Dr hab. Piotr Chlebowicz Wydział Prawa i Administracji UWM w Olsztynie Recenzja rozprawy doktorskiej mgr. Mirosława Tokarskiego pt. Grupy robocze elementem usprawnienia zwalczania przestępstw powodujących katastrofy w transporcie kolejowym w Polsce Ocena wyboru tematu Problematyka szeroko rozumianego bezpieczeństwa w transporcie kolejowym stanowi niewątpliwie interesujące, lecz wciąż niezagospodarowane pole badawcze. Brakuje nie tylko kompleksowych badań o charakterze empirycznym, ale również prac teoretycznych odnoszących się do poszczególnych kategorii zagrożeń w kolejnictwie. W ramach nauk o bezpieczeństwie bada się działalność państwa, instytucji międzynarodowych oraz ogół zjawisk i stosunków związanych z zapewnieniem bezpieczeństwa w skali krajowej i globalnej. Według A. Misiuka nauki o bezpieczeństwie interesują się również zjawiskami i procesami społecznymi, które mają wpływ na poziom bezpieczeństwa oraz ich uwarunkowaniami i konsekwencjami. Transport kolejowy od zawsze stanowił ważny zasób strategiczny każdego państwa, kontrola nad koleją stanowi zatem priorytet z punktu widzenia nie tylko polityki bezpieczeństwa wewnętrznego, lecz również z perspektywy obronności (np. rola kolejnictwa omawiana w Strategii bezpieczeństwa narodowego RP) i gospodarki. Niewątpliwie wśród różnych rodzajów zagrożeń bezpieczeństwa transportu kolejowego, rolę pierwszoplanową odgrywają zdarzenia polegające na sprowadzaniu katastrof w transporcie kolejowym. Jest to wielowymiarowe zagadnienie, gdyż zdarzenia polegające na sprowadzaniu katastrof lub bezpośredniego zagrożenia katastrofą ze względu na skutki, które wywołują, są objęte kryminalizacją. Stąd też problematyka ocen prawnych katastrof w ruchu kolejowym stanowi również przedmiot zainteresowania nauki prawa karnego materialnego. Konsekwencją penalizacji tych zjawisk jest to, iż nauki pomocnicze wymienionej dziedziny, w szczególności zaś nauka kryminalistyki a także medycyny 1
sądowej, obejmują swym zakresem problematykę efektywnego prowadzenia śledztw w kierunku art. 173 Kodeksu karnego. W tym właśnie kontekście należy oceniać inicjatywę naukową, której podjął się mgr Mirosław Tokarski. Operując na pograniczu różnych dziedzin wiedzy, próbował opisać metodykę podnoszenia jakości działań kryminalistycznych i czynności dowodowych w ramach postępowań przygotowawczych dotyczących katastrof kolejowych, promując autorską koncepcję grup roboczych, które miałyby w znaczący sposób usprawnić zwalczanie przestępstw wymierzonych przeciwko bezpieczeństwu ruchu kolejowego. Z tego punktu widzenia wybór tematu należy ocenić pozytywnie. Ocena merytoryczna rozprawy doktorskiej Praca składa się z pięciu rozdziałów, a także spisu treści, wykazu najważniejszych skrótów, streszczenia, wstępu, zakończenia, bibliografii, spisu tabel oraz aneksu całość dzieła liczy 249 stron. Rozdział pierwszy ma charakter stricte metodologiczny, zawiera on określenie przedmiotu i celu badań, opisuje problemy badawcze i wstępne hipotezy. Lektura tego syntetycznie opracowanego rozdziału umożliwia szybkie zapoznanie się z charakterem prowadzonych badań i pozwala na prześledzenie chronologii przeprowadzonych badań. Autor opisując proces zbierania materiału badawczego, posłużył się metodą badań dokumentów urzędowych akt postępowań karnych przy zastosowaniu techniki badań aktowych. Badania były prowadzone w latach 2016 2018. Biorąc pod uwagę specyfikę materii badawczej, uzupełniająco zastosował też metody jakościowe w postaci wywiadów z prokuratorami, którzy nadzorowali śledztwa z art. 173 k. k., oraz z Przewodniczącym Państwowej Komisji Badań Wypadków Kolejowych. Warto w tym miejscu wspomnieć, że do pracy został załączony aneks, który zawiera kwestionariusz wywiadu. W tym też rozdziale mgr M. Tokarski omawia bariery badawcze, w szczególności zaś problem selekcji akt spraw karnych. Istotną przeszkodą jest bowiem to, iż agendy formalnej kontroli społecznej takie jak Policja czy Prokuratura oraz Sądy nie gromadzą danych statystycznych dotyczących przestępstw powodujących katastrofy z wyodrębnieniem ruchu kolejowego. Niemniej trudno bezkrytycznie przyjąć twierdzenia Autora, iż do kryteriów wyboru poszczególnych spraw należały rozmiary szkód, data katastrofy, obszar wystąpienia 2
katastrofy oraz kryterium opinii społecznej: Analizie poddano zatem akta tych spraw karnych ( ), które w opinii społecznej zostały uznane za najpoważniejsze katastrofy w transporcie kolejowym. Powstaje bowiem istotne pytanie, w jaki sposób wskazać treść kryterium opinii społecznej oraz oceny tego właśnie miernika. Łącznie Autor przebadał siedem postępowań karnych. W ocenie Recenzenta trudno zrozumieć, dlaczego Autor nie wskazał sposobu zakończenia postępowań karnych, które badał, w szczególności zaś, czy przedmiotowe akty oskarżenia zakończyły się prawomocnymi wyrokami skazującymi. M. Tokarski zaznaczał bowiem, iż badał całość akt spraw karnych. Wyjaśnienie tej wątpliwości byłoby wskazane, gdyż tylko wtedy można zasadnie twierdzić, że w omawianych stanach faktycznych zaistniało przestępstwo. Autor myli się, twierdząc, że przedmiot badań obejmuje akta śledztw i postępowań sądowych, orzecznictwo SN i sądów powszechnych, a także literaturę naukową. Wydaje się, że wymienione pojęcia dotyczą raczej źródeł wiedzy, na podstawie których można wysnuwać wnioski dotyczące przedmiotu badań, w tym przypadku katastrof kolejowych stanowiących wynik przestępstwa oraz usprawnianie metodyki prowadzonych śledztw w tych kategoriach spraw karnych. Rozdział drugi zawiera charakterystykę zagrożeń transportu kolejowego. M. Tokarski z kompetencją omawia poszczególne definicje bezpieczeństwa, posługując się odpowiednio dobraną literaturą przedmiotu, tworząc tym samym tło dla rozważań dotyczących zagadnienia bezpieczeństwa w transporcie kolejowym. Pojęcie to nie posiada definicji legalnej. Z tego też względu M. Tokarski podjął się próby zrekonstruowania pojęcia bezpieczeństwa w transporcie kolejowym w oparciu o analizę norm zawartych w Ustawie z dnia 28 marca 2003 r. o transporcie kolejowym. Rozważania te są wzbogacane odniesieniami do karnomaterialnych konstrukcji jak na przykład bezpieczeństwo w komunikacji. Dalsze rozważania mają charakter opisowy i dotyczą ustawowych znamion czynów opisanych w XXI Rozdziale części szczególnej Kodeksu karnego. Perspektywa normatywna została także rozszerzona, gdyż opisano zagadnienie katastrofy w ruchu kolejowym z punktu widzenia Ustawy z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym. Ostatni podrozdział zawiera dane odnoszące się do liczby zdarzeń zaistniałych w transporcie kolejowym w latach 2015 2016 z podziałem na kategorie takie jak Poważny wypadek, Wypadek, Incydent gromadzone przez PKBWK, a także opracowaną przez 3
Doktoranta ewidencję zdarzeń kolejowych prowadzonych przez wskazany wyżej organ w okresie 1990 2017 r. Zaprezentowana w dysertacji ocena poziomu zagrożenia bezpieczeństwa w transporcie kolejowym wypadkami, została ponadto uzupełniona danymi zgromadzonymi przez Najwyższą Izbę Kontroli. Rozdział trzeci to charakterystyka czynności podejmowanych w ramach postępowań przygotowawczych. W centrum rozważań znalazła się problematyka oględzin. Słusznie Autor zauważa, iż w przypadku zdarzeń stanowiących przedmiot pracy, przeprowadzenie oględzin miejsc i rzeczy jest koniecznym warunkiem prowadzonego postępowania przygotowawczego. W dysertacji szczegółowo wskazano charakterystyczne cechy oględzin miejsca katastrofy kolejowej oraz opisano skalę komplikacji przy organizowaniu czynności kryminalistycznych na miejscu zdarzenia. Warto wskazać, że wstępnym warunkiem prowadzenia oględzin jest profesjonalne przygotowanie funkcjonariuszy, np. muszą znać chociażby podstawy terminologii związanej z kolejnictwem. Przykład ten obrazuje, że prowadzenie oględzin wymaga współpracy z ekspertami zewnętrznymi, w przeciwnym wypadku oględziny mogą mieć charakter fikcyjny. W innym miejscu rozprawy Doktorant precyzuje zakresy współpracy. I tak eksperci kolejnictwa mają techniczną możliwość zabezpieczenia dowodów rzeczowych, dysponują umiejętnością dokonania odpowiednich pomiarów, posiadają wiedzę z zakresu nazwenictwa opisywanych w protokołach elementów wyposażenia pociągów. M. Tokarski przytacza wiele argumentów, które warto uwzględnić, np. podczas szkoleń funkcjonariuszy Policji i prokuratorów. Okazuje się np., że sposób przeprowadzania oględzin był często sprzeczny z wewnętrznymi procedurami policyjnymi oraz zasadami kryminalistyki. Nie korzystano z wiadomości specjalnych biegłych, co skutkowało tym, że czynność tą trzeba było powtarzać mimo, że ze swojej istoty, oględziny to przecież czynność niepowtarzalna. Często występowały też błędy w zakresie technicznego i logistycznego zabepieczenia miejsca katastrofy. Za szczególnie naganne należy uznać, że funkcjonariusze Policji przebywający na obszarze zagrożonym nie byli zaopatrzeni w odzież ochronną. Autor zwraca także uwagę na błędne dokumentowanie procesu oględzin, co w późniejszych etapach postępowania utrudniało prawidłową ocenę materiału dowodowego. Autor poddał analizie metodykę postępowania ze zwłokami, odniósł się także do takich czynności jak eksperyment procesowy, czynności określanych jako wizja lokalna oraz przeszukań. 4
W rozdziale czwartym M. Tokarski przedstawił studia przypadków katastrof kolejowych w oparciu o badania aktowe. Przedstawione opisy stanów faktycznych ilustrują genezę katastrof, ich przebieg oraz następstwa. Szkoda, że poszczególne case study nie zostały pogłębione, na przykład poprzez zastosowanie innych źródeł informacji, jak np. raportów ośrodków związanych z kolejnictwem, informacji pochodzących z tzw. źródeł otwartych oraz uzasadnień wyroków sądów karnych. Rozważania zawarte w tym rozdziale kończą się podsumowaniem, z którego wynika, iż sposobem na uniknięcie błędów w prowadzonych postępowaniach jest wdrożenie odpowiednich rozwiązań organizacyjnych, które miałyby na celu stworzenie platformy współpracy na linii organy ścigania - instytucje kolejowe i pozostałe służby operujące na miejscach katastrof kolejowych. Powyższa myśl jest rozwijana w rozdziale piątym, zatytułowanym Idea procesowych grup roboczych w kontekście katastrof kolejowych. M. Tokarski opisuje funkcjonujące w obszarze zwalczania przestępczości grupy robocze, takie jak Zespół interdyscyplinarny i grupa robocza ds. przeciwdziałania przemocy w rodzinie, grupa robocza ds. kontroli transgranicznego przemieszczania odpadów, FATF, grupy robocze działające w ramach Europejskiej Agencji Kolejowej i inne. Poszukuje w nich inspiracji i wzorów współpracy pomiędzy różnymi podmiotami. M. Tokarski szczegółowo omawia mechanizmy działania Państwowej Komisji Badania Wypadków Kolejowych, formułując przy okazji postulaty de lege ferenda odnoszące się do zakresów działania PBWK i obszarów kolizji pomiędzy interesami śledztwa prowadzonego na podstawie k. p. k. oraz postępowaniem prowadzonym przez ekspertów z PKBWK na podstawie Ustawy o transporcie kolejowym. Następnie formułuje zasady powołania procesowej grupy roboczej ds. katastrof kolejowych, omawia merytoryczne argumenty przemawiające za przyjęciem takiego rozwiązania, wskazuje możliwe ramy prawne tego przedsięwzięcia. Są to niewątpliwie cenne rozważania, gdyż mogą stanowić impuls do podjęcia przez ustawodawcę stosownych działań legislacyjnych. Autor załączył również projekt dokumentu regulującego funkcjonowanie procesowych grup roboczych ds. katastrof kolejowych. Ocena formalna rozprawy Ocena formalna struktury rozprawy, zwłaszcza kompozycji rozdziałów, nie budzi większych zastrzeżeń. Poszczególne rozdziały mają jednolitą strukturę, co pozwala na 5
śledzenie toku wywodu oraz ułatwia uchwycenie głównych wątków prowadzonych rozważań. Na przykład rozdział czwarty został podzielony na jednostki redakcyjne, dzięki którym skomplikowane stany faktyczne opisujące stadia katastrof zostały przedstawione w przystępny sposób. Każdy rozdział posiada zakończenie, w którym Autor w czytelny sposób podsumowuje dotychczasowe wywody. Doktorant nie uchronił się przed pewnymi błędami, np. odsyła czytelnika do rozważań, które znajdują się w innych miejscach pracy. Może to wynikać ze zmian koncepcji konstrukcyjnej rozprawy. Na wysoką ocenę zasługuje poziom językowy pracy i styl prowadzenia wywodu. Język odznacza się precyzją, Autor swobodnie operuje językiem prawnym i prawniczym, widoczna jest znajomość omawianej materii, praktycznych aspektów stosowania norm k.p.k. oraz realiów prowadzonych śledztw. W zasadzie nie występują błędy stylistyczne, językowe. Niekiedy Autor zapomina o stosowaniu akapitów. Mankamentem tej pracy jest uboga baza źródłowa. Przywołana w rozprawie literatura (monografie, artykuły, rozdziały w publikacjach zwartych, słowniki, leksykony) liczy zaledwie 82 pozycje. Ponadto wydaje się, że research pominął wartościowe teksty jak np. artykuł R. Wypycha, Zabezpieczanie śladów przestępstwa na miejscu katastrofy kolejowej pod Szczekocinami, Prokuratura i Prawo 2015/9. Oprócz tego Doktorant wykorzystał źródła prawa UE (Traktat, dyrektywy Komisji, rozporządzenia Parlamentu Europejskiego), źródła prawa krajowego, orzecznictwo, dokumenty źródłowe oraz netografię. Konkluzja Przedstawiona do recenzji rozprawa doktorska mgr Mirosława Tokarskiego spełnia wymagania określone w ustawie z dnia 14 marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz. U. Nr 65, poz. 595 ze zm.) i może być podstawą dalszego postępowania w przewodzie doktorskim. Olsztyn, dnia 12 sierpnia 2019 r. 6