Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej Mielec 1995-2005

Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej Mielec 1995-2005

Ten years of the first Polish special economic zone Mielec 1995-2005

Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej Mielec 1995-2005 Pod redakcją Bolesława Domańskiego i Krzysztofa Gwosdza Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego Agencja Rozwoju Przemysłu S.A. Oddział w Mielcu Urząd Miejski w Mielcu 2005

Publikację przygotował zespół Zakładu Rozwoju Regionalnego Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ pod kierunkiem prof. dr. hab. Bolesława Domańskiego Skład Zespołu: mgr Wojciech Biernacki prof. dr hab. Bolesław Domański dr Robert Guzik dr Krzysztof Gwosdz mgr Maciej Huculak mgr Woyciech Jarczewski mgr Katarzyna Kwiecińska mgr Grzegorz Micek dr Agnieszka Sobala-Gwosdz mgr Krzysztof Wiedermann Recenzent: dr. hab. Tadeusz Stryjakiewicz, prof. UAM Skład tekstu: Agnieszka Sobala-Gwosdz, Grzegorz Micek Projekt okładki: Krzysztof Wiedermann Projekt wydawniczy: Małgorzata Ciemborowicz Korekta: Andrzej Jarczewski Tłumaczenie: Paweł Pilch Zdjęcia: Marek Graniczkowski, Maciej Huculak, Wiesław Madej Copyright by Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego and Agencja Rozwoju Przemysłu S.A. Oddział w Mielcu Kraków 2005 Printed in Poland ISBN 83-88424-45-9 Nakład: 1000 egz. Publikacja finansowana przez Agencję Rozwoju Przemysłu S.A. Oddział w Mielcu i Urząd Miejski w Mielcu Druk i oprawa: Poligrafia Towarzystwa Salezjańskiego, ul. Konfederacka 6, 30-306 Kraków, tel. (012) 266-40-00; fax. (012) 269-02-84

Spis treści Wprowadzenie 9 (Bolesław Domański, Krzysztof Gwosdz) Cele i zakres badań 10 Źródła informacji i metody analizy 10 Układ pracy 14 Podziękowania 15 1 Specjalne strefy ekonomiczne w Polsce. Założenia a praktyka 17 (Krzysztof Gwosdz, Woyciech Jarczewski, Maciej Huculak, Krzysztof Wiedermann) Rozwój gospodarczy a idea i istota specjalnej strefy ekonomicznej 18 Zmieniające się podejście do lokalizacji SSE w Polsce 20 Zmieniające się uwarunkowania prawne funkcjonowania firm w SSE 25 Efekty funkcjonowania SSE w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem SSE Euro-Park Mielec 28 Wnioski 33 2 Kontekst powstania SSE w Mielcu 39 (Woyciech Jarczewski) Kształtowanie się lokalnej koalicji prorozwojowej w Mielcu 39 Powstawanie ustawy i strefy w Mielcu 43 Wnioski 46

3 Rozwój SSE Euro-Park Mielec 47 (Grzegorz Micek) Etap narodzin (1995-1996) 48 Etap wzrostu faza pierwsza (1997-1999) 54 Etap wzrostu faza druga (2000-2001) 57 Etap dojrzałości (od 2002 roku) 59 Wnioski 65 4 Wpływ SSE Euro-Park Mielec na rynek pracy 67 (Krzysztof Gwosdz, Katarzyna Kwiecińska) Cechy mieleckiego rynku pracy na tle regionu 67 Mielecki rynek pracy do 1990 roku 68 Załamanie rynku pracy w Mielcu w latach 1990-1995 69 Wpływ SSE Euro-Park Mielec na lokalny rynek pracy 70 Geograficzny zasięg rynku pracy SSE 75 Firmy SSE jako pracodawcy cechy nowych miejsc pracy 77 Warunki pracy i poziom wynagrodzeń 79 Lokalny rynek pracy i szkolnictwo w ocenie menedżerów 84 Perspektywy mieleckiego rynku pracy 86 Wnioski 87 5 Oddziaływanie SSE Euro-Park Mielec na otoczenie lokalne. Powiązania firm i efekty mnożnikowe 89 (Bolesław Domański, Krzysztof Gwosdz, Maciej Huculak, Krzysztof Wiedermann) Rodzaje efektów mnożnikowych i kształtujące je czynniki 89 Zaopatrzeniowe efekty produkcyjne 93 Powiązania w obrębie SSE 94 Inne powiązania na terenie miasta i powiatu poza SSE 96 Zaopatrzenie z Polski południowo-wschodniej i innych regionów kraju 97 Import 99 Zmiany skali powiązań lokalnych i regionalnych od 1999 roku 99 Wielkość i uwarunkowania produkcyjnych efektów mnożnikowych SSE w Mielcu 100 Zaopatrzeniowe efekty usługowe 102 Usługi podstawowe 105 Usługi specjalistyczne 109 Efekty mnożnikowe powstające w wyniku pozaprodukcyjnej obsługi firm SSE 114 Efekty dochodowe 115 Świadczenia firm SSE na rzecz miasta i społeczności lokalnej 119

Aktywność ekonomiczna mieszkańców oraz jej związek ze strefą ekonomiczną 121 Ocena wielkości lokalnych efektów mnożnikowych oraz warunkujące je czynniki 128 6 Rozwój Mielca na tle województwa podkarpackiego 133 (Agnieszka Sobala-Gwosdz) Położenie Mielca na tle głównych szlaków komunikacyjnych Polski 134 Funkcje Mielca i jego pozycja w województwie podkarpackim 136 Poziom życia i poziom rozwoju gospodarczego w powiecie mieleckim 139 Aktywność endogeniczna w subregionie mieleckim 143 Wnioski 145 7 Relacje między funkcjonowaniem strefy i gminy 147 (Krzysztof Gwosdz, Woyciech Jarczewski) SSE a dochody budżetowe miasta Mielec i okolicznych gmin 147 SSE a rozwój infrastruktury miejskiej 153 Relacje między władzami lokalnymi a Agencją Rozwoju Przemysłu 156 Rola SSE w rozwoju przestrzennym miasta i promocji jego wizerunku 157 Wnioski 159 8 Wpływ specjalnej strefy ekonomicznej w Mielcu na środowisko przyrodnicze 161 (Wojciech Biernacki, Robert Guzik) Zanieczyszczenie powietrza 162 Zanieczyszczenie wód 163 Hałas 164 Inne problemy środowiskowe 165 Wnioski 166 9 Czynniki zakorzenienia inwestorów w strefie mieleckiej 167 (Bolesław Domański, Krzysztof Gwosdz) Teoretyczne zagadnienia trwałości inwestycji 167 Cechy i rola przedsiębiorstw i zakładów zlokalizowanych w Mielcu 169 Koszty utopione i powiązania lokalne 171 Czynniki wyboru lokalizacji w Mielcu i jej współczesna ocena 174 Zakorzenienie inwestorów w SSE Euro-Park Mielec 176 Wnioski 179

10 SSE Euro-Park Mielec w opinii mieszkańców 181 (Robert Guzik, Grzegorz Micek) Wpływ SSE na rozwój Mielca w opinii mieszkańców miasta 182 Postrzeganie rynku pracy i poziomu zarobków w Mielcu na tle sąsiadujących miast powiatowych 185 Firmy SSE w opinii mieszkańców Mielca 186 Postrzeganie przyszłości Mielca 190 SSE w opinii miejscowych elit 190 Wnioski 192 Rola specjalnej strefy ekonomicznej. Spojrzenie syntetyczne 195 (Bolesław Domański, Krzysztof Gwosdz) Literatura 203 Akty prawne 213 Załączniki 215 Załącznik I. Przedsiębiorstwa prowadzące działalność na terenie Mieleckiej SSE według stanu na 30 września 2004 roku 215 Załącznik II. Charakterystyka respondentów w badaniach ankietowych 223 Ten years of the first Polish special economic zone: Mielec 1995-2005 (summary) 225 Research objectives, scope and methods 225 Results 227 Spis tabel 231 Spis rysunków 235 Spis fotografii 239 Autorzy 241

Wprowadzenie Wprowadzenie Bolesław Domański, Krzysztof Gwosdz Powołanie i funkcjonowanie w Polsce obszarów uprzywilejowanych w postaci specjalnych stref ekonomicznych (SSE) wywołuje żywą dyskusję co do ich celowości i efektów. Mają strefy swoich zdeklarowanych zwolenników, ale i też zaciętych krytyków. Inaczej problem specjalnych stref ekonomicznych wygląda z perspektywy krajowej, a inaczej z punktu widzenia środowisk lokalnych, które wiążą z nimi duże nadzieje na przezwyciężenie zapaści gospodarczej. W roku bieżącym mija dziesięć lat od utworzenia w Mielcu pierwszej specjalnej strefy ekonomicznej w Polsce. Specjalna Strefa Ekonomiczna Euro-Park Mielec, która powstała w wyniku działań różnych instytucji i osób na szczeblu lokalnym i krajowym, jest dziś ważnym elementem krajobrazu gospodarczego i społecznego Mielca oraz województwa podkarpackiego. Brakuje tymczasem pogłębionych analiz funkcjonowania stref ekonomicznych w Polsce i ich efektów. Nie powstała jak dotąd praca, która podjęłaby się wszechstronnej oceny wpływu specjalnej strefy ekonomicznej na jej otoczenie lokalne i regionalne w oparciu o różne źródła danych, z wykorzystaniem różnych metod i technik badawczych. W tej sytuacji, zespół Zakładu Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Jagiellońskiego przyjął zaproszenie mieleckiego oddziału Agencji Rozwoju Przemysłu do realizacji projektu badawczego, mającego na celu określenie wpływu specjalnej strefy ekonomicznej na gospodarkę Mielca i powiatu mieleckiego. Propozycja była interesująca nie tylko z racji tego, że badania miały dotyczyć pierwszej polskiej SSE. Strefa funkcjonuje w mieście, które posiada silne tradycje przemysłowe w prestiżowej branży, a równocześnie szczególnie boleśnie doświadczyło szoku transformacji. Nie bez znaczenia jest to, że Mielec jest miastem średniej wielkości, względnie izolowanym od dużych aglomeracji miejskich, co pozwala uchwycić efekty nowatorskiego w polskich warunkach eksperymentu, jakiemu poddano miasto przed dziesięciu laty. 9

Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 Cele i zakres badań Celem projektu było poznanie efektów funkcjonowania SSE Euro-Park Mielec, a w szczególności jej oddziaływania na rozwój gospodarczy Mielca i powiatu mieleckiego. Realizacja tak postawionego celu wymagała zbadania następujących zjawisk: 1) wpływu specjalnej strefy ekonomicznej na rynek pracy 2) lokalnych i regionalnych powiązań firm zlokalizowanych w SSE Euro-Park Mielec 3) zaopatrzeniowych i dochodowych efektów mnożnikowych tworzonych przez firmy SSE 4) wpływu strefy ekonomicznej na budżet, infrastrukturę i wizerunek Mielca 5) oddziaływania firm SSE na środowisko naturalne 6) zmian poziomu rozwoju gospodarczego i poziomu życia mieszkańców Mielca i gmin powiatu mieleckiego w porównaniu do innych miast i gmin w województwie podkarpackim 7) czynników składających się na zakorzenienie działalności inwestorów w Mielcu 8) postrzegania SSE przez mieszkańców miasta i miejscowe elity. Przedstawiono również genezę i rozwój SSE Euro-Park Mielec oraz efekty jej funkcjonowania na tle innych specjalnych stref ekonomicznych w Polsce. Jak wszystkie specjalne strefy ekonomiczne działające w Polsce, SSE Euro-Park Mielec jest obecnie strefą rozproszoną i obejmuje podstrefy w Gorlicach, Dębicy, Pustkowie, Sanoku, Jarosławiu i Leżajsku. Ze względu na krótki czas funkcjonowania i bardzo niewielką skalę aktywności w nowych podstrefach badania skoncentrowano wyłącznie na podstrefie mieleckiej. Skupia ona 99% kapitału i 97% miejsc pracy w całej SSE Euro-Park Mielec. Źródła informacji i metody analizy Realizacja projektu obejmowała cztery podstawowe etapy. Pierwszym było zebranie materiałów źródłowych. Obejmowały one: roczne sprawozdania finansowe firm, publikowane w Monitorze Polskim B; obejmują one głównie spółki akcyjne i spółki z ograniczoną odpowiedzialnością a także niektóre inne podmioty gospodarcze.w SSE Euro-Park Mielec sprawozdania te składa 16 podmiotów (bez firm powstałych z WSK PZL-Mielec), które łącznie reprezentują 80% zatrudnionych i 95% nakładów inwestycyjnych; bilans każdej firmy obejmuje m.in. informacje o wartości środków trwałych, przychodach i zyskach (stratach) oraz strukturze kosztów raporty Ministerstwa Gospodarki i Pracy, dotyczące efektów funkcjonowania SSE w Polsce; szczególnie cenne były dane na temat wielkości zatrudnienia oraz nakładów inwestycyjnych w poszczególnych podstrefach i obszarach przemysłowych według stanu na 30 września 2004 roku dokumenty udostępnione przez Zarządzającego SSE Euro-Park Mielec, obejmujące m.in. materiały z okresu powstania i pierwszych lat działania SSE oraz raporty roczne systematycznie dokumentujące kolejne fazy jej rozwoju 10

Wprowadzenie niepublikowane dokumenty mieleckich instytucji samorządowych, zwłaszcza Urzędu Miejskiego w Mielcu, Starostwa Powiatowego i Powiatowego Urzędu Pracy w Mielcu; dotyczyły one m.in. budżetu miasta, mieleckiego rynku pracy, aktywności budowlanej oraz stanu środowiska w Mielcu i powiecie mieleckim strategie rozwoju miasta Mielec, gminy wiejskiej Mielec, powiatu mieleckiego oraz województwa podkarpackiego dane statystyczne Banku Danych Regionalnych (BDR), udostępniane przez Główny Urząd Statystyczny oraz wyniki spisów powszechnych z 1988 i 2002 roku informacje pozyskane z baz danych o firmach, głównie HBI Bonnier, TeleAdreson oraz biznes.mielec.pl raporty roczne i inne dane, pochodzące od poszczególnych przedsiębiorstw, a publikowane na ich witrynach internetowych akty prawne normujące funkcjonowanie specjalnych stref ekonomicznych w Polsce dane źródłowe zebrane przez Agnieszkę Sobalę-Gwosdz w ramach projektu badawczego KBN Ośrodki wzrostu i obszary stagnacji w województwie podkarpackim (3 P04E 048 25), dotyczące m.in. pozyskanych przez gminy i przedsiębiorstwa środków pomocowych z funduszy UE oraz wielkości, struktury i rozmieszczenia inwestycji zagranicznych w województwie podkarpackim. Równolegle prowadzono przegląd prasy, publikowanych materiałów źródłowych oraz dotychczasowego dorobku badawczego. Autorzy przeprowadzili systematyczną kwerendę prasy krajowej ogólnej i branżowej (dzienniki Rzeczpospolita i Puls Biznesu), a także prasy regionalnej (Gazeta Codzienna Nowiny) i lokalnej (Korso, Echo Dnia, Nadwisłocze). Artykuły, zamieszczone w prasie lokalnej i regionalnej, traktowano nie tylko jako źródło informacji, ale również jako wyraz społecznego obrazu sytuacji w Mielcu. Strefie Euro-Park Mielec poświęcono dotychczas szereg prac naukowych podejmujących różne zagadnienia szczegółowe. Jednakże do tej pory brakuje całościowego opracowania na temat jej wpływu na gospodarkę i społeczeństwo Mielca oraz powiatu mieleckiego. Opracowanie takie wymaga bowiem badań na szeroką skalę, co jest trudne do zrealizowania w przypadku pojedynczych osób lub małych zespołów. Istniejący dorobek był jednak ważnym punktem wyjścia dla autorów niniejszych badań. Wykorzystaną literaturę można podzielić na cztery grupy tematyczne. 1. Prace poświęcone uprzywilejowanym obszarom ekonomicznym w Polsce i na świecie. Odwołano się tu do rozważań M. Guangwena (2003), I. Knotha (2000), a także wątków interesującej dyskusji Do the benefits of special economic zones outweigh their costs? (Czy korzyści specjalnych stref ekonomicznych przewyższają ich koszty?). W Polsce najszersze dotąd opracowanie, poświęcone specjalnym strefom ekonomicznym, zawiera praca pod redakcją E. Kryńskiej (2000) oraz artykuł J. Kiryło (2000). Najczęściej analizowano uwarunkowania ekonomiczne i prawne SSE (Olszewski 1995; A. Grabowski 1996; Budzowski, Światowiec 1997; Korenik 1998; Robotowska 2000; Ofiarska 2000), niektóre 11

Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 prace poświęcone były szczegółowym zagadnieniom, jak np. wpływ SSE na przyciąganie kapitału zagranicznego (Domański 2001, Warżała 2003), budżety gmin (Cieślukowski 2001), rozwój lokalny (Kryńska 2001), krajobraz miejski (Mazur 2003). Obszernej literatury doczekało się funkcjonowanie SSE w świetle warunków przystąpienia Polski do UE (m.in. Kamińska 2001; Holik, Nowak 2004a, 2004b). O poszczególnych strefach pisali m.in. A. Kowaluk (1998), M. Bubel (1999), B. Rogoda (1999), F. Adamczuk (2000), H. Chwistecka-Dudek i M. Stolarczyk (2000), H. Sobocka-Szczapa (2001) oraz A. Sołoma (2003). 2. Opracowania dotyczące SSE Euro-Park Mielec. Szeroka jej analiza po pięciu latach funkcjonowania zawarta została w pracy W. Dziemianowicza, J. Hausnera i J. Szlachty (2000), a także w opracowaniach A. Bazydło (2000a, 2000b). Jednymi z pierwszych były prace A. Błaszkiewicz (1996) i S. Stachowicza (1998). Oddziaływanie strefy na rozwój społeczno-ekonomiczny subregionu mieleckiego badali R. Królikowski (2001), P. Białynicki-Birula i Ł. Mamica (2002) oraz A. Prusek i W. Nelec (2004). A. Prusek (2001) oraz A. Prusek i W. Nelec (2001) zajmowali się ponadto konkurencyjnością firm SSE. Strefie ekonomicznej w Mielcu poświęcono także co najmniej kilkanaście prac magisterskich i licencjackich realizowanych m.in. w WSGiZ w Mielcu, KUL w Lublinie, AE i UJ w Krakowie. 3. Publikacje związane z funkcjonowaniem i przemianami Mielca i subregionu mieleckiego. Na uwagę zasługują tutaj prace zajmujące się mieleckim rynkiem pracy autorstwa K. Leśniak-Moczuk (1997a, 1997b), M. Kujdy (1994) oraz Raportu z badań rynku pracy w powiecie mieleckim (2004). Restrukturyzację przemysłu lotniczego przedstawił B. Ostrowski (2001). Warte wymienienia jest także studium rozwoju przedsiębiorczości w regionie mieleckim pod redakcją J. Skrzypczaka (2004). Skorzystano ponadto z Encyklopedii miasta Mielca, autorstwa J. Witka (2004), oraz pracy Mielec. Studia z dziejów miasta i regionu pod redakcją F. Kiryka (1988). 4. Prace dotyczące różnych zagadnień rozwoju lokalnego i regionalnego. Odwołano się tu do autorów, zajmujących się efektami mnożnikowymi (Lloyd, Dicken 1977; Stryjakiewicz 2004), rynkiem pracy (Kryńska 2001, 2003; Jerzak 2004), zakorzenieniem firm i trwałością inwestycji (Dicken i in. 1994; Phelps 2000; Wortman i in. 2000; Zimmermann 2002; Domański 2005a, 2005b). Badania terenowe, stanowiące trzeci i podstawowy etap niniejszego projektu, przeprowadzono w miesiącach luty kwiecień 2005 roku. Badania oparte były na technice wywiadu strukturyzowanego oraz ankietach. Objęły one cztery grupy podmiotów: firmy działające na terenie SSE Euro-Park Mielec, przedsiębiorstwa funkcjonujące w Mielcu i gminach wiejskich otaczających miasto, liderów i ekspertów lokalnych oraz mieszkańców Mielca. Firmy SSE, które zgodziły się wziąć udział w badaniach, w liczbie 33 podmiotów, reprezentują 80% nowych miejsc pracy, utworzonych w SSE Euro-Park Mielec i 94% zainwestowanego tu kapitału (bez firm wywodzących się z WSK PZL-Mielec). Tylko jedna z firm, zatrudniających powyżej 250 osób, nie zgodziła się na udostępnienie informacji. Badaniami objęto także wszystkie spółki infrastrukturalne, działające w strefie. 12

Wprowadzenie Celem uzyskania jak najpełniejszych i wiarygodnych informacji opracowano dwa kwestionariusze wywiadu dla firm SSE. Pierwszy z nich, liczący 63 pytania, nastawiony był głównie na badanie opinii osób zarządzających firmami. Obejmował siedem głównych zagadnień: (i) przyczyny lokalizacji w SSE Euro-Park Mielec i ocenę tej lokalizacji ex post, (ii) powiązania z dostawcami i odbiorcami, (iii) kompetencje pozaprodukcyjne zakładu w Mielcu, (iv) pozycję rynkową firmy i jej innowacyjność, (v) kwestie pracownicze i ocenę lokalnego rynku pracy, (vi) korzystanie z usług dla firm oraz (vii) lokalne i regionalne sieci współpracy. Dwadzieścia osiem z trzydziestu trzech rozmów przeprowadzono na najwyższym szczeblu, tzn. wzięli w nich udział właściciele, prezesi oraz dyrektorzy zarządzający firmami SSE. W pozostałych przypadkach rozmówcami były inne osoby zajmujące wysokie stanowiska menedżerskie. Drugi kwestionariusz, skierowany do firm SSE (16 pytań), zawierał wyłącznie pytania o dane ilościowe, dotyczące wpływu przedsiębiorstwa na lokalny rynek pracy oraz jego powiązań produkcyjnych i usługowych. Odpowiedzi zostały przygotowane przez pracowników odpowiednich departamentów przedsiębiorstwa, np. działu kadr lub zaopatrzenia w formie pisemnej, co gwarantowało ich rzetelność i kompletność. Ważnym elementem badań było poznanie opinii miejscowych przedsiębiorców, funkcjonujących poza strefą, na temat roli, jaką w gospodarce miasta i regionu odgrywają podmioty zlokalizowane w SSE. Do ponad 200 firm, działających w Mielcu i powiecie mieleckim, zwrócono się z pisemną ankietą na temat wpływu SSE Euro-Park Mielec na ich funkcjonowanie. Kwestionariusz ankiety zawierał 21 pytań, poświęconych m.in. powiązaniom dostawczym z firmami SSE, korzyściom i niekorzyściom współpracy z tymi firmami oraz konkurencji na rynku pracy. Na ankietę odpowiedziały 54 firmy. W niektórych działalnościach, na które SSE mogła mieć szczególny wpływ, przeprowadzono dodatkowo pogłębione wywiady z właścicielami lub osobami z kadry zarządzającej. Rozmówcy pełnili w tym przypadku rolę ekspertów, oceniających wpływ SSE na branżę, którą reprezentowali. Wytypowane branże obejmowały hotele i restauracje, banki i towarzystwa ubezpieczeniowe, firmy budowlane i projektowe, biura nieruchomości, hurtownie, przedsiębiorstwa informatyczne i telekomunikacyjne, producentów wyrobów z metalu, maszyn i urządzeń itp., firmy serwisujące urządzenia, transportowe, ochroniarskie oraz świadczące usługi sprzątania. Pytania dla liderów i ekspertów lokalnych objęły w standardowym kwestionariuszu 18 zagadnień, dotyczących oceny wpływu SSE na rozwój Mielca i powiatu z punktu widzenia instytucji reprezentowanej przez respondenta, m.in. korzyści i niekorzyści funkcjonowania SSE, ocenę relacji pomiędzy firmami SSE i zarządem strefy a innymi instytucjami w mieście, ocenę trwałości inwestycji w SSE Euro-Park Mielec. Przeprowadzono łącznie ponad 30 wywiadów z respondentami, reprezentującymi wysokie stanowiska w następujących instytucjach (w kolejności alfabetycznej): Agencja Rozwoju Przemysłu Oddział w Mielcu, Mielecka Agencja Rozwoju Regionalnego i Inkubator Przedsiębiorczości, NSZZ Solidarność, organizacje pozarządowe, Powiatowy Urząd Pracy, redakcja tygodnika Korso, Starostwo Powiatowe, Urząd Miejski w Mielcu i podległe mu jednostki organizacyjne. Przeprowadzono ponadto wywiady 13

Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 z osobami, które czynnie uczestniczyły w procesie tworzenia SSE Euro-Park Mielec lub zajmowały w tym czasie wysokie stanowiska we władzach lokalnych i centralnych. W celu poznania postaw społeczności Mielca wobec SSE przeprowadzono badania ankietowe wśród mieszkańców. Ankiety rozprowadzono poprzez szkoły podstawowe i gimnazja, wręczając je uczniom wybranej szkoły z prośbą o wypełnienie ich przez rodziców lub dziadków i zwrot w dostarczonej kopercie z powrotem do szkoły. Wybrano cztery szkoły, tak by reprezentowały dzielnice o różnym statusie społecznym mieszkańców, okresie powstania i odmiennej lokalizacji w stosunku do SSE. Rozdano 520 kwestionariuszy uzyskując wysoki, 65% zwrot. Kolejnym etapem badań była analiza zebranych materiałów, połączona z wizualizacją wyników. Jej rezultatem jest między innymi kilkadziesiąt tabel, map i wykresów, sporządzonych na podstawie wymienionych wyżej źródeł danych. Dodatkowo opracowano bazę lokalnych podmiotów gospodarczych. W trakcie badań zagwarantowano przedsiębiorcom nieujawnianie indywidualnych danych, co do których zastrzegli sobie poufność. W takich przypadkach podawane tu dane pochodzą ze źródeł wtórnych: publikowanych w Monitorze Polskim B rocznych sprawozdań finansowych przedsiębiorstw, informacji udostępnionych na stronach internetowych Ministerstwa Gospodarki i Pracy, źródeł prasowych lub bezpośrednio z witryn internetowych firm. Układ pracy Książka składa się z dwóch części. Pierwsza z nich obejmuje trzy początkowe rozdziały. Rozdział pierwszy stanowi wprowadzenie do problematyki specjalnych stref ekonomicznych w Polsce. Pokazuje zmieniające się podejście do tego instrumentu rozwoju regionalnego oraz skutki jego zastosowania, porównując wielkość inwestycji i zatrudnienia w poszczególnych strefach. Przedmiotem rozważań w rozdziale drugim jest kontekst powstania pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. W rozdziale trzecim, wykorzystując model cyklu życiowego strefy, pokazano poszczególne etapy rozwoju SSE Euro-Park Mielec. Znajduje się tu także podstawowa charakterystyka inwestorów obecnych na terenie strefy. Zasadniczą, składającą się z siedmiu rozdziałów, część pracy stanowi ocena efektów funkcjonowania strefy w Mielcu. Rozdział czwarty omawia wpływ SSE na lokalny rynek pracy. Rozważane są w nim m.in. zagadnienia wielkości i struktury zatrudnienia w strefie, cechy firm SSE jako pracodawców, geograficzny zasięg dojazdów do pracy oraz ocena rynku pracy przez zarządzających przedsiębiorstwami. Najobszerniejszy jest rozdział piąty, poświęcony oddziaływaniu strefy na otoczenie lokalne poprzez powiązania firm i efekty mnożnikowe. Przedmiotem szczegółowej analizy są zaopatrzeniowe efekty produkcyjne i usługowe, efekty dochodowe, świadczenia na rzecz społeczności lokalnej oraz aktywność ekonomiczna mieszkańców i jej związek z SSE. Dynamikę rozwoju gospodarczego Mielca i gmin powiatu mieleckiego oraz zmiany poziomu życia ich mieszkańców na tle innych obszarów w województwie podkarpackim pokazuje rozdział szósty. W kolejnym rozdziale rozważany jest wpływ SSE na budżet Mielca, jego infrastrukturę i przestrzeń miejską. Dalsze fragmenty 14

Wprowadzenie pracy poświęcone są wpływowi firm SSE na środowisko naturalne (rozdział ósmy). W rozdziale dziewiątym rozważane jest zakorzenienie inwestorów w Mielcu m.in. w świetle roli miejscowych zakładów w ramach całej firmy, analizy kosztów utopionych, powiązań lokalnych i oceny lokalizacji ze strony przedsiębiorców. Zwrócono ponadto uwagę na wrażliwość lokalnej gospodarki na ewentualne ograniczenie działalności przez dużych inwestorów. Analizę empiryczną kończy rozdział dziesiąty, w którym skupiono uwagę na postrzeganiu SSE przez mieszkańców i liderów lokalnych. Ostatni fragment pracy, podsumowujący dotychczasowe rozważania, w sposób syntetyczny pokazuje rolę specjalnej strefy ekonomicznej w Mielcu. W celu uzyskania większej klarowności i zwięzłości wywodu stosowane są w pracy następujące terminy: lokalny odnosi się do przestrzeni geograficznej, zawartej w granicach administracyjnych powiatu mieleckiego subregion mielecki używany jest jako synonim powiatu mieleckiego region i regionalny odnoszą się do województwa podkarpackiego w jego aktualnych granicach administracyjnych firma SSE oznacza firmę, posiadającą zezwolenie na prowadzenie działalności na terenie specjalnej strefy ekonomicznej w Mielcu, bez spółek powstałych w wyniku restrukturyzacji dawnej WSK; przez termin SSE lub strefa należy rozumieć specjalną strefę ekonomiczną skrót WSK oznacza WSK PZL-Mielec; w odniesieniu do firm powstałych w wyniku restrukturyzacji WSK PZL-Mielec, stosowane bywa określenie firmy post-wsk. Podziękowania Książka jest wynikiem pracy licznego zespołu osób oraz wsparcia i współpracy różnych instytucji. Inicjatorem całego przedsięwzięcia był kierowany przez Dyrektora Mariusza Błędowskiego mielecki oddział Agencji Rozwoju Przemysłu S.A., który też sfinansował podstawowe badania. Agencja jest wraz z Urzędem Miejskim w Mielcu wydawcą niniejszej publikacji. Instytucje te oraz Starostwo Powiatowe i Powiatowy Urząd Pracy w Mielcu udostępniły liczne dane i opracowania własne. Badania terenowe przeprowadzone zostały przez pracowników i doktorantów Zakładu Rozwoju Regionalnego Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego, będących również autorami książki. Autorzy chcą wyrazić wdzięczność wszystkim osobom, bez zaangażowania których praca ta nie mogłaby powstać. Na początek wymienić trzeba pracowników ARP, Danutę Borowiec i Małgorzatę Hoszowską, które od wstępnego etapu opracowywania koncepcji badań, poprzez ich realizację na terenie Mielca, po końcowe prace nad ostatecznym redagowaniem tekstu, służyły nieustanną pomocą w kwestiach praktycznych i merytorycznych. Trudne do przecenienia były wielokrotne konsultacje, jakich udzielali autorom Wiesław Magda ze Starostwa Powiatowego, Tadeusz Witek oraz Józef Witek z Urzędu Miejskiego, Grzegorz Durak z Powiatowego Urzędu Pracy w Mielcu i Bogumiła Tuczyńska z ARP Oddział w Mielcu. Podziękowania należą się 15

Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 menedżerom oraz pracownikom licznych firm i instytucji, którzy poświęcili swój czas przygotowując i udostępniając informacje wykorzystane w pracy. Projekt wydawniczy książki opracowała Małgorzata Ciemborowicz z Pracowni Wydawniczej Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego. Agnieszka Sobala-Gwosdz i Grzegorz Micek dokonali komputerowego składu książki. Tytaniczną pracę korekty językowej całej książki wykonał w ekspresowym tempie Andrzej Jarczewski. Wiele wymienionych osób wniosło znaczący wkład w kształt niniejszego dzieła, zgłaszając liczne uwagi do pierwotnej wersji tekstu, co pozwoliło wyeliminować błędy i dokonać istotnych uzupełnień. Tym niemniej opinie wyrażone w pracy nie muszą pokrywać się z ich opiniami, a odpowiedzialność za wszelkie niedoskonałości spada wyłącznie na autorów. 16

Specjalne strefy ekonomiczne w Polsce. Założenia a praktyka 1 Specjalne strefy ekonomiczne w Polsce. Założenia a praktyka Krzysztof Gwosdz, Woyciech Jarczewski, Maciej Huculak, Krzysztof Wiedermann Wstęp Tereny w Polsce, objęte statusem specjalnej strefy ekonomicznej (SSE), zajmowały w końcu grudnia 2004 roku obszar 6526,3 hektarów (0,02% powierzchni kraju), rozpościerając się na terytorium 79 miast i 55 gmin wiejskich. Owe 134 lokalizacje są częściami 14 specjalnych stref ekonomicznych. Rozproszenie terenów uprzywilejowanych jest tak duże, że nazwy poszczególnych stref w niewielkim stopniu oddają obecnie miejsce ich lokalizacji, wskazując co najwyżej na położenie największej ich części. Na terenie stref działało w końcu 2004 roku ponad 420 przedsiębiorstw, posiadających zezwolenie 1 na prowadzenie działalności, oraz liczna grupa firm nie korzystających z przywilejów. Firmy posiadajace zezwolenie mogą być podzielone na siedem typów, różniących się zasadami udzielania pomocy publicznej. Ta różnorodność geograficzna i prawna niewątpliwie zadziwiłaby architektów Ustawy o specjalnych strefach ekonomicznych, uchwalonej 20 października 1994 roku. Celem autorów niniejszego rozdziału jest pokazanie, jak zmieniające się podejście do specjalnych stref ekonomicznych w Polsce wpływało na przekształcenia tego narzędzia wspierania rozwoju regionalnego. Na takim tle pokazano efekty funkcjonowania SSE, ze szczególnym uwzględnieniem miejsca SSE Euro-Park Mielec. 1 Zezwolenie na działalność w specjalnej strefie ekonomicznej jest podstawą do korzystania z pomocy publicznej. Wydawane jest ono przez Zarządzającego daną strefą i określa przedmiot działalności gospodarczej oraz warunki dotyczące wielkości zatrudnienia i inwestycji. Na terenie stref można prowadzić działalność gospodarczą bez zezwolenia, ale dochody z tej działalności nie podlegają zwolnieniu z podatku dochodowego. 17

Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 Autorzy odpowiadają na trzy główne pytania. 1. Jak zmieniały się pierwotne założenia tworzenia SSE w Polsce? 2. Jakie są podstawowe efekty działania stref ekonomicznych w Polsce pod względem wielkości inwestycji i zatrudnienia? 3. Jak zmieniające się podejście do SSE wpłynęło na atrakcyjność SSE Euro-Park Mielec? Ogólne problemy i dylematy związane z powoływaniem i funkcjonowaniem SSE w Polsce i na świecie omówiono tylko w zakresie niezbędnym dla realizacji postawionego celu. Ta sama uwaga dotyczy szczegółowych uregulowań prawnych. Problemy te są szeroko komentowane w literaturze, do której odsyłamy zainteresowanych czytelników. Rozwój gospodarczy a idea i istota specjalnej strefy ekonomicznej Idea specjalnej strefy ekonomicznej, czyli wydzielonego obszaru na terytorium państwa, gdzie na skutek przyjętych rozwiązań prawnych obowiązują korzystniejsze niż na innych obszarach warunki prowadzenia działalności gospodarczej, jest bardzo stara. Zaczątki wolnych portów, które są najstarszym typem takiej polityki, pojawiły się w czasach rzymskich (Delos w Grecji), a popularne stały się od średniowiecza wraz z rozwojem związku wolnego handlu (ligi hanzeatyckiej). Rozwiązań uprzywilejowujących dany obszar można dopatrywać się w przyznawanym miastom prawie składu, czy wolniźnie w czasie zagospodarowania terenów na surowym korzeniu. M. Guangwen (2003) wskazuje, że idea uprzywilejowanych obszarów ekonomicznych przeszła długą ewolucję: od stref opartych na handlu (popularne co najmniej od XVI wieku), poprzez strefy mieszane przemysłowo-usługowe (od roku 1940), parki przemysłowo-naukowe (od roku 1970) i strefy transgraniczne (od roku 1990). Za pierwszą strefę o charakterze przemysłowym uważa się bezcłową strefę w Puerto Rico założoną w 1951 roku, chociaż już pod koniec lat trzydziestych w amerykańskich strefach ekonomicznych dopuszczono działalność wytwórczą. Duży sukces odniosła założona w 1958 roku strefa w Shannon (Irlandia), która stała się wzorem dla pierwszej polskiej SSE w Mielcu. Różnego rodzaju wolne obszary celne, strefy wolnego handlu i strefy produkcji na eksport łączy wspólna cecha: mają poprzez sprzyjające inwestorom regulacje promować rozwój gospodarczy, najczęściej poprzez inwestycje kapitału z zewnątrz. Znawcy przedmiotu podkreślają różnorodność funkcjonujących obecnie obszarów uprzywilejowanych i bogactwo definicji. T. Kellegher (1993) wymienia 23 terminy używane do określenia takich obszarów. Termin strefa (zone), chociaż mieści w sobie wyraźnie zdefiniowane terytorium, jest różnie stosowany w praktyce. W niektórych państwach strefy obejmują wyraźnie wydzielone enklawy (np. Dominikana), w innych strefą jest cały obszar kraju (Mauritius, Sri Lanka) lub prowincje czy miasta (Chiny). W Polsce strefa składa się zazwyczaj z wielu enklaw oddalonych od siebie o kilkadziesiąt, a w skrajnym przypadku nawet o 340 kilometrów, jak to ma miejsce w Tarnobrzeskiej SSE 2. 2 Odległość między podstrefą w Ożarowie Mazowieckim i w Jaśle. 18

Specjalne strefy ekonomiczne w Polsce. Założenia a praktyka Nie wchodząc w fascynujące bogactwo typów specjalnych stref ekonomicznych (por. Budzowski, Światowiec 1997; Guangwen 2003) należy wskazać, że głównymi oczekiwanymi efektami ich tworzenia są: tworzenie nowych miejsc pracy, w szczególności w obszarach depresji gospodarczej zwiększenie powiązań gospodarki krajowej z zagranicą (promocja eksportu) poprawa konkurencyjności gospodarki poprzez transfer technologii i wzrost kwalifikacji pracowników. Dość zgodne jest przekonanie, że SSE powinny stanowić jeden z elementów polityki regionalnej, mającej na celu przyciągnięcie kapitału dla aktywizacji gospodarczej wybranych obszarów i przyspieszenie tą drogą ich rozwoju gospodarczego (Kiryło 2000; Kryńska 2000b). Odwołując się do klasycznego modelu lokalizacji działalności gospodarczej D. Smitha (1966), zauważmy, że jest to forma subsydiowania inwestorów, która ma na celu skierowanie ich do miejsc, które w innym przypadku nie byłyby przedmiotem zainteresowania. Obszary takie położone są albo poza przestrzennymi granicami opłacalności produkcji, albo są postrzegane przez inwestorów jako mało atrakcyjne w porównaniu z lokalizacjami konkurencyjnymi (rys. 1). Polityka tworzenia obszarów uprzywilejowanych jest przedmiotem krytyki ekonomistów, hołdujących ideom szkoły klasycznej i neoklasycznej. Ich zdaniem wpływ stref polega nie tyle na kreowaniu nowych miejsc pracy, ile na ich tworzeniu Rys. 1. Przestrzenne granice zyskowności a istota subsydiów Źródło: D. Smith (1966). w jednych obszarach kosztem innych, co określa się jako efekt substytucji (Kryńska 2000a). Polityka wspierania niektórych obszarów pojmowana jest jako ingerencja w gospodarkę, mająca prowadzić do osiągnięcia celów równości terytorialnej i społecznej kosztem mniejszej efektywności gospodarki jako całości. Jak jednak celnie podkreślają J. Crittle i G. Akinci (2004) to, czy korzyści SSE przewyższą ich koszty, zależy od sposobu wdrożenia idei specjalnej strefy w gospodarce. Dobrze zaprojektowana, wprowadzona i konsekwentnie realizowana polityka SSE przynosi wiele pożądanych skutków dla państwa: zwiększenie zatrudnienia, 19

Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 przyciągnięcie zagranicznych inwestycji, wzrost eksportu i ogólny rozwój gospodarczy. Z drugiej strony źle zrealizowana może zaowocować negatywnymi skutkami, takimi jak obniżenie bazy podatkowej, niska jakość inwestycji, ich nietrwałość i słabe powiązanie z otoczeniem gospodarczym i społecznym strefy. M. Ahmad (2004) zauważa, że SSE ma sens tylko w takim państwie, które zdolne jest stworzyć właściwe regulacje i ich przestrzegać. Tym tłumaczy się niepowodzenie stref w niektórych krajach rozwijających się. Co zatem czyni przedsięwzięcie udanym? W sensie ogólnym jest to właściwa strategia, idące za nią regulacje prawne i spójny sposób ich wdrażania. Powodzenie specjalnej strefy ekonomicznej to zazwyczaj wypadkowa konsekwentnych działań politycznych, trafnej lokalizacji, odpowiedniej infrastruktury, siły powiązań z gospodarką krajową i międzynarodową, a także odpowiedniego kapitału ludzkiego (Djumena 2004). Zmieniające się podejście do lokalizacji SSE w Polsce Ustawa z dnia 20 października 1994 roku o specjalnych strefach ekonomicznych (Dz.U. nr 123, poz. 600) przewiduje tworzenie specjalnych stref ekonomicznych w celu przyspieszenia rozwoju gospodarczego części terytorium kraju, stanowiących regionalne otoczenie stref poprzez: rozwój określonych dziedzin działalności gospodarczej rozwój nowych rozwiązań technicznych i technologicznych rozwój eksportu zwiększenie konkurencyjności wytwarzanych wyrobów i świadczonych usług zagospodarowanie istniejącego majątku przemysłowego i infrastruktury społecznej tworzenie nowych miejsc pracy zagospodarowanie niewykorzystanych zasobów naturalnych z zachowaniem zasad równowagi ekologicznej. Tak zakreślone przez ustawodawcę cele odpowiadają generalnie celom tworzenia stref ekonomicznych w innych krajach. Nacisk, położony na zagospodarowanie istniejącego majątku przemysłowego, jeszcze silniej podkreślony w Założeniach ustanowienia SSE w Polsce, jest rysem polskim. Wynika on z faktu, że zespół przygotowujący założenia ustawy związany był z przeżywającym szok transformacji ośrodkiem przemysłowym, gdzie problem ten miał szczególne znaczenie. Ma także związek z problemem zagospodarowania terenu po zaniechanej budowie elektrowni atomowej w Żarnowcu. W każdym razie głównym celem ustanowienia SSE w Polsce miało być tworzenie nowych miejsc pracy (Założenia 1993). Podobnie uważają autorzy najnowszego raportu Specjalne strefy ekonomiczne (2005), podkreślając, że główną ideą tworzenia specjalnych stref ekonomicznych było dążenie do złagodzenia strukturalnego bezrobocia w wybranych regionach kraju poprzez skierowanie tam nowych inwestycji dzięki zastosowaniu pakietu zachęt finansowych. Obszary szczególnie kwalifikujące się do objęcia taką pomocą obejmowały stare okręgi przemysłowe, wymagające głębokiej restrukturyzacji (Górnośląski Okręg Przemysłowy, Łódzki, Sudecki, Staropolski), miasta o monokulturze przemysłowej, zagrożone recesją i degradacją społeczną regiony rolnicze zdo- 20