parkingowych należy tam ustalić na 70, czyli taką, która pomieści się tam w układzie jednopoziomowym. 6. Poprawa dostępności obszaru w systemie transportu miękkiego 6.1. Ruch rowerowy Gabaryty ulic nie dają możliwości wytyczenia pasów rowerowych bez wprowadzania ruchu jednokierunkowego dla samochodów. Taki zabieg jest proponowany dla ulicy Przędzalnianej, jednak i tam nie można wytyczyć pasów dla ruchu w dwóch kierunkach, o ile chce się urządzić pas postojowy. Proponuje się tam wprowadzenie kontrapasa dla rowerów; ruch zgodny z kierunkiem jazdy samochodów odbywałby się w pasie jezdni (p. rys. 3.4.). W kierunku WZ proponuje się wykorzystać pas kolei scheiblerowskiej dla wprowadzenia dwukierunkowej drogi rowerowej. Pełniłaby on rolę trasy międzydzielnicowej łączącej Widzew i Zarzew z południową częścią śródmieścia i politechniką.

Budowa trasy wymaga to odzyskania go na obszarach znajdujących się w gestii właścicieli prywatnych. W korytarzu ulicy Tymienieckiego na zachód od dawnego przejazdu kolejowego droga może być prowadzona po południowej stronie jezdni i chodnika, między nimi a dawnym korytarzem kolejowym. Szczegółowe rozwiązanie w rejonie dawnego przejazdu, a obecnie przewidywanym skrzyżowaniem Tymienieckiego i Magazynowej, uwzględniające dodatkowo przyszłą trasę tramwaju, nie jest proste i wymaga głębszych studiów. Rys. 3.6. Propozycja infrastruktury ruchu rowerowego w rejonie Księżego Młyna Na terenie Księżego Młyna powinny znaleźć się liczne miejsca parkowania rowerów, a także przynajmniej jeden parking rowerów miejskich, o ile zostaną one wprowadzone w Łodzi. Preferowana lokalizacja tego drugiego skrzyżowanie ulic Tymienieckiego i Przędzalnianej. Należy również przewidzieć dwukierunkową drogę rowerową prowadzoną w osi ulicy Magazynowej, wzdłuż proponowanej linii tramwajowej. 6.2. Ruch pieszy 116

Generalnym problemem jest zjawisko pocięcia przestrzeni na enklawy, trudne do penetracji, tworzące razem przeskalowane kwartały. Zjawisko to, znane w literaturze, utrudnia ekonomiczne wykorzystanie terenu i sprzyja gettowieniu. Spostrzeżenia tego nie należy traktować jako wezwania do likwidacji ogrodzeń i terenów prywatnych. Na terenie Księżego Młyna jednak skala zblokowanych terenów wyłączonych jest za duża i utrudnia ona poruszanie się pieszo. Dotyczy to zarówno terenów pofabrycznych (adaptowanych i nieużywanych), jak i parków. Dla ułatwienia przemieszczania się pieszego duże znaczenie będą miały proponowane wyżej przecięcia wydłużonych pofabrycznych kwartałów. Mowa tu o ulicy Magazynowej oraz o przejściu wzdłuż proponowanej trasy tramwajowo-rowerowej w osi tej ulicy w kierunku Wodnego Rynku. Jednocześnie należy doprowadzić do powstania szerokiej nowej bramy do Parku Źródliska dokładnie w narożniku ulic Przędzalnianej i Fabrycznej. Brama ta wyraźnie skróci przejście w kierunku Wodnego Rynku, a jednocześnie wzbogaci przestrzeń skrzyżowania. Stanowić ona będzie element na trasie turystycznej między zespołem fabryczno-mieszkalnym przy Wodnym Rynku i Księżym Młynem. Należy też doprowadzić do pieszego powiązania obu części parku Źródliska przez rozcinający go teren pofabryczny. Poprawy standardu wymaga przejście między ulicą Księży Młyn a Fabryczną (tzw. kocia uliczka ). Należy umożliwić korzystanie przez osoby niepełnosprawne z przystanków Rydza- Śmigłego Wiadukt oraz Piłsudskiego Targowa (Wodny Rynek). Poprawy wymaga stan chodników na ulicy Księży Młyn. Brakuje również obniżonych krawężników przy przejściach dla pieszych. 7. Obsługa ruchu turystycznego Wykorzystanie Księżego Młyna jako atrakcji turystycznej Łodzi będzie miało pewne konsekwencje również w zakresie infrastruktury transportowej. Wydaje się, że niezbędnym elementem obsługi ruchu turystycznego powinien być parking autokarowy. Temu celowi mogłaby służyć część placu na skrzyżowaniu Fabrycznej i Przędzalnianej, położona przy magazynie wielopiętrowym (wymaga to konsultacji z gestorami obiektu). W ogóle plac ten wymaga wprowadzenia mniejszej formy architektonicznej, mogącej zmiękczyć skalę potężnego gmachu magazynu. Niniejszym proponuje się wiatę ustawioną wzdłuż ulicy, odcinającą ją od parkingu. Formę placu dopełniać powinno urządzenie nowej bramy do parku Źródliska wówczas nawiązana zostałaby łączność między ogniskiem sieci ulicznej (a także głównym wejściem do zespołu Księżego Młyna) a zabytkowym wnętrzem parku.

W centrum zespołu dobrze by było pozyskać teren na plac zbierania się grup turystycznych, być może także piknikowania (rys. 7.1.). Tutaj powinna znaleźć się informacja turystyczna o zespole Posiadeł Wodno-Fabrycznych, jak również ogólnie dostępne WC. Plac taki nie powinien bezpośrednio sąsiadować z mieszkaniami. Wydaje się więc, że można by urządzić go na terenie obecnych ogródków działkowych położonym na tyłach domów Księży Młyn 9 i 11, proponowanych w opracowaniu sporządzonym dla UMŁ jako obiekty do adaptacji na cele niemieszkalne (muzeum, galeria). Rys. 7.1. Proponowana lokalizacja placu grup turystycznych (w centrum kadru) źródło: Google Earth 8. Konkluzje Rewitalizacja Księżego Młyna wymaga polepszenia jakości obsługi transportem publicznym i zmniejszenia uciążliwości ruchu kołowego na ulicy Przędzalnianej. To pierwsze można osiągnąć przy uporządkowaniu (koordynacja rozkładów jazdy) i drobnej reorganizacji układu autobusowego (nowa linia do centrum). To drugie wymaga budowy ulicy równoległej do Przędzalnianej, aby możliwe stało się wprowadzenie na niej ruchu jednokierunkowego. Chłonność parkingowa terenu kolonii robotniczej dla mieszkańców wydaje się wystarczającą. Problemy powstaną w przypadku dokończenia adaptacji zespołu magazynów należy zastosować zasadę, że parkingi powinny być zlokalizowane na działce magazynowej 118

w sposób nie dominujący nad otoczeniem. Przestrzeń ulic powinna być poddana humanizacji przez wprowadzenie zróżnicowanej posadzki, zieleni ulicznej i małej architektury oraz fragmentarycznie odtworzenie pierwotnej brukowej nawierzchni (oś przędzalni). Należy udostępnić i rezerwować korytarz dla przebiegu nowej linii tramwajowej, mającej obsługiwać Nowe Centrum Łodzi i być osią transportową rewitalizowanych obszarów poprzemysłowych. Istotną rolę odgrywa tutaj niezabudowany, a jedynie przejęty przez prywatnych właścicieli korytarz kolei scheiblerowskiej. Jest on również kluczowy dla przeprowadzenia drogi rowerowej znaczenia ogólnomiejskiego. Układ ruchu pieszego wymaga polepszenia komunikacji z Parkiem Źródliska i w jego obrębie (połączenie obu części), jak również poprawy jakości chodników i przejść przez jezdnię. Szczególnie należy zadbać o zastosowanie środków uspokojenia ruchu na wprost szkoły przy ulicy Przędzalnianej.

dr inż. arch. Małgorzata Hanzl Raport z działań - wprowadzenie 1. Wcześniejsza aktywność TONZ dotycząca Księżego Młyna 242 Założenia projektu w pełni wpisują się w działalności Towarzystwa Opieki nad Zabytkami, w tym dotychczasową aktywność oddziału łódzkiego. Do realizacji na Księżym Młynie zaplanowano szereg działań zbieżnych z celami TONZ w zakresie popularyzacji wiedzy o zabytkach i edukacji, a także na temat uczestnictwa w procesach przemian w obszarach objętych ochroną konserwatorską. Wspomaganie u mieszkańców zainteresowania ich miejscem życia, pozostające w obszarze zainteresowań Towarzystwa, jest jednocześnie jednym z podstawowych warunków udanego przedsięwzięcia rewitalizacyjnego w wymiarze społecznym. Dla ochrony zabytków idealną byłaby sytuacja w której społeczny monitoring wynikający z przywiązania mieszkańców do miejsca oraz ich osobistego zaangażowania zastąpiłby działania interwencyjne realizowane przez członków Towarzystwa i innych miłośników, nie mieszkających w obszarze. Powyższe cele realizowane są poprzez: publikacje o zabytkach łódzkich (seria 12 broszur w charakterystycznej szacie edytorskiej w kolorze brązowym) popularyzacja wartości lokalnych wśród mieszkańców obszaru oraz osób z zewnątrz - innych mieszkańców Łodzi. To działanie było już wcześniej podejmowane - TONZ O. w Łodzi było jednym ze współorganizatorów pikniku na Księżym Młynie, który odbył się w 2002 roku. Celem pikniku było wówczas przybliżenie mieszkańcom wiedzy o miejscu, które zamieszkują. seminaria i wycieczki służące propagowaniu wiedzy o historii i zabytkach regionu, konferencje na tematy związane z rewitalizacją, a także sposobami iluminacji zabytkowych obiektów, prace konserwatorskie (odbudowa i konserwacja kościoła w Gnojewie), działalność w Radzie Ochrony Zabytków przy Ministrze KiDN oraz w Radzie Naukowej KOBiDZ (w uznaniu wcześniej realizowanych przedsięwzięć). 242 M. Hanzl w oparciu o informacje zawarte w Wniosek.., op.cit., Planowane działania i rezultaty, s.3 120

Fot. 1. Piknik na Księżym Młynie 23 czerwiec 2002, Zdjęcie: W. Kaczmarek 2. Warsztaty fotograficzne - stan techniczny zabudowy Odpowiedzią na postulaty mieszkańców podnoszone najgłośniej od początku trwania projektu była organizacja fotograficznych warsztatów studenckich dla studentów międzywydziałowego kierunku Architecture Engineering, Wydziału Budownictwa Architektury i Inżynierii Środowiska oraz International Faculty of Engineering Politechniki Łódzkiej

Fot. 2. Księży Młyn 6 - brak konserwacji rury spustowej, zawilgocenie muru. Zdjęcie: I. Sikirycka, stud. AE IFE PŁ 243. Inne dostrzeżone podczas wstępnego rozpoznania stanu technicznego zespołu usterki i uszkodzenia substancji technicznej udokumentowane podczas warsztatów studenckich zebrane zostały w Aneksie 1 oraz udostępnione w witrynie projektu Nasz Księży Młyn 244. Bieżąca konserwacja budynków jest niezbędnym warunkiem bezpieczeństwa technicznego zespołu zabudowy. Wymagane jest usunięcie widocznych usterek a także przeprowadzenie szczegółowej ekspertyzy technicznej. Temat bieżącej konserwacji obiektów oraz podjęcia działań remontowych dla poprawy jakości technicznej zabudowy był najczęściej podnoszonym przez mieszkańców tematem dyskusji. Chęć zwrócenia uwagi na wynikające stąd zagrożenia stał się inspiracją do wykonania własnych zdjęć i podniesienia tego tematu w ramach kolejnego podjętego działania. 3. Wystawa Księży Młyn - kreatywna dzielnica czy osiedle zdegradowane W Galerii Ikona odbyła się w styczniu 2011 roku wystawa zdjęć wykonanych przez mieszkańców zatytułowana Księży Młyn - kreatywna dzielnica czy osiedle zdegradowane. Autorzy wystawy - mieszkańcy Księżego Młyna: Pani Alicja, Pani Bożena, Pani Ewa, Pani Misia i Pan Michał zaprezentowali bardzo osobiste spojrzenie na to czym jest osiedle dla nich samych, jakie dostrzegają w miejscu swojego zamieszkania problemy, co stanowi dla nich elementy identyfikacji a także co wydaje się im piękne, urokliwe i warte zachowania. Rys. 1. Plakat Księży Młyn. Kreatywna dzielnica czy osiedle zdegradowane? 243 Całość dokumentacji w Aneksie 1 244 http://naszksiezymlyn.pl/nggallery/page-25/album-3 122

Plansza Nr 11 z wystawy Księży Młyn - kreatywna dzielnica czy osiedle zdegradowane, która odbyła się w Muzeum Książki Artystycznej. Otwarcie wystawy miało miejsce 11 stycznia 2011 roku. Plansze prezentowane są w witrynie projektu Nasz Księży Młyn http://naszksiezymlyn.pl/nggallery/page-25/album-3/gallery-9/, zestawienie kolejnych plansz oraz zdjęcia z otwarcia wystawy zawiera Aneks 2. Prezentowane w ramach wystawy poglądy wielokrotnie przewijały się podczas spotkań z mieszkańcami. Ze zdjęć z jednej strony przebija chęć podkreślenia urody miejsca, wyraźnie widoczna jest duma z mieszkania w miejscu posiadającym wielowiekowe tradycje. Z drugiej zaś widoczna jest troska o wspomniany już stan techniczny zabudowy, jakość bruków, utrzymanie urządzeń. Mieszkańcy identyfikują się nie tylko z przynależnym im bezpośrednio osiedlem ale również z otaczającymi ten obszar obiektami dawnej fabryki. Troska o miejsce zamieszkania przejawia się w dbałości o zieleń - część podwórkowych ogródków nadal jest starannie utrzymana. Wystawa była częścią większego projektu o czym dalej. Xenia Modrzejewska-Mrozowska 245 Księży Młyn - Kaufhaus. Interakcje Ideą projektu była społeczna interakcja mieszkańców dwóch zabytkowych osiedli robotniczych Księżego Młyna w Łodzi i Kaufhaus w Rudzie Śląskiej, których historia i charakter, ale też problemy i niepewna przyszłość wydają się być podobne i mogą stanowić podstawę do wymiany doświadczeń i, być może, realizacji wspólnych działań. 245 Autorką i opiekunką projektu była Xenia Modrzejewska-Mrozowska /etnograf, antropolog kultury, specjalista do spraw zachowania dziedzictwa kulturowego i ochrony historycznych struktur budowlanych/. Partnerami z ramienia Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Rudzie Śląskiej byli Michał Szydłowski oraz Fabian Szajor (Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Rudzie Śląskiej, ul. Jadwigi Markowej 20, 41-709 Ruda Śląska, tel. 32-344-03-23, fax.32-344-03-02).

KSIĘŻY MŁYN to zabytkowy kompleks fabryczno-rezydencjonalny położony w Łodzi, którego częścią było zabytkowe osiedle robotnicze. Nazwa jest pamiątką po dawnej osadzie młyńskiej na której zlokalizowano kompleks i młynie plebańskim, później zwanym księżym, który pierwotnie pracował tu na rzece Jasień. Osiedle powstawało etapowo od 1873 roku. Zostało wybudowane dla pracowników fabryki Karola Scheiblera. W skład osiedla wchodziły budynki mieszkalne (tzw. famuły) oraz sklep, remiza straży pożarnej, szpital, szkoła etc. W sumie powstało tu około 40 budynków mieszkalnych. W latach 70. XX w. rozdzielono zakłady i osiedle, które przeszło pod zarząd miasta. Od tego czasu następowała powolna degradacja osiedla. KAUFHAUS to zabytkowe osiedle robotnicze położone w Rudzie Ślaskiej. Nazwa pochodzi od domu towarowego, który stał się centralnym punktem osiedla (zbudowany w 1904 r. był na tamte czasy bardzo nowoczesny); w połowie XIX w. osiedle było nazywane kolonią Gute Hoffnung czyli Dobra Nadzieja, a w latach 30.XX w. kolonią Styczyńskiego. Osiedle powstawało etapowo od 1880 roku. Zostało wybudowane dla pracowników huty Pokój. W skład osiedla wchodziły budynki mieszkalne (tzw. familoki) oraz dom towarowy, zaplecze usługowe, dom noclegowy dla samotnych robotników etc. W roku 1933 osiedle liczyło 40 budynków z 3 gmachami reprezentacyjnymi. W latach 80.XX w. rozebrano najstarszą część osiedla (!), a jego pozostała część ulegała degradacji. Celem projektu było stworzenie płaszczyzn dialogu obywatelskiego, wzrost zaangażowania mieszkańców w sprawy dotyczące społeczności lokalnej, integracja mieszkańców, wzrost zainteresowania i identyfikacji z zamieszkiwanym obszarem, wzmocnienie partycypacji społecznej, próba zmiany wizerunku osiedla jako miejsca kreatywnego, poszukującego, otwartego. Projekt był wieloetapowym działaniem rozłożonym w czasie. Pierwszy etap, realizowany jesienią 2010 roku, polegał na akcji informowania o projekcie rozmowach i spotkaniach, które miały zachęcić do udziału w tym przedsięwzięciu (plakaty, ulotki informacyjne, spotkania bezpośrednie, wizyty w szkołach, dyżury w siedzibie projektu). Już ten etap obnażył wiele problemów, z którymi mieliśmy do czynienia podczas realizacji całego projektu Nasz Księży Młyn niechęć do społecznych działań, brak wiary w zmianę oraz to, że można być kreatorem owej zmiany, beznadziejny stan zawieszenia, którego głównym źródłem był brak jakichkolwiek pozytywnych działań związanych z postulowanym miejskim Programem Rewitalizacji Domów Familijnych. Projektem zainteresowała się grupa kilkunastu ludzi; ostatecznie autorami wystawy zostało pięć osób. Następnie uczestnicy projektu fotografowali Księży Młyn. Nie było żadnych wytycznych tematycznych i wymagań formalnych dotyczących zdjęć (narzędzie, wymiary, zdjęcia kolorowe/ czarno-białe). Ideą było to, by wykonane zdjęcia pokazały to miejsce od wewnątrz, tak jak widzą je sami mieszkańcy. W sumie wykonano ponad 100 fotografii o różnej tematyce; były 124

wykonane aparatami oraz telefonami komórkowymi, były kolorowe i czarno-białe, o różnej rozdzielczości i wymiarach. Uczestnicy projektu zaproponowali włączenie do przyszłej wystawy zdjęć zrobionych wcześniej, ponieważ ważne stało się dla nich zilustrowanie pewnych problemów, a nie tylko bieżące spojrzenie na to miejsce. Proces fotografowania stał się dla samych mieszkańców okazją do refleksji nad miejscem, w którym żyją. Kolejny etap polegał na spotkaniach z uczestnikami projektu i rozmowach dotyczących ich sposobu postrzegania tego miejsca oraz problemów, które tu występują. Punktem wyjścia do tych rozmów były zrobione przez nich zdjęcia. Ostatecznie uczestnicy przygotowali wystawę fotograficzną, którą zatytułowali: KSIĘŻY MŁYN. KREATYWNA DZIELNICA CZY OSIEDLE ZDEGRADOWANE? Proces jej powstawania stał się nie tylko momentem zastanowienia i wymiany poglądów dotyczących Księżego Młyna, ale również namysłem nad tym, co i jak pokazać innym. Po dyskusji podjęto decyzję, by wystawa prezentowała wybrane miejsca na Księżym Młynie i ilustrowała konkretne problemy obecne na tym obszarze, by fotografie były opatrzone autorskimi podpisami lub komentarzami, by na wystawie znalazła się tablica opowiadająca o historii miejsca oraz nieudanej próbie rewitalizacji. Otwarcie wystawy miało miejsce 11 stycznia 2011 o godzinie 18.00 w Muzeum Książki Artystycznej przy ul. Tymienieckiego w Łodzi. Na wernisaż, przygotowany przez uczestników projektu, przybyli mieszkańcy Księżego Młyna, łodzianie oraz przedstawiciele władz miasta (radni oraz przedstawiciel Pani Wiceprezydent Agnieszki Nowak z uroczystym listem, w którym Pani Prezydent potwierdza wyjątkowość Księżego Młyna i jego znaczenie dla Łodzi). 20 lutego 2011 Pani Bożena Spiżyk i Pani Alicja Dobruchowska (delegacja mieszkańców osiedla i przedstawicielki twórców wystawy) oraz koordynator projektu Nasz Księży Młyn Jarosław Ogrodowski, pojechali do Rudy Śląskiej by tam otworzyć przesłaną wcześniej wystawę (ta była eksponowana w Rudzie Śl. do końca marca). Otwarcie miało miejsce w świetlicy Programu Aktywności Społecznej przy ul. Niedurnego 107 w Rudzie Śląskiej przy licznym udziale mieszkańców Rudy Śląskiej, władz miasta z Panią Prezydent Grażyną Dziedzic na czele oraz lokalnych mediów. Doszło również do spotkania przedstawicieli mieszkańców Księżego Młyna z mieszkańcami osiedla Kaufhaus i wymiany doświadczeń (zainteresowanie łodzian wzbudził Program Aktywizacji Lokalnej prowadzony od 2008 roku przez Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Rudzie Śląskiej; efektem programu jest między innymi samodzielne odnawianie przez mieszkańców budynków i dbanie o ich wygląd przy materiałowym wsparciu PAL-u). 3 lipca 2011 w Muzeum Książki Artystycznej przy ul. Tymienieckiego w Łodzi otworzyliśmy wystawę mieszkańców Kaufhausu. W wernisażu wzięli udział łodzianie, mieszkańcy Księżego Młyna, media i przedstawiciele władz miasta; przewodniczący Rady Miasta Pan Tomasz Kacprzak zadeklarował aktywne wsparcie władz w rozwoju Księżego Młyna oraz, wraz z radną Panią Urszulą Niziołek- Janiak, zorganizowanie roboczego spotkania dla radnych i urzędników Urzędu Miasta

poświęconego dobrym praktykom rewitalizacyjnym (na to spotkanie zaproszono naszych gości, przedstawicieli mieszkańców i pracowników MOPS z Rudy Śląskiej). Poza tym wydarzeniem Klub Kobiet Księżego Młyna oraz Stowarzyszenie Mieszkańców Księżego Młyna zorganizowali całodniowy pobyt gości z Rudy Śląskiej w Łodzi. Odbył się objazd miasta i zwiedzanie między innymi ul. Piotrkowskiej, Manufaktury, skansenu fabrycznego przy Centralnym Muzeum Włókiennictwa (na tę okazję organizatorzy wystarali się o udostępnienie jako środka transportu repliki zabytkowego tramwaju Herbrand), spacer po Księżym Młynie, spotkanie i rozmowy z mieszkańcami Księżego Młyna oraz wspólne biesiadowanie przy własnoręcznie przygotowanym przez Panie obiedzie. Wystawy i relacje z realizacji projektu były prezentowane na stronie internetowej www.naszksiezymlyn.pl. Realizacja projektu przyniosła wymierne efekty. Uczestnicy (i sympatycy) projektu z mocno pozycji zdystansowanej przeszli do zaangażowanego działania (rozmowy, fotografowanie, stworzenie wystawy, organizacja wernisaży i wyjazdów, etc.). Zjednoczeni wokół celu, wspólnie podejmowali decyzje i wykonywali kolejne zadania by ów cel zrealizować (planowanie, pisanie pism, koordynacja działań, odpowiedzialność za powierzone zadania, zapraszanie gości, kosztorysowanie i wydatkowanie pieniędzy, etc.). Projekt pomógł w identyfikacji wielu problemów osiedla (wstępnie można podzielić je na administracyjne, konserwatorsko-remontowe, społeczne, funkcjonalne, prawne, związane z architekturą i zagospodarowaniem przestrzeni). Spotkania mieszkańców osiedli umożliwiły wymianę poglądów i doświadczeń, były wzajemną inspiracją, poszukiwaniem rozwiązań problemów w duchu dialogu obywatelskiego; zawiązały się znajomości, które jak deklarują uczestnicy projektu, będą kontynuowane. Xenia Modrzejewska-Mrozowska 246 Mapy osobiste Inspiracją projektu były słowa Kevina Lyncha, amerykańskiego planisty, urbanisty i architekta, We can better plan, design and manage the environment for and with people if we know how they image the world. 246 Autorką i opiekunką projektu była Xenia Modrzejewska-Mrozowska /etnograf, antropolog kultury, specjalista do spraw zachowania dziedzictwa kulturowego i ochrony historycznych struktur budowlanych/. 126

Ideą projektu było wydobycie indywidualnych wyobrażeń Księżego Młyna, próba poznania Księżego Młyna ukrytego we wspomnieniach, wiedzy, czy doświadczeniu jego mieszkańców. Celem projektu było zdobycie wiedzy na temat tego, jak postrzegają Księży Młyn jego mieszkańcy, jaki jest ich stosunek do tej przestrzeni, czy i jak chcą ją zmienić etc. Tym razem projekt był adresowany do dzieci w wieku szkolnym, które mieszkają i/ lub uczą się na Księżym Młynie. W tym celu nawiązano współpracę ze Szkołą Podstawową nr 29 im. Jana Kochanowskiego przy ul. Przędzalnianej 70 w Łodzi; do realizacji projektu wybrano uczniów dwóch klas IV w sumie aktywny udział wzięło 25 dzieci. Realizacja projektu odbyła się 13 czerwca 2011 roku na terenie Szkoły Podstawowej nr 29 przy ul. Przędzalnianej. Uczniowie podczas realizacji projektu po pierwsze rysowali osobiste mapy Księżego Młyna (w dowolnej technice). Część dzieci miała problemy z przełożeniem świata swoich, przestrzennych doświadczeń na formę mapy; ostatecznie nie wszystkie dzieci oddały prace (w sumie oddano 20 prac); kilka osób zamiast planu przygotowało widok fragmentu budynku widzianego z boku. Najczęściej uczniowie konstruowali swoje mapy w oparciu o skrzyżowanie ulic Przędzalnianej i Tymienieckiego, centrum swojego Księżego Młyna czyniąc miejsce zamieszkania (swoje, swoich bliskich, kolegów) oraz szkołę do której uczęszczają. Dzieci często rysowały famuły (nazywając je domami z czerwonej cegły) oraz lofty (rzadko pojawiała się nazwa fabryka, czy przędzalnia - to wyjaśnienie dawnego przeznaczenia budynku pojawiło się podczas zajęć z dziećmi a te wtórnie uwzględniły je w swoich pracach). Na planach widać również, Pałac/ Dom Herbsta, staw za pałacem, parki, palmiarnię, sklepy, ulicę Fabryczną, Wilcza. W kilku pracach dzieci ładnie odwzorowały układ osiedla, na kilku mapach uchwycona została charakterystyczna architektura dawnej przędzalni Scheiblera (dziś Lofty U Scheiblera). Gotowe mapy stały się punktem wyjścia do rozmów z dziećmi o Księżym Młynie jako przestrzeni ich osobistego doświadczenia, przestrzeni która je otacza, o której coś wiedzą i jakoś ją sobie wyobrażają, o tym jak ją wartościują, jakie widzą problemy, o tym co chciały by zmienić i w jaki sposób etc. Dzieci próbowały uporządkować swoją refleksję także podczas późniejszego wypełniania ankiet; ankiety wypełniło 20 dzieci. Na pytanie: czy podoba Ci się Księżny Młyn (miejsce gdzie się uczysz i/lub mieszkasz) dzieci odpowiadały, że tak (11 osób), nie (4 osoby), w dwóch wypadkach uzyskaliśmy odpowiedź obojętną, trzy osoby pozostawiły pytanie bez odpowiedzi. W uzasadnieniu pozytywnego stosunku dzieci wymieniały obecność zabytkowych miejsc, parków, zainteresowanie ze strony turystów i filmowców, funkcjonowanie szkoły, przedszkola, boiska, sklepów, świetlicy, sklepu Bożenka, palmiarni, związek z historią, obecność dzieci i możliwość zabawy. Negatywne zdanie było uzasadniane tym, że na Księżym Młynie jest ponuro, smutno, ciemno, strasznie, szaro, podczas przechodzenia można czuć się źle. Stosunek obojętny ujawnił to, że szkoła usytuowana na Księżym Młynie jest tylko miejscem koniecznej nauki (jedno z dzieci napisało: (Księżny Młyn) jest mi

obojętny bo chodzę nim do szkoły, ja nie myślę o tym jak o zabytku tylko jak ulice ). Wśród dobrych stron tego miejsca dzieci wymieniły: zabytki, ciekawe, tajemnicze, ładne miejsca, bliskość szkoły, przedszkole, sklep, parki, palmiarnię, historię, dużo drzew, miejsca do zabaw, podwórka, obecność turystów i filmowców (16 osób) oraz wszystko (1 osoba). Jedna osoba stwierdziła, że nie ma żadnych dobrych stron Księżego Młyna, dwie nie odpowiedziały na to pytanie. Do złych stron dzieci zaliczyły: brak basenu, chodników, placu zabaw/ dużego placu zabaw, boiska (również ze sztuczną trawą), obecność osób pijących, wypadki niszczenia okien i podpalania budynków, popisane mury, niszczenie zabytków, niedostateczne oświetlenie, brak WC, ciemność i ponurość, zaniedbane ogródki, nie odnowienie połowy rzeczy, istnienie wielu miejsc niebezpiecznych (13 osób), cztery osoby napisały, że nie ma złych stron, trzy nie odpowiedziały na to pytanie. Wśród rzeczy, które można zmienić dzieci wymieniły: budowę placu zabaw, boiska, boiska do gry w kosza, miejsca do jeżdżenia na rolkach, basenu, odbudowę, odnowę Księżego Młyna, inwestycję w zieleń, odświeżenie domów, odnowienie chodników, bramy, zaprowadzenie ciszy, zamianę kamienia na chodniki (12 osób). Trzy osoby nie chcą zmieniać nic (jedna z nich napisała: Nic!!! Bo jest tu pięknie!!! ). Pięć osób nie odpowiedziało na to pytanie. Na pytanie o to, co można byłoby wybudować dzieci odprowadziły: sklep, supermarket, market, duży sklep, tańszy sklep, sklep z pamiątkami (o Księżnym Młynie, dla turystów), sklep zoologiczny, boisko ze sztuczną trawą/ miękką podłogą, boisko do kosza, basen lub jezioro, plac zabaw, kino, teatr, skejt park, WC/ WC dla turystów, punkt informacyjny, komórki, kosze, zieleń, ogrody z kwiatami, parking, ulice (17 osób), niczego nie wybudowałaby jedna osoba, dwie nie odpowiedziały na to pytanie. Na pytanie co warto odnowić dzieci odpowiedziały, że: WC, zieleń (by było więcej drzew, roślin, warzyw), szkołę ( można ją pomalować na wesołe i soczyste barwy ), przedszkole, budynki szkolne, boisko, domy z czerwonej cegły, chodniki, komórki, budynki mieszkalne, dachy, oświetlenie, plac zabaw (17 osób), trzy osoby nie odpowiedziały na to pytanie. Na pytanie co można wyburzyć dzieci odpowiedziały, że niepotrzebne, stare rzeczy (1 osoba), popsutą karuzelę (1 osoba), wrak samochodu (1 osoba). Dziewięć osób nie chce niczego wyburzać, osiem nie ustosunkowało się to tej kwestii. Do rzeczy, których brakuje dzieci zaliczyły: sklep z pamiątkami, sklepy, sklepy spożywcze, dla zwierząt, duży sklep (np. typu Biedronka, Real, Tesco), basen, kino, plac zabaw, boisko, boisko do kosza, trampoliny, domów, WC, śmietników ( np. z cegły aby pasowały do zabytków, aby były osobno na papier, plastik itp ), śmietników ekologicznych, informacji dla turystów, ogródków, rozrywki, domofonów oraz dzieci (18 osób), dwie osoby nie odpowiedziały na to pytanie. Relacja z realizacji projektu wraz z pracami dzieci była prezentowana na stronie internetowej www.naszksiezymlyn.pl. 128

Projekt był próbą uchwycenia relacji mieszkańców z otoczeniem, co z kolei jest podstawą prowadzenia rozmów dotyczących przyszłości tego miejsca oraz przygotowania planu rozwoju Księżego Młyna, który uwzględnia perspektywę mieszkańców i jest przez nich akceptowany. Dzieci w większości pozytywnie postrzegają miejsce w którym mieszkają i/lub uczą się, dostrzegają piękno zabytkowej architektury i zielonego otoczenia oraz obecność historii związanej z Księżnym Młynem. Co cieszy, chętnie odnowiłyby wiele obiektów na Księżnym Młynie i nie wyburzyłyby żadnego starego obiektu (jedyne obiekty, których chciały się pozbyć dzieci to wrak samochodu, zepsuta karuzela i nieokreślone stare rzeczy). Dzieci określiły wiele problemów związanych z tym miejscem zaniedbana zieleń, budynki, nawierzchnie, brak dostatecznego oświetlenia, zaplecza związanego ze spędzaniem wolnego czasu (boiska, basen, skejt park, plac zabaw), placówek kulturalnych (kino, teatr), sklepów etc. Dzieci wyczuwają potencjał tego miejsca, związany z turystyką i przemysłem filmowym oraz punktują podstawowe braki konieczne dla rozwoju tego typu działalności (punkt informacyjny, sklep z pamiątkami, WC). Uczniowie są również świadomi problemów o charakterze społecznym obecność ludzi, którzy nadużywają alkoholu, są agresywni, niszczą, zachowują się głośno. Projekt stworzył płaszczyznę dialogu obywatelskiego, włączył dzieci mieszkające i/lub uczące się na Księżnym Młynie do dyskusji na temat sytuacji obecnej i przyszłości tego miejsca. Refleksja nad tym miejscem wpłynęła na wzrost zainteresowania Księżnym Młynem oraz wzmocnienie identyfikacji z tym obszarem. Deklaracje zainteresowania problemami lokalnymi dają nadzieję, na przyszłe zaangażowanie się młodego pokolenia w sprawy dotyczące społeczności lokalnej. Ewa M. Boryczka Warsztaty z mieszkańcami Księżego Młyna 1. Wprowadzenie Cykl zaplanowanych warsztatów dotyczących strategii rozwoju obszaru objętego projektem tzw. Księżego Młyna z wykorzystaniem metod polegających na zebraniu w określonym miejscu szerokiej grupy przedstawicieli społeczności lokalnej oraz ekspertów i przeprowadzeniu warsztatów animacyjnych (m.in. z próbą odpowiedzi na pytanie co by tu mogło być? ), warsztatów scenariuszowych (z wykorzystaniem m.in. burzy mózgów ) odbył się w czerwcu 2011 r. tj. 02.06,

09.06., 16.06 br. w Muzeum Książki Artystycznej przy ul. Tymienieckiego 24. W warsztatach wzięło udział około 28 osób w różnych grupach wiekowych oraz mieszkających w różnych częściach obszaru Księżego Młyna. Zaproszenie na warsztaty skierowane było do wszystkich mieszkańców obszaru objętego projektem i miało charakter otwarty. Na warsztaty zaproszeni zostali mieszkańcy z różnych części obszaru reprezentujący różne pokolenia. Wszystkie gospodarstwa domowe zostały poprzez pisemne zaproszenia oraz informacje na stronie internetowej zaproszone do udziału w zaplanowanych spotkaniach warsztatowych. Mieszkańcy, którzy pojawili się na warsztatach mimo początkowych oporów i niechęci z uwagi na brak przedstawicieli Urzędu Miasta Łodzi, których oczekiwali na spotkaniu, bardzo chętnie i kreatywnie podeszli do zaproponowanego harmonogramu prac. Głównym celem warsztatów było wypracowanie kierunków rozwoju do mającej powstać strategii rozwoju obszaru Księżego Młyna. Podczas warsztatów miały zostać zidentyfikowane główne potrzeby i problemy mieszkańców obszaru, a także konkretne działania w opinii mieszkańców, które należy podjąć w celu rewitalizacji Księżego Młyna. Spotkania miały również uświadomić mieszkańcom jakie partycypacja społeczna (czyli aktywny udział społeczności lokalnych w życiu społeczno-gospodarczym) niesie ze sobą korzyści dla każdej ze stron. Warsztaty w końcowej fazie miały więc doprowadzić do zidentyfikowania potencjału partycypacyjnego mieszkańców oraz możliwe sposoby włączenia i zachęcenia ich do włączenia się w proces rewitalizacji. Cykl przeprowadzonych spotkań dotyczył następujących aspektów: przeszłości Księżego Młyna i jego sytuacji aktualnej (analiza przeszłości oraz teraźniejszości) budowy negatywnego i pozytywnego scenariusza rozwoju oraz wizji rozwoju (projekcja przyszłości) budowy planu działań i wskazania niezbędnych rozwiązań, które należy podjąć, aby zrealizować wybrany przez mieszkańców scenariusz rozwoju. 2. Metoda warsztatów W celu realizacji głównych założeń spotkań warsztatowych wykorzystano następujące metody: mini Future Search, burzę mózgów. Inspiracją realizacji spotkań warsztatowych była metoda Future Search, w której w pierwszym etapie uczestnicy przy pomocy luźnych opowiadań zwiedzali najważniejsze wydarzenia w historii swojej społeczności, następnie rozpoczęli pod opieką eksperta analizować stan obecny danego obszaru wskazując jednocześnie z czego są dumni (mocne strony) oraz co należałoby 130

zmienić (słabe strony). Kolejnym etapem było kreowanie wspólnej najlepszej wybranej w drodze dyskusji wizji przyszłości. Ostatni etap metody Future Search obejmował przygotowanie planu działań do określonej wspólnie wizji rozwoju. Podczas drugiego spotkania warsztatowego mieszkańcy wraz z ekspertami kreowali przyszłość wykorzystując poza omawianą metodą również elementy metody scenariuszowej. Metoda scenariuszowa jest jedną z heurystycznych metod podejmowania decyzji. Opiera się na założeniu, że zdarzeń w przyszłości nie da się przewidzieć z całą pewnością, należy więc przewidzieć i opracować różne "scenariusze" rozwoju obecnej sytuacji. Praca warsztatowa polegać więc miała na stworzeniu alternatywnych ścieżek rozwoju Księżego Młyna w zależności od przewidywanych zmian otoczenia fizycznego i społecznego dzielnicy. Dla obudzenia kreatywności zastosowano metodę "burzy mózgów" podczas, której mieszkańcy zgłaszali swoje postulaty, a praca prowadzona była pod opieką ekspertów, który ograniczali konflikty i kierunkował debatę na zidentyfikowane wspólne pola interesów, rozwijane w toku dyskusji. Metoda burzy mózgów znana jest także pod nazwami "giełda pomysłów" lub "fabryka pomysłów". Angażuje wszystkich uczestników warsztatu, dając jednocześnie każdemu możliwość nieskrępowanej wypowiedzi. Jest to metoda, która polega na możliwości szybkiego zgromadzenia wielu hipotez rozwiązania postawionego problemu w krótkim czasie. Burzę mózgów stosuje się stosunkowo łatwo, a w przypadku dużego zróżnicowania uczestników warsztatów wydawał się metodą najodpowiedniejszą. Od prowadzącego warsztaty metoda ta wymagała, aby przygotował zidentyfikowany wcześniej problem do rozwiązania przez uczestników spotkania. 3. Przebieg warsztatów Warsztaty z mieszkańcami oraz ekspertami zaplanowane na czerwiec 2011 r. rozłożone zostały na trzy spotkania. W pierwszej części spotkań, które dotyczyły przeszłości oraz sytuacji aktualnej uczestnicy opowiadali jak było w tym miejscu przed wieloma laty. Odpowiadali na pytania jak to się stało, że zamieszkali w tym miejscu, co ich skłoniło, czy było to miejsce atrakcyjne i dlaczego. Opowiadali o sytuacji społeczno-gospodarczej tego miejsca. Mówili o swojej i swoich rodzin sytuacji materialnej. Opowiadali również krótkie historie i legendy dotyczące tego miejsca. Następnie w grupie zastanawiali się nad mocnymi i słabymi stronami obszaru Księżego Młyna dziś. Przy pomocy moderatora warsztatów i na podstawie dostępnych danych określili jakie są według nich największe atuty i bariery rozwoju tego obszaru. Odpowiadali m.in. na pytania: Czy jest to atrakcyjne miejsce? Czy są tutaj dobre warunki życia? Jak je dziś oceniają? Gdzie pracują dzisiaj? Czy dużo jest przedsiębiorstw? Czy łatwo dziś o pracę? Czy dużo jest osób, które dziś nie pracują?, itp. Na przygotowanym flipcharcie zapisano najpierw efekty przeprowadzonej burzy mózgów i moderowanej dyskusji wśród uczestników, a następnie podane tezy poddano dyskusji i

weryfikacji oraz ułożono według klasyfikacji od najważniejszego do najmniej istotnego zdaniem mieszkańców. Jako mocne strony/atuty obszaru Księżego Młyna wskazano: wyjątkową XIX-wieczna zabudowę, stanowiącą o tożsamości i historii tego obszaru; bliskość do centrum oraz bardzo dobre połączenia komunikacyjne (tramwajowe, autobusowe, rowerowe oraz samochodowe); wyjątkowy klimat Księżego Młyna, który sprawia, że mieszkańcy oraz łodzianie chętnie tu przebywają; dużą ilość atrakcyjnych powierzchni zielonych, które zachęcają do częstego spędzania w nich czasu wolnego; dużą ilość atrakcyjnych terenów do wypoczynku i rekreacji dla mieszkańców Łodzi (stawy, boiska, parki); ciszę i wyjątkowy spokój panujący na tym obszarze; wyjątkową, bardzo rodzinną atmosferę, gdzie na Księżym Młynie niemal wszyscy mieszkańcy się znają; wyjątkowy sentyment panujący wśród mieszkańców i przywiązanie do tego miejsca, co związane jest długim czasem przebywania w tym miejscu oraz z jego wyjątkowym klimatem (np. piękne widoki z okna); stosunkowo małą przestępczość; lokalizację wielu placówek kulturalnych; Jako słabe strony/bariery rozwoju obszaru Księżego Młyna wskazano: wstrzymywanie wszelkich inwestycji (szczególnie inwestycji prywatnych) spowodowanych uchwałą Rady Miasta dotyczącą rewitalizacji domów fabrycznych. Ponadto mieszkańcy podkreślali, że inwestycji publicznych brak na tym obszarze od lat 90-tych (a nawet 70-tych XX-wieku); brak w mieszkaniach centralnego ogrzewania (c.o.) co zwiększa koszty utrzymania oraz jest w wielu przypadkach szkodliwe dla środowiska (wciąż wykorzystywane są stare paleniska); bardzo starą instalację elektryczną, która wielokrotnie powoduje zwarcia i liczne pożary oraz brak w wielu mieszkaniach kanalizacji; opiekę administracji sprawującej nadzór nad tym obszarem. Oceniono ją jako niewystarczającą lub wskazano jej zupełny brak; małą dbałość o czystość tego obszaru zarówno ze strony mieszkańców jak i ze strony administracji. Zwrócono również uwagę na braki w kwestii koszenia i przycinania zieleni 132

(drzew), wciąż bark pojemników do segregacji odpadów oraz słabe oświetlenie w wielu miejscach obszaru Księżego Młyna; lokalizację na tym obszarze bardzo dużej liczby pustych lokali, przez co obszar zdaniem mieszkańców staje się mniej bezpieczny, a koszty utrzymania tych obiektów znacznie wzrastają obciążając mieszkańców; brak odpowiedniej opieki służb mundurowych (brak dzielnicowego); utworzenie na Księżym Młynie mieszkań socjalnych, co powoduje, że obszar staje się coraz bardziej zdegradowany społecznie (powstają enklawy biedy i zalążki przestępczości); zniszczone chodniki i bruk oraz brak wydzielonych miejsc parkingowych, co powoduje dzikie parkowanie samochodów, a także brak ścieżki rowerowej; brak innych ośrodków kulturalnych. Podczas kolejnego spotkania warsztatowego z mieszkańcami i ekspertami wykorzystując elementy metody scenariuszy zbudowano dwa scenariusze rozwoju: negatywny i pozytywny, a następnie pozwolono uczestnikom na dokonanie świadomego wyboru najlepszej drogi rozwoju. Wprowadzeniem do tych warsztatów z uwagi na zmieniony częściowo skład uczestników oraz znacznie większą liczbę mieszkańców zainteresowanych udziałem w spotkaniu było podsumowanie przebiegu i ustaleń warsztatu pierwszego. 4. Scenariusze rozwoju Podczas drugiego warsztatowego spotkania zbudowano wstępną wizję rozwoju tego obszaru w perspektywie do 2035 roku. Warsztaty rozpoczęto od budowy scenariusza negatywnego zakładając, że w najbliższym dwudziestoleciu nie podjęte zostaną żadne konkretne działania naprawcze. Tworzone wizje miały skupiać się na trzech obszarach tematycznych: Gospodarka lokalna i zatrudnienie Społeczność i tożsamość lokalna Krajobraz i środowisko Przygotowany scenariusz negatywny otrzymał motto: Księży Młyn slums, które doskonale obrazuje wizję, która pojawiła się przed oczami zgromadzonych na spotkaniu mieszkańców. Scenariusz negatywny zakładał, że w czerwcu 2030 r. na obszarze Księżego Młyna domy nie będą miały dachów, bo do tego czasu po prostu się zawalą. W pozostałych budynkach będzie wilgoć i grzyb, co doskwiera mieszkańcom już dziś. Niektóre budynki zniszczone będą również przez niekontrolowaną roślinność. Wiele zabytkowych dziś obiektów będzie zawalonych, a w pozostałościach dawnych domów robotniczych oraz licznych pustostanach zlokalizowane będą meliny. Bardzo duże zagrożenie pojawiającymi często pożarami spowoduje w niedługim czasie kompletną dewastację obszaru Księżego Młyna. W najbliższym dwudziestoleciu postępować będzie

również umieranie osiedla spowodowane zarówno wyludnianiem się tego obszaru, ale również chorobami i śmiercią mieszkańców związanymi z trudnymi warunkami zamieszkania oraz wiekiem tej grupy społeczności lokalnej. W nowszej natomiast części obszaru gdzie dziś budują się lofty powstaną zamknięte osiedla (tzw. getta dla bogatych ), które sąsiadować będą ze slumsem, co zaogni jeszcze dodatkowo konflikty społeczne. Postępująca degradacja osiedla socjalnego spowoduje, że mieszkańcy loftów będą powoli uciekać również i z tego wydawałoby się dziś prestiżowego miejsca zamieszkania. W wyniku tej sytuacji również przedsiębiorcy zaczną wyprowadzać się z tego obszaru miasta, a potencjalni, nowi inwestorzy po zamknięciu Łódzkiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej nie będą chcieli dalej w tym miejscu inwestować. Przygotowany został następnie scenariusz pozytywny, który otrzymał motto zbudowane wspólnie przez mieszkańców: Nasz Księzy Młyn turystyczną mekką Europy, miejscem pielęgnowania historii Łodzi, tętniący życiem kulturalnym i usługowym zakładał, że w czerwcu 2030 r. na obszarze Księżego Młyna stać będą piękne ceglane, wyremontowane i doposażone we wszystkie media budynki architektury XIX-wiecznej, które z uwagi na wyjątkowy układ urbanistyczny i walory architektoniczne stanowić będą niezwykła wartość turystyczną tego obszaru. Większość zabytkowej zabudowy stanowić będzie własność prywatna. Zlokalizowanych tutaj będzie wiele galerii i pracowni artystycznych, a pomiędzy budynkami widać będzie wielu odwiedzających to miejsce turystów. Sklepy i kawiarnie zlokalizowane w parterach budynków pełne kupujących i korzystających z ogólnodostępnej sieci Wi-Fi, którzy odpoczywają między zwiedzaniem kolejnych atrakcji turystycznych, których jest tu nie mało. Jest stara kolej, którą wrócono na dawne, historyczne miejsce, zadbane parki i stawy, po których można popływać, jest folwark, dawna straż pożarna, w której umieszczono muzeum oraz inne obiekty muzealne. Tutaj zlokalizowana jest światowej sławy szkoła design-u, ArtStrefa, centrum kulturalne oraz liczne przedsiębiorstwa zajmujące się szeroko rozumianymi przemysłami kreatywnymi, które powstały w miejscu zamkniętej Łódzkiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej. Księży Młyn 2030 roku jest miejscem łączenia pokoleń, szczególnym miejscem pielęgnowania historii Łodzi, ale również miejscem kultury i przemysłów kreatywnych. Po przygotowaniu scenariuszy rozwoju: negatywnego i pozytywnego w toku dyskusji zdecydowano, że nie wolno dopuścić do urzeczywistnienia się negatywnego scenariusza rozwoju. Zastanawiano się i dyskutowano nad realnością realizacji każdego ze scenariuszy. Podczas moderowanej dyskusji próbowano ustalić co lub kto ponosi odpowiedzialność za dzisiejszy stan Księżego Młyna. Uświadomiono sobie, że przeszłość jak i przyszłość tego obszaru zależała i zależy w dużej mierze od aktywności mieszkańców i od działań, które oni sami dla siebie wspólnie będą podejmować. Ustalono, że najlepszym rozwiązaniem dla Księżego Młyna będzie 134

realizacja przygotowanego pozytywnego scenariusza rozwoju, ale to mieszkańcy w znacznym stopniu muszą być aktywni w wielu obszarach jego funkcjonowania, aby doprowadzić do urzeczywistnienia nakreślonej wizji. Duży nacisk został położony na na zidentyfikowanie potencjału partycypacyjnego mieszkańców oraz tego jakie są możliwe sposoby włączania ich w proces rewitalizacji. 5. Priorytety i plan działań Ostatnie, trzecie spotkanie warsztatowe z udziałem mieszkańców i ekspertów poświęcone było ustaleniu najważniejszy priorytetów, działań, które należy podjąć, aby pozytywny scenariusz został zrealizowany. Ustalono, że niezwykle istotne jest ustalenie jasnych i czytelnych relacji i zasad współpracy między instytucjami, organizacjami, mieszkańcami. Należy również zainicjować współpracę mieszkańców, organizacji pozarządowych we wspólnym interesie. Zaproponowano, aby w celu efektywniejszego zarządzania i administrowania tym obszarem wyłączyć do z administracyjnego obszaru Widzewa. Pracę nad realizacją pozytywnego scenariusza rozwoju należy rozpocząć od ustalenia i wyjaśnienia skomplikowanych na dzień dzisiejszy stosunków własnościowych, a następnie opracowanie i konsekwentna realizacja polityki mieszkaniowej, której częścią będzie uwolnienie wykupu mieszkań oraz program zamiany mieszkań. Te działania będą miały na celu umożliwienie wykupu mieszkań tym, których stać na posiadanie własnego mieszkania i którzy chcą nadal mieszkać na tym obszarze, oraz umożliwienie wyprowadzenia się tych, którzy mieszkać tu już z różnych powodów nie chcą. W tym samym czasie prowadzone powinny być gruntowne remonty istniejącej zabudowy mieszkaniowej i pofabrycznej. Zaproponowano, aby ożywić ten obszar należy wprowadzić tutaj nowe funkcje hotelowo-gastronomiczne oraz inne usługowe oraz dostępne wolne lokale zaadaptować na cele kulturalno-rozrywkowe związane m.in. z obsługą ruchu turystycznego. Kolejnymi pomysłami i konkretnymi inicjatywami była organizacja targów staroci, który odbywałby się cyklicznie i ściągał mieszkańców Łodzi na teren Księżego Młyna. Powstał także pomysł organizacji konkursu architektoniczno-urbanistycznego z programem funkcjonalnym dla tego obszaru, który zorganizowany mógłby być przy współpracy organizacji pozarządowych np. Stowarzyszenia Mieszkańców Księżego Młyna i Izby Architektów Polskich. Zaproponowano również stworzenie muzeum miejsca, gdzie przewodnikami byliby mieszkańcy oraz wskazano na konieczność rewitalizacji folwarku oraz okolicznych terenów zielonych. Warsztaty zakończyły się dość optymistycznym spojrzeniem mieszkańców oraz ich chęcią aktywnego uczestniczenia w dalszych pracach nad mającą powstać strategią rozwoju Księżego Młyna. Poza powstaniem wielu nowych pomysłów i zwróceniem uwagi na to, że przedstawiciele administracji samorządowej mocniej zainteresowali się sytuacją obszaru Księżego Młyna i jego

mieszkańców to uczestnicy warsztatów zastanawiali się nad odświeżeniem wcześniej porzuconych wcześniej inicjatyw. Mieszkańcy zastanawiali się również nad odnowieniem swojej aktywności w tzw. trzecim sektorze związanym z działalnością organizacji pozarządowych co jest jednym z wielu pozytywnych aspektów przeprowadzonych warsztatów. 6. Podsumowanie Udział mieszkańców w warsztatach miał za zadanie pomóc uczestnikom: zwiększyć ich świadomość na problemy gospodarcze, społeczne i przestrzenne w danym obszarze, zrozumieć teraźniejszą sytuację jako konsekwencje wcześniejszych zmian, uświadomić sobie, że istniejąca sytuacja jest konsekwencją działania (lub braku działania) każdego z uczestników życia społeczno-gospodarczego występującego na danym obszarze uświadomić sobie, że przyszła sytuacja będzie konsekwencją działania (lub braku działania) każdego z uczestników życia społeczno-gospodarczego występującego na danym obszarze zwiększyć swój udział i zaangażowanie w podejmowaniu decyzji dotyczących społeczności lokalnej. Wydaje się, że cele te zostały osiągnięte, gdyż mieszkańcy są żywo zainteresowani tym co dzieje się w ich obszarze, śledzą bieżące informacje, ale co najważniejsze podejmują konkretne inicjatywy. Wskutek przeprowadzonych warsztatów zostały wypracowane konkretne małe pomysły na realizację nad którymi mieszkańcy żywo dyskutują na wciąż odbywających się spotkaniach dyskusyjnych, które zostały zainicjowane przez jednego z uczestników. Klub Kobiet Księżego Młyna wzmocnił swoją aktywność, a członkowie Stowarzyszenia Mieszkańców Księżego Młyna rozważa reaktywację i rozwój organizacji. Przygotowany scenariusz pozytywny, który otrzymał motto: Nasz Księzy Młyn turystyczną mekką Europy, miejscem pielęgnowania historii Łodzi, tętniący życiem kulturalnym i usługowym określający dającą nadzieję, ale jednocześnie wydaje się dość realną wizję rozwoju ma szansę stać się częścią opracowanej w przyszłości, przy dobrej woli samorządu strategii rozwoju lub strategii rewitalizacji tego obszaru. 7. Badania ankietowe wśród mieszkańców uzupełnienie warsztatów W okresie maj - czerwiec 2011 r. zrealizowano badanie ankietowe, którego celem było poznanie opinii mieszkańców dotyczących następujących kwestii: najważniejszych problemów tego obszaru stanu technicznego lokali mieszkalnych i budynków, w których mieszkają 136

10,7%. 250 Wykres 1. Struktura wykształcenia respondentów (w %) chęci pozostania lub wyprowadzki mieszkańców z Księżego Młyna ewentualnych kierunków migracji przestrzennej proponowanych rozwiązań istniejących problemów długofalowych pomysłów, które mają poprawić w kolejnych latach sytuację Księżego Młyna. Ankieta z pytaniami głównie otwartymi, w których mieszkańcy mogli wpisywać swoje opinie na poruszane tematy trafiła do wszystkich mieszkańców z wybranego obszaru. Ankiety wypełniane były przez osoby pełnoletnie. 7.1. Wykształcenie i aktywność zawodowa mieszkańców Wyniki badań pokazują, że ankietę zrealizowaną w ramach projektu Nasz Księży Młyn zdecydowanie najchętniej wypełniały osoby z wykształceniem wyższym (33%) lub średnim (34%) (wyk. 1). Zdecydowanie rzadziej na pytania ankietowe zdecydowali się odpowiedzieć mieszkańcy z wykształceniem zawodowym lub podstawowym, których w badanym obszarze jest stosunkowo najwięcej (odpowiednio 30,8% oraz 23,3%). 247 Znaczna większość respondentów posiada stałą pracę (56%). 1/3 respondentów natomiast to osoby pozostające na emeryturze lub rencie. Niepokojący okazuje się jednak fakt, że aż 13% ankietowanych deklaruje, że posiada status osoby bezrobotnej (wyk. 2). Wyniki badań przeprowadzonych w 2009 r. wskazują, że bezrobocie nie było dużym problemem w tamtym czasie. 248 Oszacowana stopa bezrobocia na podstawie odpowiedzi na pytania w ankiecie wynosiła ok. 6 %, co dawało dość optymistyczny obraz sytuacji, bo stopa bezrobocia z tym czasie dla całej Łodzi była wyższa (6,8% w 2008 r.). 249 Niepokojącym był jednak fakt, że grupa bezrobotni pozostawała bez pracy przez bardzo długi okres czasu. Ponadto wynagrodzenia za pracę osób mieszkających na obszarze objętych projektem były znacznie niższe od przeciętnych wynagrodzeń w Łodzi. Sytuacja ta wynika zapewne z stosunkowo niskiego wykształcenia mieszkańców Księżego Młyna. Jednak dane o 13% bezrobociu oszacowane na podstawie przeprowadzonych badań w 2011 r. nie napawają optymizmem. Stopa bezrobocia dla całego miasta w I kwartale 2011 r. wynosi 247 Raport z badania. Społeczna strategia rewitalizacji. Urząd Miasta Łodzi, Łódź 2009 248 Raport z badania. Społeczna strategia rewitalizacji. Urząd Miasta Łodzi, Łódź 2009 249 Dane GUS 250 Dane Powiatowego Urzędu Pracy w Łodzi, http://www.puplodz.pl/images/stories/statystyka/2011/analiza_i_kwartal_2011.pdf

Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań ankietowych Wykres 2. Struktura aktywności zawodowej mieszkańców Księżego Młyna Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań ankietowych 7.2. Struktura własności oraz stan techniczny lokali mieszkalnych w opinii mieszkańców Struktura własności lokali, w których mieszkają respondenci kształtuje się następująco: ponad 2/3 mieszkań jest wynajmowanych, a jedynie 1/3 stanowi własność lokatorów (wyk. 3). Natomiast większość mieszkańców Księżego Młyna zamieszkuje ten obszar od co najmniej 20 lat. Bardzo podobnie kształtuje się rozkład odpowiedzi na pytanie od jak dawna mieszka pan/pani w tym miejscu w ramach przeprowadzonych badań w 2009 r. Wyniki obu badań wskazują, że grupa 138

osób, które przeprowadziły się do lokali na Księżym Młynie w ostatnich pięciu latach jest bardzo niewielka i stanowi jedynie ułamek procenta (wyk. 4), mimo iż w tym obszarze bardzo wiele mieszkań pozostaje pustych i niezagospodarowanych. Ta sytuacja zwiększa dodatkowo koszty utrzymania tych budynków oraz powoduje, że ich stan techniczny z roku na rok się pogarsza. Pojedynczy nowi lokatorzy w tym okresie sprowadzili się na Księży Młyn najprawdopodobniej dlatego, że otrzymali tutaj zamienny lokal socjalny, który administracja nieruchomościami gminnymi zaoferowała jako lokal zastępczy po eksmisji. Wykres 3. Struktura własności lokali mieszkalnych na Księżym Młynie Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań ankietowych Wykres 4. Od ilu lat mieszka Pan/Pani w lokalu mieszkalnym na Księżym Młynie? Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań ankietowych

Jedną z bardziej problematycznych obszarów Księżego Młyna jest jego wyjątkowa i niezwykle wartościowa historyczna zabudowa, w której mieszkają respondeci badania. Ankietowani zapytani zostali o to jak oceniają lokale mieszkalne, w których mieszkają. Ich ocena pozostaje bardzo jednoznaczna, gdyż ponad połowa uważa, że ich lokale mieszkalne są w złym lub bardzo złym stanie technicznym (wyk. 5). 1/3 respondentów uważa, że ich stan jest zadowalający, a jedynie 13% ocenia go jako dobry. Warto podkreślić, że nikt z ankietowanych nie wskazał odpowiedzi świadczącej o bardzo dobrym zachowaniu stanu mieszkania. Wykres 5. Stan techniczny lokali mieszkalnych na Księżym Młynie w opinii mieszkańców Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań ankietowych Jeszcze gorzej sytuacja wygląda, gdy analizie poddane zostały odpowiedzi ankietowanych dotyczące stanu technicznego całych budynków. Ponad ¾ respondentów uważa, że budynki w których mieszkają są bardzo złym lub złym stanie technicznym. Jedynie 19% uważa, że zabytkowe obiekty są w zadowalającym lub dobrym stanie (wyk. 6). Tutaj również nikt z ankietowanych nie wskazał, że budynki są w bardzo dobrym stanie technicznym. Nadmienić należy, że w badanym obszarze są również takie obiekty, które niespełna 10 lat temu poddane zostały w całości renowacji i przebudowie. Jednak wydaje się, że inwestycja nie powiodła się w takim zakresie jak planowano, gdyż mieszkańcy tego obiektu skarżą się na wiele technicznych usterek i niedociągnięć w zakresie wykonania budowlanego, co powoduje, że koszty utrzymania obiektu są niezwykle wysokie. Wykres 6. Stan techniczny budynków mieszkalnych na Księżym Młynie w opinii mieszkańców 140

Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań ankietowych 7.3. Preferencje mieszkaniowe respondentów Respondeci zapytani o preferencje dotyczące pozostania i mieszkania na Księżym Młynie lub wyprowadzki w niewielkiej większości odpowiedzieli, że nie chcieliby się wyprowadzać. 44% ankietowanych zadeklarowało, że chce mieszkać w dotychczasowym miejscu (wyk. 7). Natomiast jako najważniejsze powody chęci zmiany miejsca zamieszkania podają zły stan techniczny lokali mieszkalnych oraz budynków. Chcieliby w ten sposób poprawić warunki zamieszkania, zamienić mieszkanie na większe lub mniejsze, ale o wyższym standardzie i przede wszystkim wyposażone w centralne, najlepiej ogrzewanie miejskie. Jak twierdzą obniżyłoby to znacznie koszty ogrzewania i utrzymania mieszkania, a w zmianie miejsca zamieszkania upatrują również możliwość pozbycia uciążliwej wilgoci, z którą często zmagają się na co dzień. Respondeci uważają, że całe osiedle wymaga już dziś przeprowadzenia kapitalnego remontu i modernizacji, aby mogło być zdatne do zamieszkania. Uważają przy tym, że bloki z wielkiej płyty nie ulegają tak szybkiej degradacji, zapominając jednocześnie, że są obiektami znacznie młodszymi i budowany w zupełnie innej technologii. Wykres 7. Czy chciałby pan/pani pozostać i mieszkać dalej na Księżym Młynie

Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań ankietowych Wśród kierunków i miejsc do których na terenie Łodzi chcieliby się wyprowadzić są: stare bloki w pobliskiej okolicy, które ich zdaniem są w znacznie lepszym stanie technicznym, a ponadto znajdują się stosunkowo blisko, co ograniczy do minimum utratę znanych od wielu lat miejsc. Podobnie jest z innymi wskazywanymi lokalizacjami takimi jak: Osiedle Wilcza, Widzew Stary, czy też stare bloki na Olechowie, osiedle Janów, które są z Księżego Młyna stosunkowo łatwo dostępne i kojarzą się z nowymi, dobrymi mieszkaniami. Pozostałe odpowiedzi tj. wskazywane domy z centralnym ogrzewaniem, bloki komunalne mogą świadczyć o mniejszym przywiązywaniu wagi do konkretnych miejsc na terenie Łodzi i jednocześnie większej determinacji, aby w jakiejkolwiek lokalizacji, ale poprawić standard oczekiwanego mieszkania. Najrzadziej pojawiającym się wskazaniem była chęć wyprowadzenia się do nowoczesnego osiedla z dobrym dojazdem do centrum miasta. Natomiast dość liczna grupa respondentów chcących pozostać i mieszkać dalej na Księżym Młynie jako czynniki skłaniające ich do nie zmieniania lokalizacji były przede wszystkim dobra lokalizacja osiedla i bardzo dobre połączenia komunikacyjne z centrum miasta (tj. blisko do centrum). Mieszkańcy podkreślali podobnie jak podczas warsztatów, że Księży Młyn jest bardzo cichym i spokojnym osiedlem, o sporej ilości powierzchni zielonych, co znacząco wzmacnia atrakcyjność tego miejsca. Respondenci zwrócili uwagę na to, że ich niechęć wyprowadzenia się związana jest z pewnego rodzaju rodzinną atmosferą sąsiedzką i specyficznym klimatem, który wytworzył się przez wiele lat na tym osiedlu. Tutaj jak twierdzą respondenci wszyscy się znają, jest dość bezpiecznie, oraz z miejscem łączy ich pewnego rodzaju sentyment związany z wieloma latami życia, które w nim spędzili. Ponadto cech rzucających pozytywne spojrzenie na analizowany obszar, które wymienili mieszkańcy jest bardzo dużo. Często podkreślali, że jest to dla nich 142