Małgorzata Mogielnicka, Jan Dąbrowski, Barbara Balke Badania zespołu osadniczego kultury łużyckiej w Worytach, pow. olsztyński w 1972 roku

Małgorzata Mogielnicka, Jan Dąbrowski, Barbara Balke Badania zespołu osadniczego kultury łużyckiej w Worytach, pow. olsztyński w 1972 roku Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 317-325 1973

B A R B A R A B A L K E, J A N D Ą B R O W S K I, M A Ł G O R Z A T A M O G IE L N IC K A BADANIA ZESPOŁU OSADNICZEGO KULTURY ŁUŻYCKIEJ W WORYTACH, POW. OLSZTYŃSKI W 1972 ROKU B adania zespołu osadniczego k u ltu ry łużyckiej w m iejscow ości W oryty, pow. olsztyński, podobnie ja k w la ta ch poprzednich, prow adzono w ra m a c h Z espołu do B adań Etnogenezy Słow ian w Polsce Północno-W schodniej In sty tu tu H istorii K u l tu ry M aterialnej PAN. Subsydiow ał je także Woj. K onserw ator Z abytków w O l sztynie. P race teren o w e trw a ły od 24 lipca do 31 sierp n ia. W skład ekipy n aukow ej w chodzili autorzy niniejszego spraw ozdania, funkcje rysow ników pełnili Bogdan K o w alczyk, A ndrzej Stepek, B rygida K neffel i Felicja M isiun. W stępne badania a n tro pologiczne w ykonyw ał w terenie M aciej H enneberg konsultow any przez doc. dr. A n drz eja M alinow skiego z U n iw ersy tetu A dam a M ickiew icza w P oznaniu, a w iercenia geologiczne przep ro w ad ziła K ry sty n a L echow ska k o n su lto w an a przez doc. dr Ew ę S tu p n ick ą z U n iw e rsy tetu W arszaw skiego. P ro g ra m p ra c geodezyjnych n adzorow ał doc. dr inż. W itold Sennison z A kadem ii R olniczo-technicznej w Olsztynie. P race tegoroczne na stan o w isk u pierw szym (cm entarzysko k u ltu ry łużyckiej) były k o n ty n u a c ją b ad ań z ro k u 1971 * (ryc. 1). W dniach 2 26 sierp n ia p rzekopano 165 m2 usytuow anych bezpośrednio obok w ykopów z 1971 r. oraz daw nych w ykopów niem ieckich. P raca zm ierzała do ostatecznego w yznaczenia południow ego zasięgu cm en tarzy sk a oraz u zyskania m a te ria łó w archeologicznych i antropologicznych dla w eryfikacji badań L eonharda From m a, a także rozpoznania stosunków dem o graficznych na tym stanow isku. W czasie prac przebadano groby 829 854. w znacznej części zniszczone. N iektóre z nich określono w terenie jako pozostałości położonych tuż obok siebie i zniszczonych grobów, co potw ierdziła analiza antropologiczna ** w ykazująca, że w g robach 833, 834, 838 i 843 w y stąp iły szczątki co n ajm n iej trzech osobników. Podobnie grób 851, w k tó ry m w yróżniono sk u p isk a A -E, okazał się zespołem zniszczonych grobów. Tak więc globalnie w yeksplorow ano w roku bieżącym szczątki nie m niej niż 33 grobów, zaw ierających kości 45 osobników. Ze w zględu na znaczne zniszczenie tej p artii cm entarzyska, ch arak teru w iększości grobów nie udało się ustalić. Są to w yłącznie groby ciałopalne. Jak o popielnicow e określono siedem pochówków, a jako jam ow e dw a. Do najlepiej zachow an y ch n ależał grób 848 (ryc. 2) z popielnicą w postaci ostro p ro filo w an eg o naczynia dw ustożkow ego, z a w ie ra ją c ą kości jednego osobnika, zm arłego w w ieku adultus, zapew ne kobiety. C h a ra k te r pozostałych grobów popielnicow ych rozpoznano głów nie po frag m en tach kości, p rzy w arty c h do w ew n ętrzn y ch p a rtii frag m en tó w naczyń. G roby o nieokreślonym ch arakterze to zapew ne w w iększości w ypadków także gro by popielnicow e: Są to, często silnie rozw leczone, skupiska przepalonych kości * B. Balke, J. Dąbrowski, M. Mogielnicka, W stęp n e spraw ozdanie z badań zespołu osadniczego k u ltu ry łu życkiej w e tosi W oryty, pow. olsztyński. K o m unikaty M azursko-w arm ińskie, 1972, n r 1, ss. 211 i nast. ** O pracow anie J. Strzałki m aszynopis w A rchiw um IH K M PA N.

KllONJKA NAUKOW A Rys. 1. W oryty, pow. olsztyński. W idok stan o w isk a 1 od południow ego zachodu. F ot. J. Dąbrowski i fragm entów naczyń, tk w iące w p rzem ieszanej ziem i, k tó re uległy zniszczeniu w X IX w ieku podczas w ybierania kam ieni z obstaw grobow ych dla celów gospodarczych. P łyciej posadow ione groby są dodatkow o zniszczone w spółczesną o rk ą (np. grób 836 stw ierdzony na głębokości 17 cm). Szczątki konstrukcji kam iennej stw ierdzono przy szeregu grobów, jednak tylko w w ypadku głębiej położonych (na głębokości 65 i 81 cm) udało się określić ich c h arak ter, jak o dolny b ru k (grób 853) oraz jako pozostałości obstaw y i pokryw ającego b ru k u (grób 854). W iększość grobów zalegała na głębokości około 40 cm. W yposażenie grobów je st skrom ne stanow i je niem al w yłącznie ceram ika w ystępująca w niew ielkich ilościach. W trzech grobach przy antropologicznym so r tow aniu m a teriału o d k ry to d robne frag m e n ty przedm iotów kościanych; trzpień, szpil (grób 842 i 851 C) oraz opraw ki zdobionej linią ry tą (grób 852). N ależy podkreślić, że aż w czternastu przypadkach na przepalonych ludzkich kościach w ystąpiły ślady stopionego brązu. W edług dotychczas istn iejący ch danych uw ażano, iż w grupie m azursko-w arm ińskiej k u ltu ry łużyckiej niem al nie w yposażano zm arłych w przedm ioty m etalow e*. B adania tegoroczne w ykazały konieczność zw eryfikow ania tego poglądu i stw ierdzenia, iż odsetek zm arłych w yposażonych w przedm ioty brązow e był znaczny, a ty lk o ry tu a ł pogrzebow y n ak azy w ał p ale n ie ich w raz z nieboszczykiem. B adania antropologiczne pozw oliły oznaczyć szczątki 45 osobników, w tym aż 20 grobów zaw ierało kości tylko jednego zm arłego**. Ogółem rozpoznano siedm ioro * J. Dąbrowski, Zagadnienie g en ezy poch ó w kó w ciałopalnych na W a rm ii i M azurach, K om unikaty M azursko-w arm ińskie, 1964, n r 1, ss. 10 i n., tabl. I. ** O pracow anie J. S t r z a ł k i.

KRO N IK A NAUKOW A 319 Ryc. 2. W oryty, pow. olsztyński. S tanow isko 1. G rób 848 podczas ek sp lo racji. W idok od północy. Fot. J. Dąbrowski dzieci, a w śród osobników dorosłych udało się określić dziewięciu mężczyzn i dw a naście kobiet. W szyscy b ad an i zm arli przed osiągnięciem kateg o rii w ieku senex. Szczątki dzieci w sp ć łw y stęp u ją często z kośćm i osobników dorosłych, stw ierdzono je d n a k tak że o d ręb n e pochów ki dziecięce (grób 845). N ie m ożna połączyć form y i w yposażenia grobu z jakąś określoną kategorią zm arłych. S topień zniszczenia ceram ik i u tru d n ia na razie d o k ładniejsze om ów ienie tego m ateriału, nie ulega jednak kw estii, że pochodzi on z późnej epoki brązu. Na podstaw ie danych o b ad an iach niem ieck ich oraz w yników osiągniętych w la tach 1971 1972 całe cm entarzysko należy datow ać n a IV VI okres epoki brązu. W w y n ik u tegorocznych p ra c ustalono w te re n ie dokład n y przebieg gran icy w ykopów L. From m a. W e w schodniej części ćw iartki D aru 53 odkryto także b u telkę z k a rtk ą z aw ierającą d ane o zasięgu tego w ykopu. T reść k a rtk i: B esitzer H inzm ann, 20 m N W 4 m SW. 27.7.29 From m. A naliza w ystępow ania grobów w w ykopach pow ojennych, a także opublikow anego planu w ykopalisk L. From m a * pozw oliła dokład n ie u stalić południow ą g ran icę cm en tarzy sk a. W tej p a rtii stan o w isk a za pasem ziem i przem ieszan ej w y stęp u je jałow y p iasek calca. N ajd alej w ysunięty w k ieru n k u połudriiow o-zachodnim jest grób 849 odkryty na granicy ziem i przem ieszanej. U ratow ano tę część cm entarzyska przed ostatecznym zniszczeniem. * И. Urbanek, Die frü h e n F lachgräberfelder O stpreussens, K önigsberg B erlin 1941, ss. 5 i п., tabi. ЗО.

320 K RONIKA NAUKOW A S tanow isko drugie (osada k u ltu ry łużyckiej) * położone na polach u p ra w n y ch jest stale niszczone. O bszar całego stanow iska ocenić można na praw ie 2 hektary, głów nie na g ru n cie A lfonsa N ow akow skiego, przy czym je st ono zagrożone w y b ieran iem piasku oraz rozoryw aniem pow stałych przy tym dołów. B adania geologiczne w ykazały, że osadę założono na w zgórzu, utw orzonym z piasków pochodzenia glacjalnego, przy czym w szczytow ych p a rtia c h w zniesienia obserw u je się daleko p osunięte w y w iew anie m ateriału, k tó re doprow adziło m.in. do zniszczenia górnych części w y stępujących ta m obiektów. A nalizy tegoroczne **, dokonane na podstaw ie przeprow adzonych w 79 punktach w ierceń św idrem geologicznym oraz obserw acji w te re n ie i an alizy k arto g raficzn ej, doprow adziły do częściowego odtw orzenia morfologii terenu oraz stosunków hydrograficznych stanow iska drugiego. Stw ierdzono, że w idoczne jeszcze na planie k a ta stra ln y m w si W oryty z roku 1845, a dziś już nieistniejące jezioro m iało trzy fazy rozw oju. W edług an a lizy genetycznej torfów w obniżeniach I i II są to to rfy m szyste, m łode, narosłe zapew ne w ciągu 100 200 lat***. T ak w ięc n a czas trw a n ia osady p rzy p ad a zapew ne faza 2 rozw oju Jezio ra W oryckiego. P asm o wzgórz, w którego najw yższej p a rtii znajdow ało się stanow isko drugie, było w ięc wów czas praktycznie niem al niedostępne. O taczały je dw a jeziora oraz zabagniona dolinka strum ienia. W 1972 r. p rzekopano tu ogółem 420 m 2. W ykopy usytu o w an o w szczytow ej p a rtii w zgórza ze w zględu na fakt, iż jest to część najbardziej zniszczona dołam i po p iachu oraz na to, że po w znow ieniu u p raw y ta w łaśn ie część stan o w isk a ulegnie w ciągu k ilk u la t całk o w item u ro zo ran iu. W ykopy te, p rzyleg ające bezpośrednio do obszaru przekopanego w latach poprzednich, stw arzają przez to możliwość analizow ania w ystępow ania obiektów na szerszej płaszczyźnie. Ogółem w ciągu trzech sezonów badaw czych przekopano na stanow isku drugim ponad 11 arów. W b ad an ej w ro k u bieżącym części osady stw ierdzono n a stęp u jący układ : pod w arstw ą próchnicy (m iąższości 10 25 cm), k tó rą tw orzy b ru n a tn a, piaszczysta ziem ia z niew ielką ilością m a te ria łu zabytkow ego, zalegał jasn y p iasek przem ieszany z w kładkam i orsztynu. Jedynie na arach 40 i 55 pod w arstw ą próchniczną stw ierdzono w arstw ę ciem nobrunatnego, zbitego p iask u o m aksy m aln ej m iąższości 25 cm z niedużą ilością m ateriału zabytkowego. Na stropie w arstw y piasku jasnego w y stępow ały na całym badanym obszarze nieregularne plam y szaraw ego piasku, n a j liczniejsze na a rach 40 i 55, z m a te ria łe m zabytkow ym. S ą to pozostałości w arstw y k u ltu ro w ej oraz górnych części obiektów, p rzem ieszane i zsuw ające się po zboczach w zgórza. W w a rstw ę jasnego p iask u w kopane też były obiek ty z późnej epoki b rązu oraz okresu w pływ ów rzym skich. O bserw ow ano je od głębokości 10 cm (obiekt 139) do 90 cm (obiekt 105 A), przew ażnie jed n a k na głębokości 20 40 cm. W w arstw ie tej w ystępow ał też w niew ielkich ilościach m a te ria ł zabytk o w y m ak sy m aln ie do głębokości 80 cm. S tw ierdzono też szereg w kopów w spółczesnych n ajb a rd ziej zniszczone były a ry 67 i 68. O gółem przekopano obiekty 101 147, w śród k tó ry ch rozpoznano jed n o palenisko, 24 jam y i 19 śladów po słu p ach k u ltu ry łużyckiej, a p o n ad to stw ierdzono trz y groby z okresu w pływ ów rzym skich oraz dw a obiekty o niew y jaśn io n y m ch arak terze. O biekty te w y stęp u ją w dość dużym sk u p ien iu w y raźn ie zan ik ając na ćw iartce С i D aru 67, C i D aru 68 oraz C aru 69, co dobrze koresponduje z obserw acjam i poczynionym i w 1971 r., św iadcząc o istn ien iu dużego sk u p isk a obiektów n a szczycie w zgórza i p rzerzedzenia się ich na odcinku około 20 m na południow o-w schodnim zboczu. U zyskano dalsze potw ierdzenie dw óch faz istn ien ia o m aw ianej osady w postaci obiektów 105 i 105 A, z k tó ry ch p ierw szy w k o p an y był w p iasek n aw ian y nad resztk ę drugiego. Strop obiektu 105 A odkryto o 25 cm pod dnem obiektu 105. Zespół obiektó w 109, 109 A i 109 В nasu w a n aw et sugestię o trzech fazach zabudow yw ania w zgórza przez ludność ku ltu ry łużyckiej. * J. Dąbrowski, R, Kozłowska, K o m u n ika t o pracach w yko p a lisk o w y c h w W orytach, pow. o lszty ń ski w 1970 r., K o m u n ik aty M azursko-w arm ińskie, 1970, n r 4, ss. 631 i n. oraz B. Balke, J. Dąbrowski, M. Mogielnicka, op. cit., ss. 214 i n. ** O pracow anie E. Stupnickiej m aszynopis w A rch iw u m IH K M PAN. *** O pracow anie L. Olesińskiego m aszynopis w A rchiw um IH K M PAN.

K RONIKA NAUKOW A 321 Ryc, 3. W oryty, pow. olsztyński. S tan o w isk o 2. P la n i profil obiek tu 147 w sk ali 1:10. W ypełnisko obiek tu stan o w i szaroczarna ziem ia, w k o p an y je st on w ja sn y piasek. Rys. B. Kowalczyk Palenisko 109 (piąte palenisko odkryte na stanow isku drugim ) było silnie zniszczone i zaznaczyło się jako kolista plam a szaroczarnego, zbitego piasku z w ęgielkam i drzew nym i, w k tó ry m zn ajd o w ały się p rzep alo n e kam ienie. P rze k ró j p alen isk a był stożkow aty, a inw entarz tw orzyły fragm enty ceram iki k u ltu ry łużyckiej. Jam y b y ły w różnym stopniu zniszczone. Do n a jle p iej zachow anych należały obiekty 104, 107, 108, 113, 120 i 124 o m iąższości 55 95 cm. O d k ry w an o je d n a k i obiekty zachow ane w partiach przydennych, jak na przykład obiekt 115 o m iąższości 10 cm czy 136 o m iąższości 15 cm. Jam y m ają dna płaskie lub przypłaszczone, a k s z ta łt nieckow aty, w o rk o w aty i cylindryczny. Z re g u ły są one w górnych częściach rozw leczone i rozw iane, przez co tru dn o jest podać dokładnie ich m ak sy m alne średnice m ożna stw ierdzić, iż tylko w w yjątkow ych w ypadkach p rz e k ra czają one 1 m. Ż adnej z o d k ry ty ch w 1972 r. ja m nie m ożna in te rp reto w a ć jako ziem ianki, m u siały one zatem pełnić bliżej nie w y jaśn io n e fu n k c je gospodarcze. W ypełniska ich tw orzył szaraw y lub b ru n atn y piasek, niekiedy z w ęgielkam i drzew nym i, a zarysy były często ograniczone i przecinane w arstew kam i orsztynu. In w en tarze ja m są skrom ne, ja k zresztą zw ykle na o sadach k u ltu ry łużyckiej. S tanow iła je z reg u ły niew ielka ilość frag m entó w ceram iki, w ęgle drzew ne i czasam i kości zw ierzęce. Te o statn ie znajdow ano je d n a k tylko w y jątk o w o ze w zględu na w y b itn ie nie sprzyjające ich zachow aniu w arunki zalegania. R zadkie też są bryłki polepy. Siady po słupach były rów nież silnie rozw leczone w górnych partiach, a zachow an a m iąższość w ynosiła na ogół 10 25 cm. N ajlep iej zachow ały się: o b iek t 122 o m iąższości 70 cm oraz 110 i 125 (m iąższość 55 i 40 cm). O bok obiektów o dnach płaskich lu b nieckow atych (ryc. 3), będących śladam i po słupach w kopyw anych 21. K o m u n i k a t y

322 K RONIKA NAU KOW A w ziem ię, zaobserw ow ano tak że zarysy stożkow ate ślady słupów w bijanych. Średnice słupów w ahają się najczęściej m iędzy 20 a 40 cm. Słupy były niem al zaw sze u sy tu o w an e pionow o, a rzad k o w ystępujące k am ienie zapew ne m iały na celu w zm acniać osadzenie słupów. In w e n ta rz e ich w y p ełn isk są skro m n e stan o w i je k ilk a drobnych u łam ków ceram iki. O biekt 121 przy stro p ie w ypełniska zaw ierał m ałą, nie obrobioną bryłkę bursztynu. W pięciu obiektach tego typu żadnych zab y t ków nie znaleziono. R ów nież w ty m ro k u nie udało się stw ierdzić regularn ego u k ła d u słupów. N ie ulega jednak w ątpliw ości, że są to w przew ażającej w iększości pozostałości kons tru k c ji budow li naziem nych, o czym św iadczą tak że odkry te na ty m stan o w isk u paleniska. D om ostw a takie znane są i z innych stanow isk grupy m azursko-w arm ińskiej k u ltu ry łużyckiej *. N a m a te ria ł zabytkow y k u ltu ry łużyckiej ze stan o w isk a 2 sk ład a się niem al w yłącznie ceram ik a (ryc. 4 a, c, d). P o n ad to w ym ienić należy dw ie b ry łk i b u rszty n u z obiektu 121 oraz z w a rstw y przew ianego p ia sk u na arze 40. W śród frag m en tó w naczyń przew aża m ateriał chropow acony przy stosow aniu różnych technik tego sposobu obróbki pow ierzchni. Dość rzadkie jest zdobienie naczyń najczęstsze o rn a m enty to odciski paznokci oraz czubków palców, ornam ent ry ty w różnych u k ła dach, a tak że guzki n alep ian e przy k raw ęd zi naczyń. B ardzo rzadkie je st n acin an ie lub karbow anie kraw ędzi. Form y są silnie zróżnicow ane w ielkością i kształtem. O d notow ać należy naczynia beczułkow ate i ja jo w ate, doniczkow ate (niekiedy dw u- uche), baniaste, o profilu esow atym (silnie zróżnicow ane typologicznie), misy p rzew ażnie półkuliste, rzadziej o profilu esow atym, poza tym czarki, kubki oraz naczynia sitow ate. Z rzadko w ystępujących na stanow isku 2 form w ym ienić można am fory, naczynia d w ustożkow ate oraz p łask ie talerz e (podkładki) i naczynia gruszkow ate. Stosunkow o częste są n a to m ia st n aczynia m in iatu ro w e n aśla d u ją ce kształtem form y w ym ienione uprzednio. Na kilku fragm entach naczyń i bryłkach polepy odk ry to odciski ziarn zbóż stw ierdzone i w la tach poprzednich. P olepa w y stęp u je rzadko. Pom im o niem al całkowitego braku m ateriałów porów naw czych można stw ierdzić, iż b a d an ą osadę datow ać należy na późną epokę brązu, ze w skazaniem na okresy V i VI, a przy w ątpliw ościach co do w y stęp o w an ia tu m ateriałó w już z okresu IV. Przeprow adzone badania fizyko-chem iczne ** trzech próbek gliny i fragm entó w sied m iu naczyń pochodzących z b adań 1971 r. pozw oliły na w stęp n e u stalenie, ja k ich rodzajów glin używ ano do w yrobu naczyń k u ltu ry łużyckiej ze stan o w isk 1 i 2. W iększość badanych naczyń (6) w ykonana była z gliny o m inim alnej zaw artości su b sta n cji n ieplastycznej (głów nie k w a rcu o ziarn ach dużych i o stro k raw ęd zistych), a składającej się zasadniczo z substancji ilastej. Różnice w użytej m asie ceram iczn ej zaznaczały się jed y n ie w składzie m in e ra ln y m sztucznej dom ieszki schudzającej, do której sporządzenia służyły kam ienie polne. Różnice te polegają na ró ż nym stosunku ilościow ym pom iędzy kw arcem i skaleniem potasow ym, w ystępow a niu plagioklazu lub w yłącznie skalent. Złoża glin, k tórych, ja k m ożna sądzić na podstaw ie analiz, używ ano do w yrobu naczyń, znajdują się w bezpośredniej bliskości stanow isk drugiego i czw artego. P o b ran o z n ich glinę dla dalszych badań. O kreślono w ęgle drzew ne z obiektu 109 В (30 próbek), stw ierdzając w ystępow anie jedynie żywicznej sosny pospolitej (Pinus silvestris L.)***. W południow ej ' części badanego teren u odkryto nieznaczną ilość ceram iki k u l tu ry trzcinieckiej (ryc. 4 b ). W raz z m a te ria ła m i z b a d ań 1971 ro k u m am y już do zanotow ania frag m en ty k ilk u naczyń o pogrubionych, skośnie ściętych k raw ędziach, zdobionych poziom ym i, w ąsk im i żłobkam i i tak im iż rzęd am i tró jk ątn y c h nakłuć. M ateriał ten zasługuje na baczną uw agę i stanow i źródło bardzo cenne ze w zględu * P. Bielefeld, E in frü h g erm a n isch es W ohnhaus in L archw alde, K r. Elbing, E lb in g er Jah rb u ch, Bd. 15, 1938, ss. 68 i n. ** O pracow anie L. Kociszewskiego m aszynopis w A rchiw um ІН К М PAN. *** O pracow anie W. Dzbeńskiego m aszynopis w A rchiw um ІИ К М PAN.

K R O N IK A N A U K O W A 3 2 3 Rye. 4. W oryty, pow. olsztyński. Stanow isko 2. C eram ik a k u ltu ry łużyckiej (a, c, d) oraz trzcin ieck iej (b) z w a rstw y zapływ ów na a ra c h 54 i 68 (a, b, d) oraz 67 (cf. г/г w ielkości n atu raln ej. Rys. W. G a w r y s i a k 20*

3 2 4 KRONIKA NAUKOW A Ryc. 5. W oryty, pow. olsztyński. W idok stan o w isk a 4 od południow ego zachodu podczas eksploracji w ykopu I. Fot. J. D ą b r o w s k i na fakt, iż stosunki k u ltu ro w e w ty m okresie na W arm ii i M azurach są prak ty czn ie zupełnie nie znane. Z Polski północno-w schodniej i terenów sąsiednich znam y zaledw ie k ilk a stanow isk, d ato w an y ch na II okres epoki b rązu z m in im aln ą ilością m a te ria łu *. M ateriały późniejsze re p re z en tu ją trzy zniszczone groby z późnego o k resu w p ły w ów rzym skich, k tó re odkry w an o tak że podczas b a d ań w cześniejszych. N ajlep iej zachow any obiek t 126 m ia ł 25 cm m iąższości, a oba pozostałe po 8 cm. R ów nież średnice ich nie są duże i w ynoszą 30 55 cm. W obiekcie 102, w yposażonym w sprzączkę brązow ą, g liniany przęślik, frag m e n ty grzebienia kościanego oraz k ilk a stopionych paciorków szklanych i fragm enty przepalonych przedm iotów brązow ych, pochow ana była dorosła k o b ieta **. D w a pozostałe groby zaw ierały w yłącznie ceram ikę odkryto w nich kości osobnika dorosłego (obiekt 103) i dziecka (obiekt 126). P o n ad to pod w a rstw ą próchniczną znajdow ano w y stęp u jące luźno drobne p rzedm ioty ze zniszczonych grobów z tego czasu. M ateriały te d atow ane są n a II i II I w iek n.e. i św iadczą o założeniu na ty m te re n ie cm en tarzy sk a w k ilk a set la t po zaniku osady k u ltu ry łużyckiej. D anych o jego w ielkości i ro zplanow aniu podać na razie nie m ożna. Stanow isko czw arte (osada k u ltu ry łużyckiej) leży, podobnie jak stanow isko d ru gie, na w zgórzu otoczonym podm okłym i te re n a m i (ryc. 5). Z n a jd u je się ono około 0,7 km na południow y w schód od stan o w isk a '2, na polu Jerzego K rausego. B adania * J. Dąbrowski, P ow iązania ziem polskich z terenam i w sch o d n im i w epoce brązu, W rocław W arszaw a K raków G dańsk, 1972, m apa I. ** O pracow anie J. S t r z a ł k i.

KRO N IK A NAUKOW A 325 lego stanow iska trw ały od 17 do 28 sierpnia, ogółem przekopano jeden a r w p o staci dw óch w ykopów, o w y m iarach 2,5X20 m i 5X10 m u sy tu o w an y ch w odległości 83 m od siebie po osi w schód-zachód. Przy w stępnej pen etracji stanow iska w ykorzystano w iercenia św idrem geologicznym, k tó re w ykazały n a południow o-zachodnim stoku w zniesienia istnienie w a rstw y k u ltu ro w ej na głębokości 30 40 cm od p ow ierzchni ziem i (sondy 48 i 49). Podobnie podczas b adań pow ierzchniow ych stw ierdzono na tym w łaśnie zboczu najczęstsze w ystępow anie fragm entów naczyń. Od w łaściciela pola uzyskano info rm ację o odkry ciu podczas o rk i sk u p isk a k am ien i na szczycie w zgórza (palenisko?) oraz skupiska ceram iki na polu pod lasem. O dkryto 17 obiektów : 15 jam, 1 palenisko i 1 dom niem any ślad po słupie. Zalegały one na głębokości od 25 do 64 cm, najczęściej na głębokości 30 40 cm i w kop ane b y ły w ja sn y p iase k calca. S iady w a rstw y k u ltu ro w e j, zaw iera ją cej pew ne ilości m ateriału ceram icznego, stw ierdzono w zachodniej części w ykopu I. Jam y były w różnym stopniu zniszczone, zw łaszcza w górnych częściach rozw leczone przez orkę. W p la n ie m iały one k s z ta łt w p rzybliżeniu kolisty lu b ow alny, a w przekroju nieckow aty, cylindryczny lub stożkow aty, z dnem płaskim lub przypłaszczonym. M iąższość ich w ah a się od 10 do 65 cm, a le tylko 4 jam y m iały 40 lub w ięcej cm głębokości. Z racji silnego rozw leczenia obiektów w górnych częściach m aksym alne ich średnice są słabo czytelne, ale zasadniczo tylko w 3 w ypadkach przekraczają one nieco w ielkość 1 m. W ypełniska jam stanow ił szary lub szarobrunatny piasek często ograniczony lub poprzecinany w kładkam i orsztynu, niekiedy z w ęglam i drzew n y m i lu b b ry łk am i polepy. In w e n ta rz tych obiektów był ubogi sk ład ały się n ań głów nie nieliczne frag m e n ty ceram iki. Jed y n ie w p a rtia c h p rzydennych ja m y d ru g iej o d k ry to część n aczynia esow atego oraz duży frag m e n t dna innego naczynia, a w obiekcie dziesiątym n a głębokości 20 cm poniżej stropu ja m y w y stąpiło skupisko frag m en tó w 2 lu b 3 naczyń, zaś na stro p ie jam y trzy n a stej znaleziono frag m e n t n aczy ń k a m in iatu ro w eg o. O biekty te m ożna in te rp re to w a ć ja k o jam y gospodarcze o nie w yjaśnionym bliżej charakterze. O biekt p ię tn a sty w y stąp ił w postaci sk u p isk a b ry ł polepy u sy tu o w an y ch czarną w arstw ą spalenizny ku górze i układających się w form ie niecki oraz kilku k a m ieni. N iektóre frag m e n ty m iały odciski ja k ie jś k o n stru k c ji d re w n ian ej. Z n a jd u ją cy się n ajw y żej fra g m e n t leżał odciskiem ku górze. In w e n ta rz obiek tu stanow iło k ilk a frag m en tó w ceram iki. Są to zapew ne pozostałości silnie zniszczonego p alen isk a o bliżej nie określonej konstrukcji drew nianej, w ylepionej gliną. Znaleziony na stanow isku czw artym m ateriał ceram iczny zasadniczo jest an a logiczny do pochodzącego ze stanow iska drugiego i na tej podstaw ie osadę tę m o żna datow ać na ten sam czas. B ad an ia tegoroczne realizo w an o zgodnie z p rz y ję tą hipotezą roboczą, m ów iącą, że o d k ry ty w W o ry tach zespół pięciu stan o w isk k u ltu ry łużyckiej je st w ynikiem b y to w an ia jednej g ru p y ludzkiej. S tale uży tk o w an y m p u n k tem osadniczym było cm entarzysko, a pozostałe stanow iska to osady, pow stałe w skutek w ielokrotnego przenoszenia się om aw ianej grupy ludzkiej po w yjałow ieniu okolicznych te renów przez ekstensyw ną gospodarkę. W edle oceny m iejscow ych gospodarzy w y jałow ienie lichych tam tejszych gleb przez ciągłą upraw ę bez naw ożenia w inno nastąpić w ciągu 8 10 lat. N aw et podw oiw szy te liczby otrzym ujem y i tak konieczność około dw udziestu pięciu zm ian terenów upraw nych w ciągu 500 lat użytkow a nia cm en tarzy sk a. H ipoteza ta przeto dobrze tłum aczy m nogość osad n a obszarze W oryt oraz ich w ielofazow ość, w y n ik a ją cą z p o w racan ia po pew n y m czasie na m iejsca daw niej zam ieszkiw ane, zapew ne ze w zględu na ich dogodną sytuację topograficzną. B rak na stan o w isk ach d rugim i czw arty m w y raźn y ch ślad ó w spalenizny oraz tak zw anych zabytków specjalnych przem aw ia za koncepcją spokojnego opuszczenia ich przez m ieszkańców, z ab ierający ch do now ych sad y b w szelkie przedm ioty użyteczne, a pozostaw iających jedynie w śród odpadków potłuczone garnki. P la n u je się k o n ty n u o w an ie p ra c w W orytach przez o k res 2 3 lat. D la u zyskania należytego obrazu naszkicow anej pow yżej p ro b lem aty k i należy u stalić w p ełn i zasięg cm entarzyska na stanow isku pierw szym, rozpoznać m etodą w ykopaliskow ą stanow iska trzecie i piąte oraz w m aksym alnym zakresie przekopać n ajbardziej zagrożone części stan o w isk a drugiego. N iezbędne są tak że dalsze b a d an ia geologiczne oraz przeprow adzenie badań palynologicznych torfów i gytii Jeziora W oryckiego.