INSTYTUT ZOOTECHNIKI PAŃSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY OCHRONA ZASOBÓW GENETYCZNYCH ŚWIŃ RAS RODZIMYCH -- STAN HODOWLI I WYNIKI OCENY za rok 2018 Kraków 2019 z. 14
INSTYTUT ZOOTECHNIKI PAŃSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY ISSN 2300-3294 OCHRONA ZASOBÓW GENETYCZNYCH ŚWIŃ RAS RODZIMYCH -- STAN HODOWLI I WYNIKI OCENY za rok 2018 Kraków 2019 z. 14
PAŃSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY 32-083 Balice k. Krakowa tel. 12 3572500, fax 12 2856733 e-mail: izooinfo@izoo.krakow.pl internet: http://www.izoo.krakow.pl DYREKTOR INSTYTUTU ZOOTECHNIKI PIB prof. dr hab. inż. Maciej Pompa-Roborzyński Opracowanie i redakcja merytoryczna: ZAKŁAD HODOWLI TRZODY CHLEWNEJ Kierownik: dr hab. Mirosław Tyra, prof. IZ PIB Opracowanie redakcyjne: mgr Bogusława Krawiec Fot.: dr inż. Magdalena Szyndler-Nędza Opracowanie publikacji w Zespole Wydawnictw i Poligrafii IZ PIB, 2019.
OCHRONA ZASOBÓW GENETYCZNYCH ŚWIŃ RAS RODZIMYCH STAN HODOWLI I WYNIKI OCENY Magdalena Szyndler-Nędza 1, Piotr Luciński 2, Ewa Skrzypczak 2, Karolina Szulc 2, Zbigniew Bajda 3 1 Instytut Zootechniki Państwowy Instytut Badawczy, Zakład Hodowli Trzody Chlewnej 2 Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu 3 Polski Związek Hodowców i Producentów Trzody Chlewnej, filia w Lublinie WSTĘP Świnie ras rodzimych: puławska, złotnicka biała i złotnicka pstra, hodowane są od wielu lat w Polsce w czystości rasy i w większości utrzymywane w indywidualnych gospodarstwach rolnych. Rasy te są doskonale przystosowane do miejscowych warunków środowiskowych, klimatu, gleby, zasobów paszowych i warunków chowu. Charakteryzują się wysoką plennością, dobrymi cechami matczynymi, długowiecznością oraz odpornością na zmiany środowiskowe i stres. Produkty uzyskiwane z mięsa pochodzącego od tuczników tych ras mają szczególne wartości smakowe, jakościowe i odżywcze. Pomimo tego zwierzęta tych ras nie są atrakcyjne dla producentów i hodowców trzody chlewnej, przede wszystkim ze względu na gorsze wskaźniki mięsności tuczników w porównaniu z tucznikami świń ras wysoko mięsnych. Z tego powodu naturalny rozwój tych populacji jest utrudniony, a wręcz istnieje realne niebezpieczeństwo wyginięcia świń ras rodzimych. W roku 2018 pod oceną było 1611 loch rasy puławskiej oraz 1201 loch rasy złotnickiej białej i 813 loch złotnickiej pstrej. W stosunku do roku ubiegłego liczba ocenionych zwierząt zwiększyła się o 11,1% w rasie puławskiej, w rasach złotnickiej białej i pstrej odpowiednio o 17,5% i 40,9%. Ze względu na występowanie u świń ras rodzimych odrębności genetycznej w stosunku do ras wysokoprodukcyjnych, zmienności wewnątrz rasowej oraz szeregu cennych cech, rasy te zostały objęte programami ochrony zasobów genetycznych. Programy dla poszczególnych ras zostały przedstawione i przyjęte w grudniu 2005 roku na posiedzeniu Rady Naukowej Instytutu Zootechniki PIB w Krakowie. Kwalifikacja zwierząt do programu dokonywana jest na podstawie wniosku hodowcy, po spełnieniu wymogów określonych przez prowadzącego księgi hodowlane. W Instytucie Zootechniki PIB, w bazach dotyczących zwierząt ras zachowawczych, corocznie aktualizowane są dane z oceny rozpłodowej i przyżyciowej świń ras puławskiej, złotnickiej białej i złotnickiej pstrej. Ocena wartości użytkowej tych ras prowadzona jest zgodnie z metodyką przyjętą przez prowadzących księgi. 3
RASA PUŁAWSKA Fot. 1. Locha rasy puławskiej Fot. 2. Knur rasy puławskiej 4
WZORZEC RASY PUŁAWSKIEJ Historycznie ukształtowany i obecnie uznawany za typowy wzorzec świni rasy puławskiej jest następujący: Umaszczenie łaciate, czarno-białe z przewagą barwy czarnej. Dopuszcza się także umaszczenie trójbarwne czarno-biało-rude oraz umaszczenie czarne z białymi plamami w dolnej części ryja, kończyn i ogona; Głowa nieduża, szeroka w partii czołowej; Ryj prosty, niezbyt długi; Uszy nieduże, stojące, z wiekiem pochylające się ku przodowi; Tułów średniej długości, osadzony na mocnych, dobrze spionowanych kończynach; Zad szeroki i mocny, szynki uwypuklone, ale średniej długości; Temperament żywy, ale usposobienie łagodne bez przejawów agresji wobec innych zwierząt w grupie. Masa ciała dorosłych osobników: - knury około 250 350 kg, - lochy około 200 280 kg. Są to świnie w typie tłuszczowo-mięsnym. Rasę charakteryzuje wczesność dojrzewania rozpłodowego. Lochy rasy puławskiej cechują się dobrym poziomem cech użytkowości rozpłodowej, w tym wysoką mlecznością i troskliwością macierzyńską. Maciory rodzą w miocie około 9 do 12 prosiąt. Świnie tej rasy odznaczają się szybkim tempem wzrostu. W 2018 r. loszki przyrastały średnio 571 g dziennie i przy masie ciała około 100 kg uzyskały mięsność średnio 55,9%. Tak więc, zwierzęta tej rasy pod względem użytkowym doskonale spełniają kryteria standardu hodowlanego dla komponentu matecznego. Tuczniki rasy puławskiej dobrze przyrastają także w mniej sprzyjających warunkach żywienia i utrzymania. Wprawdzie cechują się one nieco niższą mięsnością w porównaniu do ras hodowanych w Polsce, za to ich mięso charakteryzuje się bardzo dobrą jakością, na którą składa się odpowiednia struktura włókienek mięśniowych i specyficzny układ tłuszczu międzymięśniowego decydujące o marmurkowatości tkanki mięśniowej. Mięso to ma szczególne wartości smakowe i jakościowe. Nadaje się więc doskonale do wytworzenia specyficznych produktów regionalnych. W hodowli świń rasy puławskiej ważne jest zachowanie wczesnego osiągania dojrzałości rozpłodowej, dużej żywotności, zdrowotności i długowieczności. Dnia 28 maja 2009 roku świnia rasy puławskiej została wpisana na Listę produktów tradycyjnych prowadzoną przez Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi. 5
HISTORIA POWSTANIA RASY PUŁAWSKIEJ Historia rasy puławskiej sięga początku XX wieku. Systematyczną pracę hodowlaną nad doskonaleniem tzw. świń gołębskich, które stały się zaczątkiem genealogii świń puławskich podjęto w 1926 r. w Stacji Zootechnicznej Państwowego Instytutu Naukowego Gospodarstwa Wiejskiego w Borowinie, pod merytorycznym nadzorem prof. Zdzisława Zabielskiego. Materiał wyjściowy stanowiło stado zakupione z okolic wsi Gołąb, składające się z kilkunastu sztuk mieszańców prymitywnych świń miejscowych (polska świnia kłapoucha i mała polska ostroucha) z importowaną rasą Berkshire. Początkowo świnie te nazywano gołębskimi, a potocznie łaciatkami. Zwierzęta te udoskonalano poprzez dolew krwi świń rasy wielkiej białej angielskiej oraz intensywną selekcję. Wyhodowano świnie w typie tłuszczowo-mięsnym, które wykazywały cechy wczesnego dojrzewania oraz intensywnego otłuszczania się już w młodym wieku. W okresie tym tworzyło się coraz szersze grono rolników zainteresowanych chowem tej świni. Największe skupiska łaciatek powstały między Puławami a Dęblinem oraz w okolicach Kocka, Michowa i Kamionki. W roku 1935 rejon występowania tej rasy obejmował 7 powiatów woj. lubelskiego. W okresie lat 1935 1951 świnie gołębskie rozprzestrzeniły się także w innych rejonach Polski (Mazowsze i Śląsk), wypierając w dużej mierze świnie biało umaszczone. Szczególnie docenianymi wówczas zaletami świni gołębskiej była zdrowotność oraz bardzo dobre przystosowanie do tradycyjnych warunków chowu, zwłaszcza żywienia zbożowo-ziemniaczanego. W roku 1951 w związku z reorganizacją PINGW w Puławach Rada Naukowa podjęła decyzję o zmianie nazwy ekotypu świni gołębskiej na puławską. Podjęto decyzję o przekształceniu tych świń na typ bardziej mięsny. Zastosowano staranny dobór do kojarzeń i ostrą selekcję, jak również dolew krwi świń rasy wielkiej białej angielskiej w typie bekonowym i berkszyrów. Największe zainteresowanie hodowlą tej rasy przypada na lata 1950 1960. Jeszcze w 1960 roku lochy puławskie stanowiły 9,8% krajowego stada loch zarodowych. Pod koniec lat 80. rozpoczął się etap intensywnej redukcji rasy. Ograniczenie zakresu wykorzystania świń puławskich w programach produkcji żywca rzeźnego spowodowane zostało presją rynku wieprzowiny, na którym preferowano tusze wysokomięsne. W roku 1997 populacja aktywna świń rasy puławskiej liczyła zaledwie 86 loch i 10 knurów stadnych. W wyniku podjętych wówczas działań organizacyjnych w kierunku ochrony zasobów genetycznych ras krajowych oraz wydzielenia subsydiów rządowych na wspieranie rozwoju stad zachowawczych, stan liczbowy populacji został ustabilizowany. 6
RASY ZŁOTNICKIE 7
RASA ZŁOTNICKA BIAŁA Fot. 3. Locha rasy złotnickiej białej Fot. 4. Knur rasy złotnickiej białej 8
WZORZEC RASY ZŁOTNICKIEJ BIAŁEJ Świnia rasy złotnickiej białej jest średnio duża, o harmonijnej budowie ciała, dobrze związana. Dopuszczalny jest dymorfizm płciowy, szczególnie w starszym wieku. Typowy wzorzec świni rasy złotnickiej białej jest następujący: Umaszczenie białe, dopuszczalne niewielkie ciemne łatki; Głowa mała; Ryj średnio długi i prosty; Uszy pochylone do przodu, średniej wielkości; Tułów długi w kształcie trapezu, zwężający się ku przodowi; Zad powinien być dobrze wypełniony; Kończyny wysokie, dobrze ustawione. Co najmniej 12 prawidłowo rozwiniętych sutek, dopuszczalna jest asymetria jednego sutka. Knury odznaczają się poprawnym libido, a lochy dużą troskliwością w stosunku do prosiąt. Masa ciała dorosłych osobników: - knury około 250 300 kg, - lochy około 200 250 kg. Są to świnie w typie mięsnym, późno dojrzewające. Lochy tej rasy cechują się dobrym poziomem cech użytkowości rozpłodowej, w tym opiekuńczością macierzyńską. Liczba prosiąt urodzonych w miocie waha się od około 9 do 12 szt. W wyniku systematycznej, wieloletniej pracy hodowlanej prowadzonej w czystości rasy świń złotnickich białych, osiągnięto znaczne zwiększenie przyrostów dziennych, a także zmniejszenie grubości słoniny grzbietowej u tych zwierząt. Obecnie świnie złotnickie białe charakteryzują się średnio szybkim tempem wzrostu. W 2018 r. loszki przyrastały dziennie średnio 493 g i przy średniej masie ciała około 95 kg uzyskały mięsność średnio 50,2%. Uważa się, że świnie te doskonale nadają się do tuczu intensywnego. Świnia złotnicka biała jako rasa lokalna doskonale przystosowana jest do miejscowych warunków środowiskowych, nie ma dużych wymagań paszowych i jest odporna na specyficzne czynniki chorobotwórcze. Mięso tych świń charakteryzuje się bardzo dobrą jakością, na którą składa się charakterystyczny układ tłuszczu międzymięśniowego decydujący o marmurkowatości tkanki mięśniowej. Mięso to doskonale nadaje się do wytworzenia regionalnych produktów żywnościowych. W maju 2006 roku zostało ono wpisane na Listę produktów tradycyjnych prowadzoną przez Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi pod nazwą: Wielkopolska wieprzowina złotnicka. 9
RASA ZŁOTNICKA PSTRA Fot. 5. Locha rasy złotnickiej pstrej Fot. 6. Knur rasy złotnickiej pstrej 10
WZORZEC RASY ZŁOTNICKIEJ PSTREJ Świnia rasy złotnickiej pstrej jest średnio duża, o harmonijnej budowie ciała, dobrze związana. Dopuszczalny jest dymorfizm płciowy, szczególnie w starszym wieku. Typowy wzorzec świni rasy złotnickiej pstrej jest następujący: Umaszczenie łaciate, czarno-białe, ponad 50% maści białej, przy czym najbardziej pożądany jest układ łat sprawiający wrażenie drugiej skóry narzuconej na grzbiet zwierzęcia. Szczecina powinna przybierać barwę pigmentu skóry; Głowa powinna być średniej wielkości; Ryj średnio długi i prosty; Uszy pochylone do przodu, średniej wielkości; Tułów długi, lekko spłaszczony, dopuszczalna jest lekka karpiowatość grzbietu; Zad dobrze wypełniony, może być lekko spadzisty; Kończyny mocne o grubej kości. Co najmniej 12 prawidłowo rozwiniętych sutek, dopuszczalna jest asymetria jednego sutka. Knury odznaczają się wysokim libido, a lochy dużą troskliwością macierzyńską. Masa ciała dorosłych osobników: - knury około 300 350 kg, - lochy około 200 300 kg. Zwierzęta tej rasy uważane są obecnie za świnie w typie mięsno-słoninowym w kierunku mięsnym, późno dojrzewające. Lochy rasy złotnickiej pstrej cechują się dobrym poziomem cech użytkowości rozpłodowej, w tym opiekuńczością macierzyńską. Liczba prosiąt urodzonych w miocie waha się w tej rasie od 8 do 10 szt. Obecnie świnie te utrzymywane są przeważnie w systemach ekologicznych, gdzie preferowany jest ekstensywny sposób utrzymania zwierząt. Dlatego wyniki użytkowości tucznej i rzeźnej w tej rasie są nieco słabsze w porównaniu do pozostałych ras świń zachowawczych. Aktualnie zwierzęta tej rasy charakteryzują się średnim tempem wzrostu (w 2018 r. loszki przyrastały średnio 433 g dziennie i przy masie ciała około 90 kg uzyskały mięsność średnio 47,8%). Rasa ta ma wiele ważnych pod względem gospodarczym zalet. Jedną z nich jest wyjątkowo duża odporność na czynniki chorobotwórcze. Ponadto, zwierzęta te nie mają dużych wymagań paszowych. Zaletą szczególnie cenną jest bardzo dobra jakość mięsa. Dotychczasowe badania nie wykazały u tuczników tej rasy wady mięsa typu PSE, czyli mięsa wodnistego. Mięso to doskonale nadaje się do wytworzenia regionalnych wyrobów żywnościowych, szczególnie wędlin późno dojrzewających. 11
HISTORIA POWSTANIA RAS ZŁOTNICKICH Rasy złotnickie biała i pstra powstały w latach 1946 1949, kiedy to prof. dr hab. Stefan Alexandrowicz przeprowadził badania monograficzne nad świniami prymitywnymi na terenie województwa olsztyńskiego. Efektem tych badań był zakup przez Akademię Rolniczą w Poznaniu 5 knurków i 18 loszek przywiezionych przez przesiedleńców z okolic Wilna i Nowogródka na tereny woj. olsztyńskiego. Były to mieszańce prymitywnych świń długouchych i krótkouchych z przewagą tych pierwszych i być może z domieszką wielkich białych angielskich. Zwierzęta te umieszczono w Rolniczym Zakładzie Doświadczalnym Złotniki należącym do Akademii Rolniczej w Poznaniu. Początkowo zakupiony materiał charakteryzował się dużym zróżnicowaniem pod względem cech pokrojowych oraz umaszczenia. Starano się jednak wybrać osobniki o cechach prymitywnych, chociaż w dalszej hodowli nie przywiązywano wagi do cech pokrojowych niemających żadnego związku z produkcją. W populacji wyjściowej świń ras złotnickich przeważały osobniki o umaszczeniu łaciatym czarno-białym i białym, zdarzały się jednak osobniki czarne, szare, rude oraz z pręgami. W trakcie prowadzenia pracy hodowlanej, opartej o racjonalnie prowadzoną selekcję materiału zwierzęcego i indywidualny dobór do kojarzeń, wyodrębniono dwie odmiany świń złotnickich: białą o użytkowości mięsnej i pstrą o użytkowości mięsno-słoninowej. W roku 1962 odmiany świń złotnickich zostały uznane za dwie odrębne rasy i otwarto dla nich księgi zwierząt hodowlanych. Świnie złotnickie odmiany białej doskonalone początkowo były na terenie woj. poznańskiego w RZD Złotniki i RZD Przybroda. W celu przyspieszenia zmiany typu w kierunku użytkowości bekonowej zastosowano jednorazowy dolew krwi świń szwedzkiej rasy Landrace. Kolejnymi centrami hodowlanymi, w których utrzymywano świnie złotnickie białe były: RZD Przybroda oraz WODR Sielinko, a także w PGR Michałów na terenie woj. wrocławskiego. W roku 1999 świnie złotnickie białe powróciły do Złotnik, gdzie powstało największe stado tej rasy liczące około 100 loch. Świnie złotnickie odmiany pstrej początkowo utrzymywano w woj. olsztyńskim, w Zakładzie Polskiej Akademii Nauk Popielno i w Państwowym Gospodarstwie Rolnym Parcz. Następne chlewnie zarodowe powstały na terenie woj. poznańskiego KPGR Manieczki i woj. bydgoskiego KPGR Chwaliszewo, Zakład Chraplewo. W 1984 roku świnie rasy złotnickiej pstrej objęto hodowlą zachowawczą jako rasę rodzimą świń w Polsce. Miało to na celu utrzymanie odrębnego genotypu świń rasy złotnickiej pstrej, który charakteryzuje się w porównaniu do innych utrzymywanych w kraju ras bardzo urozmaiconym zestawem genów. 12
LOKALIZACJA Rasa puławska w roku 2018 występowała na terenie dziewięciu województw, w porównaniu do roku ubiegłego obszar występowania tej rasy powiększył się o woj. świętokrzyskie. Nadal najwięcej zwierząt tej rasy utrzymywanych było na terenie Lubelszczyzny (802 lochy w 34 gospodarstwach) oraz Mazowsza (429 loch w 14 stadach). Obszar występowania świń rasy złotnickiej białej (złb) w porównaniu z rokiem ubiegłym zmniejszył się o województwo mazowieckie i zachodnio-pomorskie, natomiast nowe stado powstało w woj. śląskim. Obecnie rasa złb utrzymywana jest na terenie ośmiu województw. Najliczniej lochy złb występowały w Wielkopolsce (829 loch w 19 stadach), a także na Podkarpaciu (112 loch w 3 stadach) i w Małopolsce (100 loch w 2 stadach). W stosunku do roku ubiegłego zasięg występowania świń ras złotnickich pstrych (złp) zmniejszył się o woj. warmińsko-mazurskie oraz zwiększył się o woj. opolskie. Lochy tej rasy w roku 2018 występowały na terenie siedmiu województw. Najwięcej zwierząt złp nadal utrzymywanych było w województwie wielkopolskim (363 loch w 12 stadach) oraz Pomorskim (201 loch w 10 stadach). W zastawieniu poniżej przedstawiono strukturę stad w poszczególnych województwach. Województwo Kujawsko-pomorskie Lubelskie Mazowieckie Małopolskie Opolskie Podlaskie Pomorskie Zachodnio-pomorskie Świętokrzyskie Lubuskie Małopolskie Podkarpackie Pomorskie Warmińsko-mazurskie Wielkopolskie Łódzkie Śląskie Dolnośląskie Kujawsko-pomorskie Opolskie Pomorskie Wielkopolskie Zachodnio-pomorskie Łódzkie Liczba hodowli Liczba (ogółem) loch Rasa puławska 8 139 34 802 14 429 2 16 1 75 2 80 3 35 2 26 1 9 Rasa złotnicka biała 1 2 3 2 1 19 1 1 22 100 112 71 15 829 49 3 Rasa złotnicka pstra 4 3 1 10 12 1 1 122 64 31 201 363 14 18 Liczba loch w stadach minimalna maksymalna 3 3 4 6-34 5 12 - - 46 15 32-4 - - 3 6-2 2 - - 26 74 73 10-46 24 14 - - 54 50 39-109 - - 95 36-46 89 - - 13
Puławska Złotnicka biała Złotnicka pstra Rys. 1. Lokalizacja utrzymywania świń ras chronionych w roku 2018 14
WYNIKI OCENY 15
ZMIANY W LICZEBNOŚCI LOCH I STAD Zmiany w liczebności loch i stad poszczególnych ras na przestrzeni lat przedstawiono na wykresach 1 (puławska), 2 (złotnicka biała), 3 (złotnicka pstra). Od roku 2015 rozpoczęto realizację nowej edycji Programu rolno-środowiskowoklimatycznego, w ramach PROW 2014 2020, z nową wyższa stawką płatności za lochę. Fakt ten prawdopodobnie wpłynął na zwiększenie zainteresowania hodowlą ras rodzimych. W przypadku rasy puławskiej od roku 2015 obserwuje się stopniowe zwiększenie liczby stad i loch do poziomu 1611 szt. w 67 stadach w roku 2018. W rasie złotnickiej białej obserwuje się powolny, ale stały wzrost liczebności loch w całym analizowanym okresie czasu (o średnio 79 loch rocznie), od około 250 loch w 2007 do 1201 loch pod oceną w 2018 r. W rasie złotnickiej pstrej od roku 2010 do 2015 odnotowano spadek liczby hodowli oraz liczby loch tej rasy, o średnio 100 loch rocznie. W ostatnich trzech latach zainteresowanie hodowlą tej rasy nieco się zwiększyło, a liczba ocenionych loch w roku 2018 wyniosła 813 szt. w 28 stadach. Wykres 1. Liczba stad i loch rasy puławskiej będących pod oceną w latach 2007 2018 16
Wykres 2. Liczba stad i loch rasy złotnickiej białej będących pod oceną w latach 2007 2018 Wykres 3. Liczba stad i loch rasy złotnickiej pstrej będących pod oceną w latach 2007 2018 17
UŻYTKOWOŚĆ ROZPŁODOWA W roku 2018 ogółem oceniono użytkowość rozpłodową 3625 loch na podstawie 5372 miotów. Szczegółowe wyniki oceny użytkowości rozpłodowej przedstawiono w tabelach 1A, 1B i 1C. Dane te dotyczą miotów urodzonych w okresie od 01.01.2018 do 31.12.2018 roku. Wyniki użytkowości rozpłodowej loch zależne są między innymi od rasy, wieku, stanu zdrowia zwierząt, żywienia i sposobu utrzymania. Ważnym czynnikiem jest również intensywność eksploatacji loch, staranność obsługi i metody chowu. Wszystkie te czynniki wpływają na częstotliwość oproszeń, czyli na uzyskaną od lochy liczbę miotów i prosiąt w roku. Na podstawie przedstawionych danych (tabela 1A) można stwierdzić, że w roku 2018 największą średnią liczbę prosiąt urodzonych w miocie miały lochy rasy puławskiej (10,51 szt.), następnie złotnickiej białej (8,87 szt.) i złotnickiej pstrej (8,57 szt.). Lochy omawianych ras urodziły średnio w roku od 1,6 (puławska) do 1,3 i 1,4 miotu (odpowiednio złp i złb). Średnie straty prosiąt do 21. dnia życia wahały się od średnio 7,12% w rasie złotnickiej białej do 12,19% w rasie złotnickiej pstrej. Rasa Tabela 1A. Wyniki oceny użytkowości rozpłodowej loch w roku 2018 zestawienie według ras Liczba loch Liczba ocenianych miotów ogółem pierw. Liczba prosiąt urodzonych w miocie Liczba prosiąt w 21. dniu Straty prosiąt do 21 dnia życia (%) Liczba sutków lochy Puławska 1611 2603 531 10,51 9,36 10,95 14,10 Złotnicka biała 1201 1692 250 8,87 8,24 7,12 14,42 Złotnicka pstra 813 1077 297 8,57 7,52 12,19 13,62 Wiek w dniu pierwszego oproszenia jest cechą zależną zarówno od predyspozycji rasowych zwierząt, jak i od metod chowu w poszczególnych gospodarstwach. Lochy rasy puławskiej charakteryzujące się wczesnym dojrzewaniem uzyskały pierwsze mioty średnio w 389. dniu życia (tabela 1B). Lochy ras złotnickich cechujące się późnym dojrzewaniem rodziły pierwsze mioty średnio w 392. dniu życia (złotnicka pstra) oraz w 408. dniu życia (złotnicka biała). Rozbieżność pomiędzy rasami wynika z różnych metod chowu loch w gospodarstwach. Analizując wiek pierwszego oproszenia w poszczególnych gospodarstwach zaobserwowano, że w bieżącym roku, w rasie puławskiej lochy swoje pierwsze mioty rodziły najwcześniej w 284. dniu (stado 14 339) a najpóźniej w 583. dniu życia (stado 04 240) w rasie złotnickiej białej lochy swoje pierwsze mioty rodziły najwcześniej w 264. dniu (stado 03 070), a najpóźniej w 781. dniu życia (stado 03 071). Lochy złotnickie pstre 18
natomiast uzyskały pierwsze mioty od 291. (stado 01 069) do 822. dnia życia (stado 01 100). Okres międzymiotu zależny jest od indywidualnych cech zwierząt, ale także od intensywności eksploatacji lochy. Wielkość tej cechy w rasach zachowawczych świń wahała się średnio od 189 (puławska) do 222 dni (złotnicka pstra). Tabela 1B. Wiek pierwszego oproszenia loch i okres międzymiotu w roku 2018 zestawienie według ras Rasa Średni wiek w dniu pierwszego oproszenia (dni) Okres międzymiotu (dni) średnia min. maks. średnia min. maks. Puławska 389 284.33 583.74 189 157 315 Złotnicka biała 408 264.00 781.00 220 159 377 Złotnicka pstra 392 290.94 822.17 222 154 407 W 2018 roku w wybranych gospodarstwach przeprowadzono kontrolę masy ciała miotów w dniu urodzenia i w 21. dniu ich życia (tabela 1C). Masa miotu, a także masa prosięcia istotnie zależne są od liczby prosiąt w miocie. Średnia masa miotów w dniu urodzenia wahała się od 10,58 kg w rasie puławskiej do 12,76 kg w rasie złotnickiej pstrej, a średnia masa ciała prosięcia urodzonego od 1,24 kg (rasa puławska) do około 1,5 kg w rasach złotnickich. W 21. dniu życia prosiąt średnia ich masa ciała wyniosła od 4,88 kg (rasa złotnicka pstra) do 5,4 kg (rasa puławska). Masa miotu w tym dniu w analizowanych rasach wynosiła od 47,33 kg w rasie złotnickiej pstrej do 50,73 kg w rasie puławskiej. Tabela 1C. Masa miotu i prosięcia w dniu urodzenia i w 21. dniu życia, w roku 2018 zestawienie według ras Rasa procent zważonych miotów W dniu urodzenia średnia masa prosięcia (kg) średnia masa miotu (kg) procent zważonych miotów W 21. dniu życia średnia masa prosięcia (kg) średnia masa miotu (kg) Puławska 1,8 1,24 10,58 1,7 5,40 50,73 Złotnicka biała 17,7 1,53 12,66 5,8 5,07 49,17 Złotnicka pstra 31,1 1,58 12,76 14,6 4,88 47,33 19
Tabela 2. Wyniki oceny użytkowości rozpłodowej loch w poszczególnych województwach w roku 2018 zestawienie według ras Województwo Liczba loch Liczba ocenianych miotów ogółem pierw. Liczba prosiąt urodzonych w miocie Liczba prosiąt w 21. dniu Średni wiek w dniu pierwszego oproszenia (dni) Okres międzymiotu (dni) Puławska Kujawsko-pomorskie 139 216 57 9,08 7,99 380,74 209 Lubelskie 802 1354 208 11,06 9,67 364,34 181 Mazowieckie 429 688 104 10,45 9,55 375,06 202 Małopolskie 16 22 13 8,95 8,73 370,46 165 Opolskie 75 126 44 8,90 8,38 414,20 181 Podlaskie 80 95 57 9,51 8,81 539,95 195 Pomorskie 35 50 24 8,98 7,32 325,67 184 Zachodnio-pomorskie 26 43 15 10,70 10,37 354,27 192 Świętokrzyskie 9 9 9 9,44 7,33 336,44 Złotnicka biała Lubuskie 22 33 9 10,15 10,15 339,00 173 Małopolskie 100 160 28 5,82 5,82 392,29 195 Podkarpackie 112 180 18 8,73 8,57 393,00 200 Pomorskie 71 99 19 10,21 8,83 347,26 199 Warmińsko-mazurskie 15 22 3 6,45 6,45 331,33 230 Wielkopolskie 829 1141 168 9,22 8,50 424,77 227 Łódzkie 49 54 2 8,98 7,35 481,00 269 Śląskie 3 3 3 7,33 6,67 368,00 Złotnicka pstra Dolnośląskie 122 126 25 9,39 8,56 314,80 278 Kujawsko-pomorskie 64 71 44 7,87 6,23 352,64 220 Opolskie 31 31 31 8,42 7,45 387,65 Pomorskie 201 234 67 8,94 7,46 413,64 278 Wielkopolskie 363 561 121 8,43 7,53 414,04 193 Zachodnio-pomorskie 14 28 6 8,32 7,61 324,33 168 Łódzkie 18 26 3 6,50 6,50 427,33 201 W tabeli 2 zamieszczono wyniki oceny użytkowości rozpłodowej loch w poszczególnych województwach w roku 2018. Najwięcej loch rasy puławskiej oceniono na terenie województwa lubelskiego (802 szt.) i mazowieckiego (429 szt.). 20
Najwięcej prosiąt urodziły lochy w województwie lubelskim (11,06 szt.) i zachodnio-pomorskim (10,70 szt.) oraz mazowieckim (10,45 szt.). Najwięcej prosiąt w miocie odchowano w województwie zachodnio-pomorskim (10,37 szt.). W województwie małopolskim uzyskano najkrótszy okres międzymiotu wynoszący 165 dni. Loch rasy złotnickiej białej najwięcej było w województwie wielkopolskim (829 szt.) oraz podkarpackim (112 szt.) i małopolskim (100 szt.). W województwach lubuskim i pomorskim uzyskano największą liczbę prosiąt urodzonych w miocie od lochy (odpowiednio 10,15 szt. i 10,21 szt.). W województwie lubuskim również uzyskano największą liczbę prosiąt odchowanych do 21 dnia życia (10,15 szt.), a także najkrótszy okres międzymiotu (173 dni). Rasę złotnicką pstrą utrzymywano najliczniej, podobnie jak w roku ubiegłym, na terenach województwa wielkopolskiego (363 lochy), ale także w województwie pomorskim (201 loch) i dolnośląskim (122 szt.). Najwięcej prosiąt w miocie urodziły i odchowały do 21 dnia życia lochy pochodzące z terenów województwa dolnośląskiego (odpowiednio 9,39 szt. i 8,56 szt.). W województwie zachodnio-pomorskim uzyskano natomiast najkrótszy okres międzymiotu u loch tej rasy (168 dni). 21
OCENA TUCZNA I RZEŹNA DOKONANA PRZYŻYCIOWO Ocenie przyżyciowej poddano w roku 2018 ogółem 534 młode knury i 2800 loszek hodowlane ras zachowawczych. W tabelach 3 i 4 zamieszczono dane dotyczące wyników oceny przyżyciowej knurów, a w tabelach 5 i 6 wyniki oceny przyżyciowej loszek. Wyniki tej oceny są specyficzne dla każdej z ras i wynikają z ich odmienności i różnorodności genetycznej. Zamieszczone w tabelach dane (tab. 3, 5) wskazują, że rasa puławska w porównaniu ze świniami ras złotnickich charakteryzuje się szybszym tempem wzrostu. Standaryzowany przyrost dzienny knurów rasy puławskiej wynosił 589 g/dzień, natomiast knurów złotnickiej białej 475 g/dzień, a złotnickiej pstrej 409 g/dzień. Loszki rasy puławskiej przyrastały również lepiej niż loszki ras złotnickich. Standaryzowany przyrost dzienny loszek rasy puławskiej wynosił 569 g/dzień, natomiast złotnickiej białej 493 g/dzień, a złotnickiej pstrej 433 g/dzień. W przypadku cech rzeźnych knury rasy puławskiej uzyskały standaryzowaną procentową zawartość mięsa w tuszy na poziomie 55,7% oraz standaryzowaną średnią grubość słoniny z dwóch pomiarów 12,9 mm. W rasach złotnickich knury charakteryzowały się mięsnością, która wynosiła 53,8% (złotnicka biała) i 47,9% (złotnicka pstra). Średnia grubość słoniny knurów ras złotnickich wynosiła 13,6 mm (zł. biała) i 21,4 mm (zł. pstra). Mięsność loszek omawianych ras wahała się od 47,8% (zł. pstra) do 55,9% (puławska). Średnia grubość słoniny loszek rasy puławskiej i złotnickiej pstrej była mniejsza w stosunku do grubości słoniny knurów tych ras o odpowiednio 0,1 mm i 1,1 mm. W rasie złotnickiej białej loszki miały grubszą słoninę od knurów tej rasy o 4,9 mm. W tabelach 4 i 6 przedstawiono wyniki oceny przyżyciowej knurów i loszek w poszczególnych województwach w roku 2018. Najwięcej knurków i loszek rasy puławskiej oceniono na terenie województwa lubelskiego (odpowiednio 262 szt. i 942 szt. Knurki i loszki rasy złotnickiej białej najliczniej ocenione były w województwie: wielkopolskim (odpowiednio 8 szt. i 115 szt.). Knurki i loszki rasy złotnickiej pstrej najliczniej oceniono także na terenie województwa wielkopolskiego (odpowiednio 2 szt. i 124 szt.). 22
Tabela 3. Średnie wyniki przyżyciowej oceny młodych knurów w 2018 r. zestawienie według ras Rasa Liczba knurów Wiek w dniu oceny (dni) Masa ciała w dniu oceny (kg) Średnia grubość słoniny (mm) Wysokość oka polędwicy (mm) Przyrost dzienny standaryzowany (g) Procentowa zawartość mięsa (%) Indeks (pkt) Puławska 518 185 109 12,9* 52,2* 589 55,7* 85 Złotnicka biała 10 192 92 13,6 43,5 475 53,8 80 Złotnicka pstra 6 221 92 21,4 46,8 409 47,9 47 * wartości standaryzowane Tabela 4. Średnie wyniki przyżyciowej oceny młodych knurów w poszczególnych województwach zestawienie według ras Województwo Liczba knurów Wiek w dniu oceny (dni) Masa ciała w dniu oceny (kg) Średnia grubość słoniny (mm) Wysokość oka polędwicy (mm) Przyrost dzienny standaryzowany (g) Procentowa zawartość mięsa (%) Puławska Kujawsko-pomorskie 25 183 105 10,6 54,5 576 58,5 Lubelskie 262 184 108 13,5 50,5 592 54,5 Mazowieckie 149 186 107 13,5 54,3 574 55,9 Opolskie 3 200 92 10,7 49,9 441 58,3 Podlaskie 4 185 117 13,1 52,8 640 55,8 Pomorskie 50 185 118 10,8 54,6 633 58,5 Zachodnio-pomorskie 25 186 110 9,8 50,1 581 57,9 Złotnicka biała Wielkopolskie 8 191 90 12,2 43,8 466 55,0 Łódzkie 2 196 102 19,0 42,5 514 48,9 Złotnicka pstra Dolnośląskie 2 238 91 22,5 41,5 378 45,6 Kujawsko-pomorskie 1 230 81 21,0 39,0 346 46,3 Pomorskie 1 227 110 29,5 64,0 475 45,1 Wielkopolskie 2 198 88 16,5 47,5 440 52,4 * wartości standaryzowane 23
Rasa Tabela 5. Średnie wyniki przyżyciowej oceny loszek w 2018 r. zestawienie według ras Liczba loszek Wiek w dniu oceny (dni) Masa ciała w dniu oceny (kg) Średnia grubość słoniny (mm) Wysokość oka polędwicy (mm) Przyrost dzienny standaryzowany (g) Procentowa zawartość mięsa (%) Indeks (pkt) Puławska 2371 185 106 12,8* 52,5* 571 55,9* 94 Złotnicka biała 208 192 96 18,5 46,1 493 50,2 80 Złotnicka pstra 221 210 92 20,3 42,5 433 47,8 61 * wartości standaryzowane Tabela 6. Średnie wyniki przyżyciowej oceny loszek w poszczególnych województwach zestawienie według ras Województwo Liczba loszek Wiek w dniu oceny (dni) Masa ciała w dniu oceny (kg) Średnia grubość słoniny (mm) Wysokość oka polędwicy (mm) Przyrost dzienny standaryzowany (g) Procentowa zawartość mięsa (%) Puławska Kujawsko-pomorskie 307 180 99 11,8 55,4 555 57,4 Lubelskie 942 184 108 13,2 50,6 584 54,7 Mazowieckie 872 189 108 13,0 53,5 564 56,5 Małopolskie 4 181 95 13,9 55,4 523 55,4 Opolskie 54 188 87 12,2 48,8 459 55,4 Podlaskie 61 178 104 14,6 55,1 590 54,5 Pomorskie 71 183 111 10,4 55,4 611 58,9 Zachodnio-pomorskie 60 183 106 10,4 50,4 576 57,1 Złotnicka biała Lubuskie 7 191 90 18,1 43,9 465 50,0 Małopolskie 20 188 96 19,5 47,5 507 49,7 Podkarpackie 42 192 99 19,8 48,2 509 49,7 Pomorskie 24 197 89 16,7 42,0 452 50,8 Wielkopolskie 115 192 96 18,3 46,0 496 50,4 Złotnicka pstra Dolnośląskie 26 203 91 19,5 39,4 440 47,7 Kujawsko-pomorskie 15 221 99 21,7 44,9 441 47,2 Pomorskie 46 222 97 20,9 42,3 429 47,2 Wielkopolskie 124 207 90 20,1 43,2 432 48,2 Zachodnio-pomorskie 7 194 81 18,5 38,4 419 48,3 Łódzkie 3 195 89 24,3 41,3 449 44,0 * wartości standaryzowane 24
POZIOM ZINBREDOWANIA POPULACJI W analizie rodowodowej jednym z ważniejszych terminów jest inbred. Jest to występowanie w genotypie osobnika potomnego par genów w stanie homozygotycznym. Układ homozygotyczny powstaje, gdy rodzice osobnika są spokrewnieni, czyli odziedziczyli takie same geny po wspólnym przodku lub przodkach. Miarą inbredu jest współczynnik inbredu Fx (natężenia chowu krewniaczego), który informuje jaka część genów u danego osobnika jest homozygotyczna ponad przeciętną homozygotyczność w populacji. Podwyższona jego wartość u świń wpływa przede wszystkim na obniżenie poziomu cech związanych z płodnością loch i żywotnością prosiąt. Jego ujemne skutki obserwuje się już u osobników, u których inbred przekracza 10%. Wzrostem inbredu szczególnie zagrożone są populacje o małej liczebności. Rasy rodzime świń objęte są Programami ochrony zasobów genetycznych, których celem jest hodowla z zachowaniem minimalizacji inbredu oraz monitoring jego wartości. Wyniki monitoringu wielkości współczynnika inbredu ras rodzimych świń przedstawiono w tabeli 7. Przeanalizowano dane rodowodowe zwierząt zgromadzonych w bazie IZ w okresie od 2010 do 2018 roku, jest to okres obejmujący zwierzęta żyjące. Analizę przeprowadzono dla każdego roku oddzielnie, przy czym podziału dokonano według daty urodzenia zwierząt. Należy nadmienić, że dane dotyczące wartości inbredu w ostatnim roku oceny (2018) prezentowane w tabeli 7 ulegną zmianie, gdy bazy danych Instytutu Zootechniki zostaną uzupełnione o zwierzęta urodzone w roku 2018 i poddane ocenie użytkowości w roku 2019. Ogółem analizą objęto 17 773 zwierząt rasy puławskiej, 2330 rasy zł. białej i 1687 rasy zł. pstrej. W kolejnych latach analizowanego okresu obserwuje się wahania wartości współczynnika inbredu u zwierząt. Zwierzęta urodzone w 2017 roku oraz poddane ocenie wartości użytkowej roku 2017 i 2018 roku, uzyskały średni inbred w wielkości od 3,6% w rasie zł. pstrej do 4,9% i 6,1% odpowiednio w rasie puławskiej i złotnickiej białej. Wartość tego parametru w stosunku do roku 2016 wzrosła w rasie puławskiej o 0,2% natomiast w rasach złotnickich zmniejszyła się o 0,3% w rasie zł. białej i o 3,6% w zł. pstrej. Średnia wartość tego parametru w całym analizowanym okresie wynosi obecnie od 3,8% w rasie zł. pstrej do 4,4% i 4,5% odpowiednio w rasie złotnickiej białej i puławskiej. Analiza wartości współczynnika inbredu zwierząt zinbredowanych (tab. 7, pola szare) wykazała, że w rasie puławskiej najwięcej zwierząt urodzonych w analizowanym okresie cechowało się wartością tego parametru z przedziałów F<0,0313 i 0,0313 F<0,0625 (odpowiednio 44,68% i 37,71% zwierząt). Podobnie w rasach złotnickich najwięcej zwierząt znalazło się w przedziałach o wartości współczynnika inbredu F<0,0313 i 0,0313 F<0,0625, odpowiednio 40,30% i 40,46% zwierząt rasy złotnickiej białej oraz 42,53% i 41,36% zwierząt rasy zł. pstrej. Generalnie w całym analizowanym okresie czasu, większość zwierząt ras rodzimych cechowała się wartością współczynnika inbredu do F<0,0625 i jedynie 4,37% zwierząt rasy puławskiej oraz 5,04% zwierząt ras złotnickich białych i 5,22% złotnickich pstrych uzyskało poziom zinbredowania przekraczający F>0,125. Przy tej okazji należy zaznaczyć, że w przypadku ras rodzimych odpowiednio liczne ich pogłowie, nie spadające poniżej poziomu umożliwiającego prawidłowe prowadzenie prac hodowlanych z zachowaniem zasad minimalizacji inbredu 25
jest gwarantem zachowania różnorodności genetycznej, która jest wyróżnikiem ras rodzimych w stosunku do ras wysoko produkcyjnych. Tabela 7. Średnie wyniki zinbredowania populacji aktywnej świń rasy puławskiej, złotnickiej białej i złotnickiej pstrej w latach 2010 2018 Rok Liczba zwierząt* Średni inbred Procent zinbredowanych zwierząt średni inbred Inbred zwierząt zinbredowanych w tym ilość zwierząt o inbredzie (%) <0,0313 0,0313-0,0625 0,0625-0,0938 0,0938-0,1250 >0,125 PUŁAWSKA 2010 1068 0,037 99,2 0,03684 54,3 33,7 6,2 2,8 2,9 2011 1009 0,040 100,0 0,03989 64,4 18,8 6,6 6,1 4,0 2012 993 0,031 100,0 0,03084 72,6 19,4 3,7 0,4 3,8 2013 1758 0,045 99,8 0,04518 55,5 28,6 6,8 3,6 5,4 2014 1895 0,050 100 0,04960 49,9 29,2 6,2 9,4 5,3 2015 2907 0,054 100 0,05420 37,1 39,6 8,6 6,9 7,8 2016 3044 0,047 93,2 0,04668 26,1 51,1 15,4 4,3 3,1 2017 3841 0,049 100,0 0,04893 23,2 58,7 10,6 4,5 2,9 2018** 1258 0,052 100,0 0,05248 19,0 60,3 14,2 2,5 4,1 średnio 17773 0,045 99,13 0,04496 44,68 37,71 8,70 4,50 4,37 ZŁOTNICKA BIAŁA 2010 322 0,020 60,6 0,02005 59,5 32,8 4,1 0,0 3,6 2011 147 0,032 75,5 0,03172 32,4 53,2 13,5 0,0 0,9 2012 228 0,048 89,5 0,04839 27,5 54,9 11,8 1,0 4,9 2013 248 0,035 87,5 0,03496 65,0 22,6 7,4 0,5 4,6 2014 298 0,035 95,3 0,03484 64,4 24,6 6,0 2,1 2,8 2015 313 0,042 93,6 0,04224 57,7 23,5 10,2 4,8 3,8 2016 383 0,064 94,5 0,06397 24,3 44,5 14,1 3,3 13,8 2017 276 0,061 97,1 0,06129 30,2 33,2 14,2 13,1 9,3 2018** 115 0,060 100,0 0,06035 1,7 74,8 10,4 11,3 1,7 średnio 2330 0,044 88,18 0,0442 40,30 40,46 10,19 4,01 5,04 ZŁOTNICKA PSTRA 2010 133 0,022 48,1 0,02203 67,2 23,4 0,0 0,0 9,4 2011 166 0,015 60,2 0,01463 73,0 24,0 3,0 0,0 0,0 2012 195 0,046 74,9 0,04591 35,6 39,7 14,4 0,0 10,3 2013 140 0,042 87,9 0,04226 44,7 43,1 3,3 3,3 5,7 2014 93 0,044 90,3 0,04437 6,0 85,7 8,3 0,0 0,0 2015 206 0,031 96,1 0,03109 58,1 32,3 6,6 1,5 1,5 2016 232 0,072 94,8 0,07229 25,0 45,9 13,6 0,0 15,5 2017 357 0,036 67,8 0,03636 26,9 43,8 16,5 12,8 0,0 2018** 165 0,030 65,5 0,03007 46,3 34,3 14,8 0,0 4,6 średnio 1687 0,038 76,18 0,03767 42,53 41,36 8,94 1,96 5,22 * liczba zwierząt urodzonych w roku, poddanych ocenie użytkowości ** liczba zwierząt urodzonych w roku, poddanych ocenie użytkowości w roku urodzenia 26
MONITORING CECH UŻYTKOWOŚCI ŚWIN RAS RODZIMYCH NA PRZESTRZENI LAT 2007 2018 27
ZMIANY W CECHACH UŻYTKOWYCH NA PRZESTRZENI LAT Na wykresach 4 12 przedstawiono zmiany jakie nastąpiły w najważniejszych cechach użytkowości rozpłodowej oraz w ocenie przyżyciowej w latach 2007 2018. Liczba prosiąt żywo urodzonych w miocie na przestrzeni tego okresu we wszystkich rasach zachowawczych ulegała wahaniom (wykres 4a, 7 i 10). Różnice pomiędzy poszczególnymi latami 2007 2015 w rasie puławskiej i 2007 2016 w rasach złotnickich nie były znaczne i generalnie można stwierdzić, że cecha ta w omawianym okresie czasu utrzymywała się na stałym poziomie. Jednak w kolejnych latach 2017, 2018 obserwuje się niepokojący trend spadkowy liczby urodzonych i odchowanych prosiąt we wszystkich rasach. Analizując szczegółowo zmiany w ilości urodzonych prosiąt można stwierdzić, że trend spadkowy w rasie złotnickiej białej występuje od roku 2014, w rasie puławskiej od roku 2016, a w rasie zł. pstrej od 2017 roku. W przypadku liczby prosiąt odchowanych obserwuje się powolny wzrost wartości tego parametru do roku 2015 o 0,02 szt./rok w rasie puławskiej, o 0,04 szt./rok w rasie złotnickiej białej i o 0,08 szt./rok w rasie złotnickiej pstrej. W kolejnych dwóch latach stwierdzono natomiast zmniejszenie ilości odchowanych prosiąt w tych rasach, które wynika przede wszystkim z mniejszej ilości urodzonych prosiąt w analogicznym czasie. Na wykresach 4B, 4C, 7B, 7C, 10B i 10C przedstawiono zmiany w masie ciała prosiąt i miotów ważonych w dniu urodzenia i w 21. dniu życia w okresie od 2011 do 2018 roku. We wszystkich rasach stwierdzono, że w analizowanym okresie czasu masa miotu oraz średnia masa prosięcia w dniu urodzenia jak i w 21. dniu ich życia ulegają niewielkim zmianom. W rasie puławskiej najwyższą masę miotu w dniu urodzenia i najwyższą masę prosięcia urodzonego uzyskano w 2014 r. (odpowiednio 17,77 kg i 1,97 kg) a najniższą w roku 2018 (odpowiednio 10,58 kg i 1,24 kg). W rasie złotnickiej białej masa miotu wahała się od 12,22 (w 2015 r.) do 14,4 kg (w 2016 r.), a masa prosięcia urodzonego od 1,42 (w 2011 r.) do 1,64 kg (w 2016 r.). Podobnie w rasie złotnickiej pstrej masa miotu i prosięcia w dniu urodzenia wynosiły odpowiednio od 11,66 (w 2014 r.) do 13,87 kg (w 2017 r.), i od 1,36 kg (w 2015 r.) do 1,67 kg (w 2017 r.). Masa miotu w 21. dniu życia rasy puławskiej wynosiła od 45,67 do 59,52 kg, a średnia masa prosięcia od 4,71 do 6,14 kg. W rasie złotnickiej białej masa miotu wynosiła od 40,99 do 53,5 kg, a średnia masa prosięcia od 4,50 do 5,74 kg. W rasie złotnickiej pstrej masa miotu wynosiła od 33,09 do 47,33 kg, a masa prosięcia od 1,60 do 5,03 kg. Prezentowane na wykresie 5 i 6 wyniki oceny przyżyciowej knurów i loszek rasy puławskiej w latach 2007 2018 wskazują, że populacja świń tej rasy w całym analizowanym okresie nie ulegała presji selekcyjnej wynikającej z uwarunkowań ekonomicznych. Świadczą o tym niewielkie zmiany w użytkowości tucznej i rzeźnej. Przyrosty dzienne zmniejszone w stosunku do roku 2007 o 39 g (knurki) i o 17 g (loszki), mięsność u knurków zmniejszona o 1,6%, a grubość słoniny zwiększona o 1,4 mm, u loszek mięsność zwiększona o 0,3%, a grubość słoniny zmniejszona o 0,6 mm. 28
Aktualne wyniki oceny przyżyciowej knurków i loszek rasy złotnickiej białej (wykres 8 i 9) wskazują, że w stosunku do populacji roku 2007 knurki cechują się mniejszą procentową zawartością mięsa w tuszy o 0,8% i mniejszym otłuszczeniem tuszy o 1,7 mm. U loszek tej rasy stwierdzono zwiększenie o 2,1% mięsności i zmniejszenie otłuszczenia tuszy o 2,3 mm. Na przestrzeni analizowanego okresu czasu obserwuje się różnego stopnia wahania mięsności i grubości słoniny u ocenianych zwierząt. U knurów tej rasy obserwowany wzrost mięsności od 2009 do 2012 roku, został zahamowany w kolejnych latach. W roku 2018 w stosunku do roku 2012 obserwuje się zmniejszenie mięsności o 3,9%. U loszek w całym okresie stwierdza się jedynie niewielkie zmiany, w chwili obecnej charakteryzują się one umięśnieniem tuszy na poziomie roku 2009. Wyniki oceny przyżyciowej w rasie złotnickiej pstrej (wykres 11 i 12) wskazują, że aktualnie utrzymywana populacja świń rasy złotnickiej pstrej także nie uległa presji selekcyjnej. Została zachowana jej zmienność wewnątrz rasowa i odrębność genetyczna. Wartość wskaźników z tej oceny w analizowanym okresie czasu uległa niewielkim wahaniom. Knurki ocenione w 2018 roku w stosunku do zwierząt ocenianych w 2007 roku cechowały się mniejszą zawartością mięsa w tuszy o 1,6% i większym otłuszczeniem o 3,7 mm. Loszki ocenione w 2018 roku charakteryzowały się mniejszą mięsnością o 0,3% oraz większą grubością słoniny o 0,5 mm w porównaniu do loszek poddanych ocenie w roku 2007. 29
RASA PUŁAWSKA Wykres 4A. Wyniki oceny użytkowości rozpłodowej loch rasy puławskiej liczba prosiąt urodzonych i odchowanych w miocie 30
Wykres 4B. Masa miotu i prosiecia rasy puławskiej w dniu urodzenia Wykres 4C. Masa miotu i prosiecia rasy puławskiej w 21. dniu życia 31
Wykres 5. Wyniki oceny przyżyciowej knurów rasy puławskiej w latach 2007 2018 Wykres 6. Wyniki oceny przyzyciowej loszek rasy puławskiej w latach 2007 2018 32
RASA ZŁOTNICKA BIAŁA Wykres 7A. Wyniki oceny użytkowości rozpłodowej loch rasy złotnickiej białej liczba prosiąt urodzonych i odchowanych w miocie 33
Wykres 7B. Masa miotu i prosiecia rasy złotnickiej białej w dniu urodzenia Wykres 7C. Masa miotu i prosiecia rasy złotnickiej białej w 21. dniu życia 34
Wykres 8. Wyniki oceny przyżyciowej knurów rasy złotnickiej białej w latach 2007 2018 Wykres 9. Wyniki oceny przyżyciowej loszek rasy złotnickiej białej w latach 2007 2018 35
RASA ZŁOTNICKA PSTRA Wykres 10A. Wyniki oceny użytkowości rozpłodowej loch rasy złotnickiej pstrej liczba prosiąt urodzonych i odchowanych w miocie 36
Wykres 10B. Masa miotu i prosięcia rasy złotnickiej pstrej w dniu urodzenia Wykres 10C. Masa miotu i prosiecia rasy złotnickiej pstrej w 21. dniu życia 37
Wykres 11. Wyniki oceny przyżyciowej knurów rasy złotnickiej pstrej w latach 2007 2018 Wykres 12. Wyniki oceny przyżyciowej loszek rasy złotnickiej pstrej w latach 2007 2018 38
CHARAKTERYSTYCZNE CECHY UZASADNIAJĄCE OCHRONĘ RAS ZACHOWAWCZYCH Objęcie ochroną ras puławskiej, złotnickiej białej i pstrej jest szczególnie ważne w warunkach, gdzie tylko rasy miejscowe przystosowane do trudnych warunków środowiskowych mogą umożliwić eksploatację zasobów przyrodniczych środowiska i tym samym zwiększyć efektywność produkcji rolniczej. Świnie ras zachowawczych posiadają cechy warunkowane przez wiele cennych genów, które w przyszłości mogą być wykorzystane w hodowli, a obecnie stanowią rezerwę genetyczną, Są to przede wszystkim: 1. Bardzo dobre właściwości macierzyńskie. Są to rasy o dobrym poziomie wskaźników wartości rozrodczej (średnio od 9 do 11 prosiąt w miocie), specyficznym składzie chemicznym mleka oraz wyższym poziomie rezerw energetycznych u noworodków; 2. Efektywne wykorzystanie składników pokarmowych dawki żywieniowej (puławska i złotnicka biała) przy równocześnie wyższej sprawności przetwarzania ich na składniki ciała, w tym głównie tłuszczu. Szczególnie cenną cechą charakterystyczną tych ras są dobre przyrosty dobowe masy ciała w gorszych warunkach utrzymania i przy uboższym żywieniu. Właściwości te doskonale predysponują rasy puławską i złotnicką białą do utrzymania w gospodarstwach ekologicznych; 3. Bardzo dobre wskaźniki jakości mięsa, a głównie struktura histologiczna włókien mięśniowych i specyficzny układ tłuszczu śródmięśniowego decydujące o marmurkowatości tkanki mięśniowej. Cechy te podnoszą walory organoleptyczne mięsa kulinarnego, mięso to doskonale nadaje się do wytwarzania wędlin długo-dojrzewających oraz może mieć zastosowanie w tworzeniu markowych produktów regionalnych; 4. Odporność na czynniki chorobotwórcze oraz doskonałe możliwości przystosowawcze tych zwierząt do trudniejszych lokalnych warunków środowiskowych; 5. Odmienność genetyczna i fenotypowa od ras nowoczesnych. Hodowla tych ras może przynieść wymierne korzyści gospodarcze, społeczne i wzmocnić sytuację ekonomiczną gospodarstw poprzez poprawę cech konstytucyjnych trzody chlewnej oraz rozwój przetwórstwa mięsa tych świń i powstanie produktów lokalnych. 39
STRESZCZENIE W Polsce występują trzy rasy świń rodzimych: puławska, złotnicka biała, złotnicka pstra. Obecnie liczba zwierząt w tych rasach jest bardzo mała. W roku 2018 użytkowością rozpłodową objęto 1611 loch rasy puławskiej oraz 1201 loch rasy złotnickiej białej i 813 loch złotnickiej pstrej. Ocena wartości użytkowej tych ras prowadzona jest zgodnie z metodyką przyjętą przez prowadzących księgi. Szczegółowe wyniki oceny użytkowości rozpłodowej przedstawiono w tabeli 1 (1A-1C) i 2. W tabelach 3 i 4 zamieszczono dane dotyczące wyników oceny przyżyciowej knurów, a w tabelach 5 i 6 wyniki oceny przyżyciowej loszek. W tabeli 7 przedstawiono wyniki poziomu zinbredowania ras rodzimych. Na wykresach 1 12 przedstawiono zmiany, jakie nastąpiły w najważniejszych cechach użytkowości rozpłodowej oraz tucznej i rzeźnej świń ras rodzimych w latach 2007 2018. NATIVE BREEDS OF PIGS STATE OF BREEDING AND RESULTS OF EVALUATION Summary In Poland, there are three breeds of native pigs: Puławska, Złotnicka White and Złotnicka Spotted. The number of these animals is very small. In 2018, 1611 Puławska sows, 1201 Złotnicka White sows and 813 Złotnicka Spotted sows were used for reproduction. Native breeds of animals are less attractive for pig producers and breeders because of poorer meatiness of fattening pigs compared to the meatiness of high-lean fatteners. For this reason, the development of these populations is difficult and there is a real threat that they may become extinct. Animals of these breeds are characterized by traits that are valuable from the economic and breeding point of view. These include resistance to disease and stress, high prolificacy, good maternal traits and longevity. Products obtained from them have unique taste, quality and nutritive value. For these reasons, Puławska, Złotnicka White and Złotnicka Spotted pigs have been included in the genetic resources conservation programme. The databases of the National Research Institute of Animal Production on the conservation breeds of animals are updated every year for data on the reproductive and live performance of Puławska, Złotnicka White and Złotnicka Spotted pigs. The productive value of these breeds is evaluated in accordance with methods adopted by herdbook keepers. Detailed results of reproductive performance are shown in Table 1 (1A-1C) and 2. Tables 3 and 4 provide the performance data of boars, and Tables 5 and 6 give the performance data of gilts. Table 7 shows the results of inbreeding populations of native breeds. Figures 1 12 present changes that occurred in the major reproductive, fattening and slaughter traits of native breeds of pigs over 2007 2017. 40
ADRESY I TELEFONY Jednostki Instytut Zootechniki PIB, Zakład Hodowli Trzody Chlewnej PZHiPTCh POLSUS Okręg Centralny (Warszawa, Białystok, Łódź) PZHiPTCh POLSUS Okręg północny (Bydgoszcz, Gdańsk, Olsztyn) PZHiPTCh POLSUS Okręg Wschodni (Kielce, Lublin, Rzeszów, Zabierzów) PZHiPTCh POLSUS Okręg zachodni (Poznań, Opole, Zielona Góra) Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, Katedra Hodowli Zwierząt i Oceny Surowców Adres pocztowy 32-083 Balice ul. Krakowska 1 02-495 Warszawa ul. Ryżowa 90 ul, Hetmańska 28 85-039 Bydgoszcz 20-810 Lublin ul. Zbożowa 46 45-836 Opole ul. Wrocławska 170 Złotniki ul. Słoneczna 1 62-002 Suchy Las Telefon osoby upoważnionej 666 081 142 Magdalena Szyndler-Nędza 507 088 412 Tomasz Bieliński, 505 121 629 Marek Marciniak 52 366 07 30 507 088 391 Marek Mońko 81 742-69-74 509 053 015 Zbigniew Bajda 77 457 07 11 507 088 424 Piotr Polok 61 846 66 77 Karolina Szulc Instytut Zootechniki Państwowy Instytut Badawczy zgodnie z rozporządzeniem Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi (DZ.U. 2008 nr 108 poz. 691) realizuje lub koordynuje działania w zakresie ochrony zasobów genetycznych, w zależności od poszczególnych gatunków zwierząt gospodarskich. Polski Związek Hodowców i Producentów Trzody Chlewnej POLSUS zgodnie z rozporządzeniem Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 19 czerwca 2008 r. w sprawie upoważnienia związków hodowców lub innych podmiotów do wykonywania zadań z zakresu prowadzenia oceny wartości użytkowej lub hodowlanej zwierząt (Dz. U. 2008 nr 122 poz. 787), prowadzi Księgi Hodowlane rasy puławskiej. Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu zgodnie z rozporządzeniem Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 19 czerwca 2008 r. w sprawie upoważnienia związków hodowców lub innych podmiotów do wykonywania zadań z zakresu prowadzenia oceny wartości użytkowej lub hodowlanej zwierząt (Dz.U. 2008 nr 122 poz. 787), prowadzi Księgi Hodowlane ras złotnickiej białej i złotnickiej pstrej. 41
SPIS TREŚCI Wstęp... 3 Rasa Puławska... 4 Wzorzec rasy puławskiej... 5 Historia powstania rasy puławskiej... 6 Rasy złotnickie... 7 Złotnicka biała... 8 Wzorzec rasy złotnickiej białej... 9 Złotnicka pstra... 10 Wzorzec rasy złotnickiej pstrej... 11 Historia ras złotnickich... 12 Lokalizacja... 13 Wyniki oceny... 15 Zmiany w liczebności loch i stad... 16 Użytkowość rozpłodowa... 18 Ocena tuczna i rzeźna dokonana przyżyciowo... 22 Poziom zinbredowania populacji... 25 Monitoring cech użytkowości... 27 Charakterystyczne cechy uzasadniające ochronę ras zachowawczych... 39 Streszczenie... 40 Native breeds of pigs State of breeding and results of evaluation (Summary) 40 Adresy i telefony... 41 42