S p i s t r e ś c i Od wydawcy 11 Od autora 13 Wprowadzenie 15 O drugim życiu" (15) O sposobach poznawania drugiego życia" (22) Więzienia wybrane do badań (25) *** Część pierwsza RZECZYWISTOŚĆ, KTÓRA BRONI SIĘ PRZED POZNANIEM Zastrzeżony teren badań 35 Pułapki więziennej paranoi 43 "Złapał Kozak Tatarzyna..." (50) Fasada organizacji formalnej (57) Zabiegi obronne paranoika i zamknięty obieg informacji 59 O niepodobieństwie świata ludzi wolnych od świata uwięzionych oraz innych niebezpieczeństwach 69 Naiwny incognito kontra paranoik 75
Część druga ZA FASADĄ ORGANIZACJI FORMALNEJ Więzienne ideologie - w poszukiwaniu tożsamości 97 Urkowie" - wyznawcy sily i niepohamowania (97) Charakterniacy" - silą zasad i słowa (101) Ibermensze" i możdżanie" (105) Dwie grypsery" - magiczna moc języka (109) Ludzie" i frajerzy" - dychotomiczny model drugiego życia" (115) Wśród złodziei" 119 Git-ludzie", feści" i inni - przeciw dychotomicznemu modelowi drugiego życia" (119) Wokół nielegalnej produkcji i handlu - drugie życie" bez niepisanego kodeksu (166) Jeszcze inne drugie życie" (187) Przeciw importingowej" genezie drugiego życia" (192) Seks i ekonomia - więzienia żeńskie (205) ( Harem": Mężowie", żony", podkładaczki" i popaprańce") Ekonomia drugiego życia" (211) Między klawiszami" i złodziejami" 213 Warianty stosunków pomiędzy więźniami a personelem - wrogość, symbioza, paralelizm (213) Druga władza w więzieniu - klawisze" i złodzieje" przeciw sobie (217) Eksploatacja! przemoc, czyli o symbiozie wymuszonej (237] (Stosunek funkcjonariuszy SW do więźniów w zakładzie G; Stosunek więźniów do funkcjonariuszy SW w zakładzie G)
Obustronne korzyści w koegzystencji (270) Warianty stosunków między więźniami i funkcjonariuszami Służby Więziennej jako pochodna stosunków w społeczności więźniów (273) Wśród klawiszy" 278 Podziały między działami Służby Więziennej (278) Klawisze" mający kontakt i nie mający kontaktu z więźniami (284) W murach i poza murami więzienia (288) Na nowe czasy nowe drugie życie" 291 Więzienie bez drugiego życia"? (291) Nowa wojna o władzę nad drugim życiem" (295) (Zwąchanie ofiary; Gierki" - gry i zabawy na więzienną nudę; W poszukiwaniu nowego drugiego życia") Perspektywy - drugie życie" wokół nielegalnego rynku narkotyków (307) Stosunki społeczne w drugim życiu" więzienia - podsumowanie 311 Założenia, modelowe a rzeczywistość instytucji więzienia (311) Przeludnienie a druga władza" w więzieniu (314 Organizacja ekonomiczna a struktura społeczna więzienia (315)
Od autora Książka, którą dostaje czytelnik dziś do ręki, jest znacznie uzupełnioną, pogłębioną i uaktualnioną wersją tej, która została wydana w roku 1991 przez Wydawnictwo Prawnicze. Wydanie z 1991 r. opiera się na wynikach badań nad drugim życiem" w więzieniach zrealizowanych w latach 70-tych i na początku 80-tych. Obecne wydanie zostało uzupełnione o wyniki badań własnych przeprowadzonych także w latach 70-tych w dwóch zakładach karnych dla kobiet - nie znalazły się w poprzedniej wersji książki. Ponadto obecne wydanie zawiera opis i analizę zmian w drugim życiu" więzień w latach 50-tych i 60-tych oraz tych, które dokonywały się w drugim życiu" więzień w latach 90-tych, aż po dzisiejszy dzień. Dokonałem tego na podstawie analizy materiałów będących w posiadaniu Centralnego Zarządu Służby Więziennej, także tych zebranych podczas mojej pracy w więziennictwie oraz tych zebranych przeze mnie od więźniów w trakcie badań w latach 70-tych i 80-tych i nie wykorzystanych w poprzednim wydaniu. Nowa wersja Drugiego życia więzienia ukazuje jego przemiany w całym okresie powojennym, uwzględnia jego rozmaitość we wszystkich typach i rodzajach więzień tak męskich jak i żeńskich. Daje czytelnikowi 13
Drugie życie więzienia szerszą i głębszą perspektywę interpretacyjną tego zjawiska. Można powiedzieć, iż aktualne wydanie jest także historią drugiego życia" więzień w powojennej Polsce, ułomną z pewnością ale i teren badań jest bardzo trudny. Pozostawiłem niewiele zmienioną część I poprzedniego wydania - Rzeczywistość, która broni się przed poznaniem. Pomimo zasadniczych zmian systemowych w Polsce wiele instytucji, jak choćby Wojsko, Policja i Służba Więzienna, zachowały swój hierarchiczno-dyspozycyjny charakter. Tego rodzaju instytucje nie poddają się łatwo inwigilacji i bronią się przed tym jak mogą. Nowa Ustawa o Służbie Więziennej nie zmieniła zasadniczo jej charakteru. Dopuściła wprawdzie zatrudnianie cywili, ale istoty jej paramilitarnego charakteru nie naruszyła. Zapewne można dziś łatwiej niż w przeszłości - pod rządami monopartii - otrzymać zgodę na prowadzenie obserwacji w więzieniach. Nie mniej jednak dalej tkwią w więziennictwie (nie tylko polskim), struktury, które generują mechanizmy obronne przed poznaniem. Dlatego bardzo wiele z tego, co opisałem w poprzedniej wersji książki jest wciąż aktualne. Tym więcej, że o ile po odzyskaniu wolności na początku lat 90-tych można było mieć nadzieję na głębokie reformy - to niestety już pod koniec tej dekady, zmiany w polityce karnej państwa i przeludnienie w więzieniach, mogą doprowadzić do degeneracji całego systemu. Nie będę tych nowych zjawisk szerzej opisywał. Odsyłam państwa do mojej nowej książki Więzienne Laboratorium, która już wkrótce ukaże się na rynku. Poza tym, chcę powiedzieć, iż mechanizmy obronne przed poznaniem są niezbywalnym elementem drugiego życia" w więzieniu. Bez nich trudno byłoby wyobrazić sobie jego istnienie. Warszawa 14 maja 2002 r. 14