Rozdział 4 Osobowość 1. RóŜne sposoby rozumienia pojęcia osobowość" Termin osobowość do psychologii wprowadzili pod koniec XIX wieku psychiatrzy francuscy J. Charcot i P. Janet. Od tego czasu opublikowano tysiące monografii, rozpraw i doniesień na ten temat. Sformułowano w nich wiele róŝnych koncepcji, często sprzecznych ze sobą. B. Alport (1960) wyróŝnił pięćdziesiąt róŝnych sposobów definiowania osobowości, a samych definicji kilkakrotnie. Pomiędzy przedstawicielami róŝnych kierunków psychologii występują fundamentalne róŝnice w podejściu do zagadnień osobowości. W tradycyjnej psychoanalizie opisuje się ją przy uŝyciu takich terminów jak: popęd, libido", ego, superego, mechanizmy obronne". Koncepcje psychologii humanistycznej odwołują się natomiast do takich pojęć jak: samorealizacja", indywidualność", rozwój". Ostatnie lata to dominacja w psychologii osobowości podejścia poznawczego, w którym głównymi pojęciami są: ja, samowiedza, samoocena. A kolei psychologowie praktycy przewaŝnie diagnozują osobowość w kategoriach cech (S. JarmuŜ 1998). Jednak niezaleŝnie od podejścia teoretycznego psycholodzy podejmujący zagadnienie osobowości starają się odpowiedzieć na podstawowe dla nich pytania (P. Zimbardo, F. Ruch 1997): o Co powoduje, Ŝe ludzie zachowują się podobnie? o Dlaczego ludzie zachowują się róŝnie? Wyniki licznych badań sugerują, Ŝe osobowość kształtuje się i rozwija na bazie mechanizmów genetycznych (wrodzonych) głownie przez pierwsze trzy lata Ŝycia. Następne lata Ŝycia to juŝ coraz wolniejszy rozwój osobowości. A od około trzydziestego roku Ŝycia osobowość praktycznie się juŝ nie zmienia (P. Zimbardo, F. Ruch 1997). Młodość to okres burzliwych przeŝyć. Mając dwadzieścia lat ludzie są przewaŝnie bardziej ekstrawertywni i mniej zrównowaŝona emocjonalnie ludzie starsi. Nastolatek spędza wiele czasu na kontaktach z rówieśnikami, jest wraŝliwy na brak akceptacji innych, często sprzeciwia się swoim rodzicom i dorosłym (niska ugodowość), swoje obowiązki wykonuje mniej rzetelnie niŝ tego oczekują dorośli (niska sumienność) (S. JarmuŜ 1998). Oczywiście nie dotyczy to wszystkich młodych ludzi, ale stanowi pewien charakterystyczny rys zachowania wielu z nich. 2. Teorie osobowości PoniŜej przedstawiono kilka, z wielu moŝliwych róŝnych sposobów pojmowania tego, czym jest osobowość:
2 a. Osobowość formą róŝnic indywidualnych. b. Osobowość systemem stałych cech. c. Osobowość formą związku człowieka ze światem (teorie relacyjne) d. Osobowość konfiguracją bodźców i reakcji (teorie behawiorystyczne) e. Osobowość funkcją sił dynamicznych: potrzeb i popędów (teorie psychoanalityczne) f. Osobowość centralnym systemem regulacji i integracji. 2.1. Osobowość formą róŝnic indywidualnych W teorii tej dokonuje się opisu cech pojedynczego człowieka odróŝniających go od innych ludzi. Takie ujęcie spotyka się najczęściej u badaczy zajmujących się konstruowaniem testów psychologicznych. W ich załoŝeniu testy słuŝą do opisu osobowości, diagnostyki jej zaburzeń oraz przewidywania zachowań w róŝnych, często ekstremalnych sytuacjach. Testy osobowości stosują powszechnie psycholodzy praktycy. Są dla nich narzędziem diagnozy. UŜywają ich zarówno podczas wykrywania objawów zaburzeń psychicznych jak i np. analizy przydatności kandydata na określone stanowisko pracy. 2.1.1. Koncepcja H. Eysencka Dobrym przykładem moŝe tu być koncepcja H. Eysencka (1970), który opisuje osobowość jako hierarchiczną (pionową) organizację obejmującą następujące poziomy: o Specyficznych reakcji o Reakcji nawykowych o Cech o Typu. Natomiast w poziomej analizie strukturę osobowości, wyróŝnia następujące jej wymiary (dymensje): o Neurotyzm o Ekstrawersja introwersja o Psychotyzm o Zdolności. Z punktu widzenia uŝyteczności w praktyce psychologicznej waŝniejszy jest poziomy opis osobowości, dokonany przez H. Eysencka (1970). Neurotyzm to wymiar chwiejności emocjonalnej. Jest to przedział od pełnego zrównowaŝenia, łatwości relaksowania się, pewności siebie, duŝej odporności na stres, adekwatności reakcji emocjonalnej aŝ do wysokiej pobudliwości, braku pewności siebie, małej odporności na stres, lęku, a takŝe reakcji nerwicowych.
3 Introwersja - ekstrawersja to wymiar opisujący ukierunkowanie energii psychicznej w introwersji na samego siebie a w ekstrawersji na innych ludzi. Introwertyk to człowiek pesymistyczny, cichy, skromny, zorientowany na samego siebie. Stara się izolować od innych ludzi. Nie lubi zmian, a jeŝeli one zachodzę, z trudem się do nich przystosowuje: Jest typem samotnika. Emocje powstają u niego wolno, ale i rozładowują się z trudem. Introwertyk stara się ukrywać przeŝywane emocje. W pracy jest skrupulatny i drobiazgowy. Raczej pesymistyczny i nieufny wobec innych. Źle się czuje się w gronie obcych sobie ludzi. Ekstrawertyk to z kolei osoba towarzyska, rozmowna, aktywna, optymistyczna, zorientowana na innych ludzi, interesująca się światem zewnętrznym. Ma słaby wgląd w samego siebie. Jest towarzyski i optymistyczny, lubi pracę urozmaiconą, łatwo przystosowuje się do zmian. Nie jest skrupulatny ani drobiazgowy. Często jego reakcje są wybuchowe, ale emocje w nim nie zalegają. Dobrze się czuje nawet wśród obcych sobie ludzi. Chętnie podejmuje się ról kierowniczych (J. Strelau, 1985). Psychotyzm według H. Eysencka (1970) to wymiar stopnia rozstroju procesu myślenia. Na jednym biegunie tego wymiaru znajdują się ludzie logicznie myślący, posiadający duŝą zdolność do koncentracji uwagi. Na drugim ludzie rozkojarzeni, z urojeniowymi nastawieniami, cierpiący niejednokrotnie na schizofrenię. Natomiast zdolności H. Eysenck (1970) określa jako predyspozycje do ponadprzeciętnego wykonywania określonych czynności. Zdolnością jest np. inteligencja. Popularność koncepcji H. Eysencka podbudowały skonstruowane przez niego testy. Inwentarz Osobowości (MPI) - jest do dziś jednym z podstawowych psychologicznych testów diagnostycznych w skali światowej. Rośnie takŝe popularność (i znaczenie) testów inteligencji Eysencka. H. Eysenck traktuje przedstawione przez siebie dymensje jako zasadnicze składniki osobowości funkcjonującej na bazie określonych mechanizmów fizjologicznych. I tak, neurotyzm związany jest z chwiejnością systemu nerwowego. Ekstrawersja wiąŝe się z przewagą procesów hamowania w korze mózgowej, introwersja - przeciwnie - z przewagą procesów pobudzenia. Psychotyzm związany jest z dysfunkcją procesów nerwowych zachodzących w korze mózgowej, a inteligencja jest funkcją sprawności funkcjonowania kory mózgowej. Tym samym, jak pisze H. Eysenck (1970): Główne dymensje osobowości są cechami konstytucjonalnymi opartymi o fizjologiczną i anatomiczną strukturę ośrodkowego układu nerwowego".
4 Wysoki stopień neurotyzmu w połączeniu z silną introwersją lub ekstrawersją prowadzi do określonych typów zaburzeń psychicznych: Psychopaci, tj. kłamcy, zbrodniarze, złodzieje, plasują się wysoko w skali neurotyzmu i ekstrawersji. Podobnie rzecz ma się z histerykami. Pacjenci cierpiący na stany lękowe, depresje reaktywne, obsesje wykazują wysoki stopień neurotyzmu i introwersji. Określam ich mianem dystymików. Schizofrenicy i cierpiący na depresje endogenne wykazują duŝy poziom psychotyzmu... (Eysenck, 1970., s. 74). Koncepcję swą H. Eysenck sformułował w oparciu o statystyczną analizę czynnikową wyników badań przeprowadzonych na 700 znerwicowanych Ŝołnierzach przy uŝyciu szeregu testów psychologicznych mierzących: sugestywność, odporność na stres, plastyczność zachowania, objawy zaburzeń psychicznych i nerwicowych, stosunek do samego siebie i innych ludzi, efektywność działania, inteligencję. 2.2. Osobowość systemem stałych cech W przypadku tej teorii autorzy akcentują głównie stałość zachowania, a osobowość według nich to konfiguracja względnie stałych cech. Przykładem takiego ujęcia teoria pięciu cech. 2.2.1. Teoria pięciu cech S. JarmuŜ (1998) w oparciu o analizę literatury zagadnienia zaproponował, aby osobowość opisywać przy pomocy pięciu cech charakteryzujących ludzi: a. Ekstrawersji b. Sumienności c. Ugodowości d. Neurotyzmu stabilności emocjonalnej e. Otwartości na doświadczenia Ekstrawersja - jest pojmowana w tej koncepcji analogicznie jak w teorii H. Eysencka (1970). Sumienność to cecha określająca podejście do wykonywanych zadań. Ludzi o duŝej sumienności określa się jako zdyscyplinowanych, ambitnych, odpowiedzialnych. Na przeciwnym biegunie znajdują się osoby leniwe, o słabej woli, niezdyscyplinowane. Wysokie natęŝenie ugodowości wiąŝe się zazwyczaj z pogodnym usposobieniem, tendencją do wybaczania, chęcią niesienia pomocy innym. Niskie zaś charakteryzuje jednostki: cyniczne, złośliwe, bezwzględne.
5 Emocjonalna stabilność dotyczy sfery emocji człowieka i wiąŝe się z umiejętnością radzenia sobie w sytuacjach trudnych i stresowych. Cecha ta opisywana jest identycznie jak neurotyzm w koncepcji H. Eysencka. Otwartości na doświadczenia dotyczy szeroko rozumianej sfery intelektualnej oraz stosunku do nowych doświadczeń. Ludzie otwarci na doświadczenia są zazwyczaj inteligentni, pomysłowi, ciekawi nowych doznań i mają szerokie zainteresowania. 2.3. Osobowość formą związku człowieka ze światem (teorie relacyjne) Inaczej do zagadnienia osobowości podchodzą zwolennicy teorii relacyjnej. Ich zdaniem człowiek posiada osobowość o specyficznej strukturze powstającej w wyniku wzajemnych oddziaływań podmiotu z otaczającym go światem. Zgodnie z poglądami W. Szewczuka (1990) podstawowe człony struktury osobowości oparte są na poznaniu rzeczywistych celów podmiotu. Istotne w tym względzie są zainteresowania kształtujące się w toku całego Ŝycia: Wraz z rozwojem, dojrzewaniem, osiąganiem pozycji społecznej, a później i starzeniem zmieniają się. Są jednym z podstawowych czynników dynamizujących nasze działanie nadają one sens naszemu Ŝyciu. Określane są potocznie jako pasja czy hobby. Niejednokrotnie pełniej określają człowieka niŝ jego zawód, stanowisko, sytuacja rodzinna czy materialna. Centralne (podstawowe) zainteresowania to zamiłowania. Są wyrazem planu Ŝyciowego i poglądów na świat. Charakter - istotnym składnikiem osobowości według W. Szewczuka (1990) jest charakter. Zanim przed ponad pół wiekiem pojęcie osobowości weszło na stałe do psychologii, do określenia całokształtu cech psychiki człowieka uŝywano pojęcia charakteru". Obecnie zakres tego pojęcia został znacznie ograniczony (zawęŝony). Charakter definiuje się jako sposób ustosunkowania się do innych ludzi i samego siebie, jako względnie stałe właściwości postępowania człowieka. W obrębie charakteru moŝemy wyróŝnić: a. Sposób stawiania i realizowania celów (planowanie, stosowane środki, relacje pomiędzy celami i środkami do ich realizacji, sposób podejmowania decyzji, sposób przezwycięŝenia trudności, systematyczność, konsekwencja, odwaga w działaniu, pokonywanie trudności itp.). W odniesieniu do kaŝdego aspektu charakteru istnieje cała skala moŝliwości - od najmniejszej do największego nasilenia. MoŜna być bezradnym i niezdecydowanym, ale moŝna być nieugiętym i konsekwentnym.
6 b. Ustosunkowanie się do innych ludzi (to relacje międzyludzkie. Charakteryzują je między innymi takie cechy jak: ufność, uczuciowość, otwartość, tolerancyjność, taktowność, pewność siebie, plastyczność). c. Ustosunkowanie się do siebie i swojej pracy (przykładowo stosunek do pracy moŝna określić za pomocą następujących cech: motywacja do, sposób wykonywania pracy, społeczne znaczenie wykonywanej pracy). Charakter, tak jak i inne elementy struktury osobowości człowieka, nie jest izolowaną całością. Pozostaje on w wielorakich związkach z innymi elementami osobowości. Podstawową funkcją charakteru jest zharmonizowanie poznania i działania w stosunku do siebie i innych ludzi. Samowiedza - jest wiedzą o samym sobie jako podmiocie działania, o uwarunkowaniach działania, o relacjach z otoczeniem. Formą samowiedzy jest samoświadomość, czyli świadomość własnego istnienia. Samowiedza jest rezultatem poznawania świata zewnętrznego i samego siebie. Dzień po dniu, rok po roku w toku Ŝycia budujemy swoją samowiedzę. Powstaje i kształtuje się na jej bazie poczucia własnej toŝsamości. Samokontrola jest umiejętnością realizacji własnych celów w konkretnej sytuacji; dotyczy zamierzeń, aktualnego zachowania i wykonywanych czynności. Samoocena - jest wartościowaniem swoich własnych cech fizycznych i psychicznych a takŝe sposobu funkcjonowania w środowisku. Samoocena stanowi zarówno zbiór samoocen cząstkowych jak i dotyczy globalnej samooceny. KaŜda ocena ma dwa bieguny negatywny i pozytywny. Gdy ocena własnego postępowania wypada negatywnie, uruchamia się mechanizm nazywany sumieniem, czyli poznawczo - emocjonalny sposób oceny zgodności postępowania z własnymi zasadami i ideałami. Samokreacja - to eliminowanie ze swojego sposobu funkcjonowania wszystkiego, co przeszkadza w realizacji planów Ŝyciowych. Samokreacja jest podstawowym mechanizmem samoregulacji psychicznej. Działa na zasadzie sprzęŝenia zwrotnego. Informacja o niepowodzeniu pewnych naszych zachowań wprowadza zmianę w późniejszym zachowaniu. Jednak silnie utrwalone nawyki mogą stanowić istotną przeszkodę dla pozytywnych przemian naszego działania. Uświadomienie sobie faktu popełnienia błędu nie jest, bowiem jednoznaczne z podjęciem wysiłku do wyeliminowania go w przyszłości.
7 Temperament - to biologiczny mechanizm warunkujący dynamikę psychicznego funkcjonowania jednostki. Przejawia się on w sile lub wielkości reagowania oraz czasowych parametrach reakcji (J. Strelau, 1985). Na podstawie koncepcji Hipokratesa czterech soków: krwi, flegmy, Ŝółci czarnej i Ŝółtej, (V wiek p.n.e.) Galen (II w. ne.) przedstawił pierwszą typologię temperamentu. WyróŜnił on cztery jego podstawowe typy: o Sangwinika o Choleryka o Melancholika o Flegmatyka. Terminy uŝyte przez Galena przetrwały do dzisiejszych czasów. Zmienił się oczywiście zarówno opis poszczególnych typów temperamentu, jak i mechanizmów fizjologicznych za nimi stojących. W latach pięćdziesiątych dwudziestego wieku, w efekcie badań nad warunkowaniem zwierząt I. Pawłow (1952) opracował typologię temperamentu. Wyszedł on z załoŝenia, Ŝe zachowanie człowieka zaleŝy przede wszystkim od funkcji systemu nerwowego. Tym samym temperament determinowany jest przez kombinację kilku właściwości systemu nerwowego. Tymi właściwościami, według I. Pawłowa (1952) są: - Siła pobudzenia i hamowania w systemie nerwowym, - Równowaga procesów pobudzenia i hamowania, - Ruchliwość procesów pobudzenia i hamowania. Ich kombinacja prowadzi do wyróŝnienia następujących typów temperamentu: - Sangwinik - silny, zrównowaŝony, ruchliwy, - Flegmatyk - silny, zrównowaŝony, powolny - Choleryk - silny, ruchliwy, niezrównowaŝony z przewagą pobudzenia - Melancholik - słaby, powolny, niezrównowaŝony, z przewagą hamowania. KaŜdy typ temperamentalny charakteryzuje się odmiennym zachowaniem: - Sangwinik - aktywny, ruchliwy, jego reakcje są adekwatne do sytuacji, dobrze przystosowuje się do zmian - Flegmatyk - powolny, mało podatny na zmiany, spokojny - Choleryk - wybuchowy, zmienny, szybki, niezrównowaŝony, emocje rozładowuje prawie natychmiast niejednokrotnie wybuchowo
8 - Melancholik - powolny, pesymistyczny, zahamowany, uczucia u niego zalegają (Pawłow, 1952). Inną typologię zaproponował E. Kretschmer (1949). Jego zdaniem temperament związany jest z budową ciała, a uwarunkowany chemizmem krwi i funkcją gruczołów wydzielania dokrewnego. Rola układu nerwowego jest w tym przypadku drugorzędna. Na temperament składają się według E. Kretschmera (1944), cztery właściwości: - wraŝliwość psychiczna - nastrój (zabarwienie uczuciowe przeŝyć psychicznych) - tempo psychiczne (szybkość przebiegów procesów psychicznych) - psychomotoryka (tempo ruchów i sposób poruszania się) Budowa ciała ludzkiego współwystępuje nie tylko z określonym typem temperamentu, ale równieŝ ze skłonnością do pewnego typu chorób psychicznych. E. Kretschmer (1944) wyróŝnił cztery typy budowy ciała i związane z nimi typy temperamentu. o Leptosomatyk schizotymik to człowiek o wątłej budowie ciała (astenicznej), w której dominuje czaszka. Temperamentalnie leptosomatycy są schizotymikami. Są to ludzie zamknięci w sobie, mało towarzyscy. DraŜliwi, oschli, pesymistyczni. Cechuje ich sztywność przekonań i zachowań. Skłonni do abstrakcji, z trudem przystosowują się do zmian w otoczeniu. Nie zaleŝy im na wyglądzie, ani na sukcesach erotycznych. Istotne dla nich są sukcesy intelektualne. Typ ten zbliŝony jest do P. Younga (1961) i H. Eysencka (1970) typu introwertywnego. W przypadku choroby psychicznej najczęściej zapadają oni na schizofrenię. o Pyknik cyklotymik to osobnik z przewagą brzucha w budowie ciała, ma bogatą tkankę tłuszczową, szyja krótka, głowa okrągła - często łysa. Towarzyski, ruchliwy, współbrzmiący emocjonalnie z otoczeniem. Realista, łatwo przystosowuje się do zmian, optymistyczny. W dobry nastrój wprawia go smaczne jedzenie. W przypadku choroby psychicznej najczęściej jest to psychoza maniakalno - depresyjna. o Atletyk iksotymik charakteryzuje się silną i umięśnioną budową ciała (atletyczną). Jest spokojny, mało pobudliwy, sumienny, drobiazgowy, ale mało plastyczny w swoim zachowaniu. Emocje kumulują się u niego i rozładowują na-
9 głym wybuchem (często agresją). Przede wszystkim zaleŝy mu na wyglądzie i opinii innych (szczególnie płci przeciwnej). Zapada najczęściej na padaczkę. o Dysplastyk. Osoby łączące cechy psychiczne i anatomiczne róŝnych typów. Są to osoby o budowie nieregularnej, zniekształconej (np. bardzo wysoki wzrost). Osoby te cierpią na dysfunkcje hormonalne. 2.4. Osobowość konfiguracją bodźców i reakcji (teorie behawiorystyczne) W teoriach, które za podstawowy mechanizm warunkujący organizację i ukierunkowanie zachowania przyjmują związek bodźców z reakcjami, osiowym pojęciem jest nawyk. Stąd teŝ często koncepcje te nazywane są teoriami nawyku. W ujęciu takim zakłada się, Ŝe całość ludzkiego zachowania moŝna wyjaśnić w kategoriach doświadczenia osobniczego (procesów pamięci, uczenia się). W tych kategoriach opisuje się sposób powstawania nawyków (stałych form zachowania charakteryzujących poszczególnych ludzi). Przedstawicielem teorii behawiorystycznych jest B. Skiner (1971). UwaŜa on, Ŝe duŝa część naszych reakcji jest wyuczona na drodze klasycznego warunkowania. Polega ono na tym, Ŝe specyficzny bodziec wywołuje reakcję, np. mięso w ustach wywołuje napłynięcie śliny. Krzesło dentysty staje się źródłem niepokoju, poniewaŝ pacjent siedzi na nim w czasie borowania. Inaczej mówiąc większość naszych zachowań jest wyuczona przez konsekwencje, które za sobą pociąga. U podłoŝa drugiego typu warunkowania leŝy zasada, iŝ wzmocnione zachowanie ma tendencję do powtarzania się. MoŜna wyodrębnić pozytywne (nagrody) i negatywne wzmocnienia (kary). Na przykład osoba, która od dłuŝszego czasu nie piła Ŝadnych płynów moŝe być pozytywnie wzmocniona przez pójście do kuchni i wypicie szklanki soku. Ten typ zachowania B. Skinner nazywa instrumentalnym, a proces, przez który jest wyuczone - warunkowaniem instrumentalnym, które jest formą uczenia się pojawiającym się w zaleŝności od tego, czy zachowanie jest nagrodzone (wzmocnienie pozytywne) czy teŝ ukarane (wzmocnienie negatywne). Wzmocnienie negatywne powoduje, Ŝe dane zachowanie wygasa. Na przykład, jeŝeli stwierdzimy, Ŝe zakupy w zatłoczonym hipermarkecie są nieprzyjemne dla nas, nauczymy się unikać sytuacji, w których musielibyśmy to robić. Behawioryści twierdzą, Ŝe posługując się technikami pozytywnych i negatywnych wzmocnień moŝna wiele zmienić w zachowaniu człowieka. W tym celu behawioryści posługują się wieloma metodami uŝytecznymi w praktyce klinicznej, np. dotyczącymi pozbycia się niekorzystnych przyzwyczajeń. Ich zdaniem zachowanie wygasa pod wpływem kary lub gdy
10 nagroda przestaje występować. PoniŜej przedstawiono sposób, w jaki etapami, opierając się na zasadach warunkowania, moŝna osłabić lub zahamować nieakceptowane nawyki: a. Sporządzenie wykazu. Sporządź wykaz częstotliwości zachowania, którego pragniesz pozbyć się. Na przykład zanotuj liczbę papierosów wypalanych, codziennie lub wypraw" do lodówki. b. Ustal cel. Upewnij się, Ŝe twoje cele są realistyczne. Wyznacz sobie cele krótko (cząstkowe) i długoterminowe (ostateczne). Obiecaj sobie nagrodę po osiągnięciu kaŝdego celu cząstkowego. c. Staraj się wykryć, jakie czynności lub czynniki wywołują zły nawyk. Na przykład zobacz, czy moŝesz usunąć lub zmienić bodziec, który normalnie prowokuje niepoŝądane zachowanie. JeŜeli spostrzeŝesz, Ŝe palisz więcej wówczas, gdy przebywasz z innymi palaczami, to staraj się unikać ich towarzystwa. Nie wchodź do kawiarni dla palących lub innych miejsc publicznych gdzie palenie jest dozwolone. Ogranicz palenie tylko do wybranych miejsc, np. na korytarza na zewnątrz twojego mieszkania. d. Zastąp nieaprobowane zachowania akceptowanymi. e. WzmóŜ częstotliwość zachowania, którego nie akceptujesz, do tego stopnia, aŝ stanie się ono nudne lub bolesne (P. Zimbardo, F. Ruch 1997). 2.5. Osobowość funkcją sił dynamicznych: potrzeb i popędów (teorie psychoanalityczne) Osobowość bywa takŝe traktowana jako konfiguracja sił dynamicznych (potrzeb i popędów). Pod wpływem czynników wewnętrznych i zewnętrznych wywołują one stan napięcia i kierują zachowaniem aby to napięcie zredukować. W tym celu naleŝy wykonać określone czynności bądź poddać się określonym oddziaływaniom. Taki sposób rozumowania jest rozpowszechniony wśród klinicystów poszukujących przyczyn dezorganizacji zachowania u ludzi. Prekursorem tego ujęcia był Z. Freud (1965). Osobowość według niego składa się z trzech elementów: o Id o Ego o Superego Id - to pierwotna (dziedziczona) i podświadoma część osobowości. To rezerwuar energii psychicznej człowieka. Id kieruje się w działaniu zasadą przyjemności. Id jest podświadome i nie zwraca uwagi na konsekwencje swoich poczynań. Id domaga się natychmiastowego zaspokojenia swoich potrzeb.
11 Uwolnienie napięcia emocjonalnego stwarzanego przez psychiczną energię jest jedynym jego celem. Działanie zasady przyjemności najbardziej widoczne jest we wczesnym okresie Ŝycia, gdy dzieci domagają się bezzwłocznego zaspokojenia ich potrzeb. Lecz dziecko nie rozwija się w próŝni. Wcześnie zaczyna spostrzegać, Ŝe jego Ŝądania nie zawsze spotykają się z aprobatą. W miarę rozwoju dziecko stopniowo przechodzi od zasady przyjemności do zasady realizmu. Ego - centralny punkt osobowości - rozwija się juŝ w pierwszych miesiącach Ŝycia, gdy dziecko zaczyna odróŝniać siebie od otaczającej go rzeczywistości. Ego rządzi się zasadą realizmu. To Ego decyduje, które instynkty płynące ze strony id mogą być zaspokajane zgodnie z wymaganiami superego i oczekiwaniami otoczenia. Superego (czyli ja idealne) rozwija się między 3 a 5 rokiem Ŝycia. Kształtuje się na zasadzie identyfikacji - podświadomego utoŝsamiania się z zasadami rodziców. Superego jest tylko częściowo świadome. Reprezentuje ono ogólnie przyjęte wartości i zasady społeczności, do której dziecko przynaleŝy (upraszczając nieco zagadnienie moŝna powiedzieć, Ŝe superego odpowiada potocznie rozumianemu sumieniu). Znajduje się w opozycji do nieakceptowanych impulsów płynących z id, włączając w to agresję i instynkt seksualny. Natomiast Ego jest polem gdzie ścierają się id i superego (A. Augustynek, B. Pilecka, 1995). Osobowość człowieka dobrze przystosowanego do wymogów otoczenia znamionuje równowaga między tymi trzema elementami osobowości. Gdy natomiast nie ma zachowanej harmonii między nimi wówczas człowiek ujawnia cechy osobowości niedojrzałej lub znerwicowanej. Przy dominacji id jest nietolerancyjny, niecierpliwy, impulsywny, nie zwraca uwagi na potrzeby innych ludzi. JeŜeli natomiast superego jest dominującą siłą, to człowiek taki przeŝywa silny lęk przed popełnieniem najmniejszego nawet błędu. Występuje u niego często silne poczucie winy. Pojawia się u niego poczucie winy i depresja. Z. Freud (1965) sądził, Ŝe Ŝyciem człowieka kieruje podświadomość. Większość motywów naszego postępowania jest nieuświadomiona. W podświadomości działają instynkty. WyróŜnił dwa instynkty: Ŝycia (Eros) i śmierci (Thanatos). Pierwszy łączy się z koniecznością zaspokojenia potrzeb biologicznych, jego pochodną jest miłość. Natomiast instynkt śmierci jest w swej istocie autodestrukcyjny. Pochodną instynktu śmierci jest nienawiść. 2.6. Osobowość centralnym systemem regulacji i integracji Tak osobowość określa T. Tomaszewski (1976). Wprowadził on swojej teorii pojęcie schematu dynamicznego" (nastawienia). Rozwój osobowości prowadzi do powstania systemu nastawień (złoŝonych jednostek funkcjonalnych o hierarchicznej strukturze). System ten
12 integruje i reguluje nasze czynności. Istotnymi jego składnikami są potrzeby i mechanizmy regulacji. To, w jaki sposób opiszemy strukturę osobowości człowieka, zaleŝy od celu, któremu ma słuŝyć ten opis. Na inne jej aspekty zwróci uwagę klinicysta szukający wyjaśnienia patologii w zachowaniu, na inne wreszcie psycholog pracy, analizując przydatność człowieka do pracy na określonym stanowisku. W tym drugim przypadku, nie muszę chyba nikogo przekonywać, Ŝe koncepcje Z. Freuda czy C. Junga są mało przydatne. Niewątpliwie w tym przypadku nale- Ŝy wyjść od analizy przebiegu drogi Ŝyciowej, osiągnięć i poraŝek, a przede wszystkim ich uwarunkowań. W tym rozumieniu osobowość to sposób istnienia człowieka, który ma cele Ŝyciowe, realizuje je w określony sposób, ustosunkowuje się do świata, do innych i do samego siebie". Osobowość człowieka, jej struktura kształtują się na bazie wrodzonych mechanizmów praktycznie przez całe Ŝycie. Niewątpliwie, w pierwszych latach Ŝycia rozwój ten jest najszybszy. Organizują się wtedy zręby struktury osobowości. Pytania kontrolne 1. Na przykładzie wybranej teorii omów zagadnienie, czym jest osobowość człowieka 2. Co to jest temperament? 3. Omów poszczególne typy temperamentu. 4. Scharakteryzuj relację pojęć osobowość i charakter. 5. Omów strukturę osobowości w koncepcji H. Eysencka Bibliografia o Alport G. (1960). Personality and social encounter. Berkeley, Beacon Press. o Augustynek A., Pilecka B. (1995). Wybrane zagadnienia z psychologii dla studentów uczelni technicznych. Kraków, Wydawnictwa AGH. o Eysenck H. (1970). The structure of human personality. London, Methuen o Freud Z. (1965). New introductory lectures on psychoanalysis. New York, Hogarth Press. o JarmuŜ S. (1998). Wielka piątka. Charaktery 6/1998 s. 26 27. o Kretschmer E. (1944). Körperbau und Charakter. Berlin, Springer o Pawłow I. (1952). Dwadzieścia lat badań wyŝszej czynności nerwowej (zachowania się zwierząt. Warszawa, PZWL o Reykowski J. (1992). Emocje, motywacja, osobowość. Warszawa, PWN
13 o Skiner B. (1971) Beyond freedom and dignity. New York, Knopf. o Strelau J. (1985). Temperament, osobowość, działanie. Warszawa, PWN o Szewczuk W. (1990). Psychologia. Warszawa, WsiP o Tomaszewski T. (1976). Psychologia. Warszawa, PWN o Young P. (1961). Motivation and emotion. New York, Wiley o Zimbrdo P., F. Ruch. Psychologia i Ŝycie (1997) Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN.