OCHRONA ZASOBÓW GENETYCZNYCH ŚWIŃ RAS RODZIMYCH

Transkrypt

1 INSTYTUT ZOOTECHNIKI PAŃSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY OCHRONA ZASOBÓW GENETYCZNYCH ŚWIŃ RAS RODZIMYCH -- STAN HODOWLI I WYNIKI OCENY za rok 2013 Kraków 2014 z. 9

2 INSTYTUT ZOOTECHNIKI PAŃSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY ISSN OCHRONA ZASOBÓW GENETYCZNYCH ŚWIŃ RAS RODZIMYCH -- STAN HODOWLI I WYNIKI OCENY za rok 2013 Kraków 2014 z. 9

3 PAŃSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY Balice k. Krakowa tel , fax internet: DYREKTOR INSTYTUTU ZOOTECHNIKI PIB prof. dr hab. Eugeniusz Herbut Opracowanie i redakcja merytoryczna: DZIAŁ GENETYKI I HODOWLI ZWIERZĄT Kierownik: prof. dr hab. Robert Eckert Zastępca Kierownika: dr hab. Grzegorz Żak Opracowanie redakcyjne: mgr Bogusława Krawiec Fot.: dr inż. Magdalena Szyndler-Nędza Drukowano w Zespole Wydawnictw i Poligrafii IZ PIB, 150/2014.

4 OCHRONA ZASOBÓW GENETYCZNYCH ŚWIŃ RAS RODZIMYCH STAN HODOWLI I WYNIKI OCENY Magdalena Szyndler-Nędza 1, Piotr Luciński 2, Ewa Skrzypczak 2, Karolina Szulc 2, Zbigniew Bajda 3 1 Instytut Zootechniki Państwowy Instytut Badawczy, Dział Genetyki i Hodowli Zwierząt 2 Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu 3 Polski Związek Hodowców i Producentów Trzody Chlewnej, filia w Lublinie Świnie ras rodzimych: puławska, złotnicka biała i złotnicka pstra, hodowane są od wielu lat w Polsce w czystości rasy i w większości utrzymywane w indywidualnych gospodarstwach rolnych. Dzięki temu rasy te są doskonale przystosowane do miejscowych warunków środowiskowych, klimatu, gleby, zasobów paszowych i warunków chowu. Charakteryzują się wysoką plennością, dobrymi cechami matczynymi, długowiecznością oraz odpornością na zmiany środowiskowe i stres. Produkty uzyskiwane z mięsa pochodzącego od tuczników tych ras mają szczególne wartości smakowe, jakościowe i odżywcze. Obecnie populacje zwierząt tych ras są nadal niewielkie, w 2013 r. pod oceną były 583 lochy rasy puławskiej oraz 615 loch rasy złotnickiej białej i 455 loch złotnickiej pstrej. W stosunku do roku ubiegłego liczba ocenionych zwierząt zmniejszyła się o 32% w rasie puławskiej i o 33% w rasie złotnickiej pstrej. Natomiast w rasie złotnickiej białej poddano ocenie użytkowości rozpłodowej o 23% więcej loch niż w roku ubiegłym. Zwierzęta tych ras są mniej atrakcyjne dla producentów i hodowców trzody chlewnej ze względu na gorsze wskaźniki mięsności tuczników w porównaniu z tucznikami świń ras wysoko mięsnych. Z tego powodu naturalny rozwój tych populacji jest utrudniony, a wręcz istnieje realne niebezpieczeństwo wyginięcia świń ras rodzimych. Dlatego świnie ras puławskiej, złotnickiej białej i złotnickiej pstrej zostały objęte programami ochrony zasobów genetycznych. Programy dla poszczególnych ras zostały przedstawione i przyjęte w grudniu 2005 r. na posiedzeniu Rady Naukowej Instytutu Zootechniki PIB w Krakowie. Kwalifikacja zwierząt do programu dokonywana jest na podstawie wniosku hodowcy, po spełnieniu wymogów określonych przez prowadzącego księgi hodowlane. Podmioty prowadzące Księgi Hodowlane ras zachowawczych to: Polski Związek Hodowców i Producentów Trzody Chlewnej POLSUS rasa puławska, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu rasa złotnicka biała i złotnicka pstra. 3

5 RASA PUŁAWSKA Fot.1. Locha rasy puławskiej Fot. 2. Knur rasy puławskiej 4

6 Wzorzec rasy puławskiej Historycznie ukształtowany i obecnie uznawany za typowy wzorzec świni rasy puławskiej jest następujący: Umaszczenie łaciate, czarno-białe, z nieregularnym rozmieszczeniem czarnych plam na białym tle, których nasilenie nie powinno przekraczać 70% powierzchni skóry. Dopuszcza się także umaszczenie trójbarwne czarno-biało-rude; Głowa nieduża, szeroka w partii czołowej; Ryj prosty, niezbyt długi; Uszy nieduże, stojące, z wiekiem pochylające się ku przodowi; Tułów średniej długości, osadzony na mocnych, dobrze spionowanych kończynach; Zad szeroki i mocny, szynki uwypuklone, ale średniej długości; Temperament żywy, ale usposobienie łagodne bez przejawów agresji wobec innych zwierząt w grupie. Masa ciała dorosłych osobników: - knury około kg, - lochy około kg. Są to świnie w typie tłuszczowo-mięsnym. Rasę charakteryzuje wczesność dojrzewania rozpłodowego. Lochy rasy puławskiej cechują się dobrym poziomem cech użytkowości rozpłodowej, w tym wysoką mlecznością i troskliwością macierzyńską. Maciory rodzą w miocie około 9 do 12 prosiąt. Świnie tej rasy odznaczają się szybkim tempem wzrostu. W 2013 r. loszki przyrastały średnio 577 g dziennie i przy masie ciała około 100 kg uzyskały mięsność średnio 55,2%. Tak więc, zwierzęta tej rasy pod względem użytkowym doskonale spełniają kryteria standardu hodowlanego dla komponentu matecznego. Tuczniki rasy puławskiej dobrze przyrastają także w mniej sprzyjających warunkach żywienia i utrzymania. Wprawdzie cechują się one nieco niższą mięsnością w porównaniu do ras hodowanych w Polsce, za to ich mięso charakteryzuje się bardzo dobrą jakością, na którą składa się odpowiednia struktura włókienek mięśniowych i specyficzny układ tłuszczu międzymięśniowego decydujące o marmurkowatości tkanki mięśniowej. Mięso to ma szczególne wartości smakowe i jakościowe. Nadaje się więc doskonale do wytworzenia specyficznych produktów regionalnych. W hodowli świń rasy puławskiej ważne jest zachowanie wczesnego osiągania dojrzałości rozpłodowej, dużej żywotności, zdrowotności i długowieczności. Dnia 28 maja 2009 r. świnia rasy puławskiej została wpisana na Listę produktów tradycyjnych prowadzoną przez Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi. 5

7 HISTORIA POWSTANIA RASY PUŁAWSKIEJ Historia rasy puławskiej sięga początku XX wieku. Systematyczną pracę hodowlaną nad doskonaleniem tzw. świń gołębskich, które stały się zaczątkiem genealogii świń puławskich podjęto w 1926 r. w Stacji Zootechnicznej Państwowego Instytutu Naukowego Gospodarstwa Wiejskiego w Borowinie, pod merytorycznym nadzorem prof. Zdzisława Zabielskiego. Materiał wyjściowy stanowiło stado zakupione z okolic wsi Gołąb, składające się z kilkunastu sztuk mieszańców prymitywnych świń miejscowych (polska świnia kłapoucha i mała polska ostroucha) z importowaną rasą Berkshire. Początkowo świnie te nazywano gołębskimi, a potocznie łaciatkami. Zwierzęta te udoskonalano poprzez dolew krwi świń rasy wielkiej białej angielskiej oraz intensywną selekcję. Wyhodowano świnie w typie tłuszczowo-mięsnym, które wykazywały cechy wczesnego dojrzewania oraz intensywnego otłuszczania się już w młodym wieku. W okresie tym tworzyło się coraz szersze grono rolników zainteresowanych chowem tej świni. Największe skupiska łaciatek powstały między Puławami a Dęblinem oraz w okolicach Kocka, Michowa i Kamionki. W 1935 r. rejon występowania tej rasy obejmował 7 powiatów woj. lubelskiego. W okresie lat świnie gołębskie rozprzestrzeniły się także w innych rejonach Polski (Mazowsze i Śląsk), wypierając w dużej mierze świnie biało umaszczone. Szczególnie docenianymi wówczas zaletami świni gołębskiej była zdrowotność oraz bardzo dobre przystosowanie do tradycyjnych warunków chowu, zwłaszcza żywienia zbożowo-ziemniaczanego. W 1951 r. w związku z reorganizacją PINGW w Puławach Rada Naukowa podjęła decyzję o zmianie nazwy ekotypu świni gołębskiej na puławską. Podjęto decyzję o przekształceniu tych świń na typ bardziej mięsny. Zastosowano staranny dobór do kojarzeń i ostrą selekcję, jak również dolew krwi świń rasy wielkiej białej angielskiej w typie bekonowym i berkszyrów. Największe zainteresowanie hodowlą tej rasy przypada na lata Jeszcze w 1960 r. lochy puławskie stanowiły 9,8% krajowego stada loch zarodowych. Pod koniec lat 80. rozpoczął się etap intensywnej redukcji rasy. Ograniczenie zakresu wykorzystania świń puławskich w programach produkcji żywca rzeźnego spowodowane zostało presją rynku wieprzowiny, na którym preferowano tusze wysokomięsne. W 1997 r. populacja aktywna świń rasy puławskiej liczyła zaledwie 86 loch i 10 knurów stadnych. W wyniku podjętych wówczas działań organizacyjnych w kierunku ochrony zasobów genetycznych ras krajowych oraz wydzielenia subsydiów rządowych na wspieranie rozwoju stad zachowawczych, stan liczbowy populacji został ustabilizowany. 6

8 RASA ZŁOTNICKA BIAŁA Fot. 3. Locha rasy złotnickiej białej Fot. 4. Knur rasy złotnickiej białej 7

9 Wzorzec rasy złotnickiej białej Świnia rasy złotnickiej białej jest średnio duża, o harmonijnej budowie ciała, dobrze związana. Dopuszczalny jest dymorfizm płciowy, szczególnie w starszym wieku. Typowy wzorzec świni rasy złotnickiej białej jest następujący: Umaszczenie białe, dopuszczalne niewielkie ciemne łatki; Głowa mała; Ryj średnio długi i prosty; Uszy pochylone do przodu, średniej wielkości; Tułów długi w kształcie trapezu, zwężający się ku przodowi; Zad powinien być dobrze wypełniony; Kończyny wysokie, dobrze ustawione. Co najmniej 12 prawidłowo rozwiniętych sutek, dopuszczalna jest asymetria jednego sutka. Knury odznaczają się poprawnym libido, a lochy dużą troskliwością w stosunku do prosiąt. Masa ciała dorosłych osobników: - knury około kg, - lochy około kg. Są to świnie w typie mięsnym, późno dojrzewające. Lochy tej rasy cechują się dobrym poziomem cech użytkowości rozpłodowej, w tym opiekuńczością macierzyńską. Liczba prosiąt urodzonych w miocie waha się od około 9 do 12 szt. W wyniku systematycznej, wieloletniej pracy hodowlanej prowadzonej w czystości rasy świń złotnickich białych, osiągnięto znaczne zwiększenie przyrostów dziennych, a także zmniejszenie grubości słoniny grzbietowej u tych zwierząt. Obecnie świnie złotnickie białe charakteryzują się średnio szybkim tempem wzrostu. W 2013 r. loszki przyrastały dziennie średnio 496 g i przy masie ciała około 100 kg uzyskały mięsność około 52%. Uważa się, że świnie te doskonale nadają się do tuczu intensywnego. Świnia złotnicka biała jako rasa lokalna doskonale przystosowana jest do miejscowych warunków środowiskowych, nie ma dużych wymagań paszowych i jest odporna na specyficzne czynniki chorobotwórcze. Mięso tych świń charakteryzuje się bardzo dobrą jakością, na którą składa się charakterystyczny układ tłuszczu międzymięśniowego decydujący o marmurkowatości tkanki mięśniowej. Mięso to doskonale nadaje się do wytworzenia regionalnych produktów żywnościowych. W maju 2006 r. zostało ono wpisane na Listę produktów tradycyjnych prowadzoną przez Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi pod nazwą: Wielkopolska wieprzowina złotnicka. 8

10 RASA ZŁOTNICKA PSTRA Fot. 5. Locha rasy złotnickiej pstrej Fot. 6. Knur rasy złotnickiej pstrej 9

11 Wzorzec rasy złotnickiej pstrej Świnia rasy złotnickiej pstrej jest średnio duża, o harmonijnej budowie ciała, dobrze związana. Dopuszczalny jest dymorfizm płciowy, szczególnie w starszym wieku. Typowy wzorzec świni rasy złotnickiej pstrej jest następujący: Umaszczenie łaciate, czarno-białe, ponad 50% maści białej, przy czym najbardziej pożądany jest układ łat sprawiający wrażenie drugiej skóry narzuconej na grzbiet zwierzęcia. Eliminować należy osobniki ze skórą siwo pigmentowaną pod białą szczeciną lub rudymi przebarwieniami. Szczecina powinna przybierać barwę pigmentu skóry; Głowa powinna być średniej wielkości; Ryj średnio długi i prosty; Uszy pochylone do przodu, średniej wielkości; Tułów długi, lekko spłaszczony, dopuszczalna jest lekka karpiowatość grzbietu; Zad dobrze wypełniony, może być lekko spadzisty; Kończyny mocne o grubej kości. Co najmniej 12 prawidłowo rozwiniętych sutek, dopuszczalna jest asymetria jednego sutka. Knury odznaczają się wysokim libido, a lochy dużą troskliwością macierzyńską. Masa ciała dorosłych osobników: - knury około kg, - lochy około kg. Zwierzęta tej rasy uważane są obecnie za świnie w typie mięsnosłoninowym w kierunku mięsnym, późno dojrzewające. Lochy rasy złotnickiej pstrej cechują się dobrym poziomem cech użytkowości rozpłodowej, w tym opiekuńczością macierzyńską. Liczba prosiąt urodzonych w miocie waha się w tej rasie od 8 do 10 szt. Obecnie świnie te utrzymywane są przeważnie w systemach ekologicznych, gdzie preferowany jest ekstensywny sposób utrzymania zwierząt. Dlatego wyniki użytkowości tucznej i rzeźnej w tej rasie są nieco słabsze w porównaniu do pozostałych ras świń zachowawczych. Aktualnie zwierzęta tej rasy charakteryzują się średnim tempem wzrostu (w 2013 r. loszki przyrastały średnio 452 g dziennie i przy masie ciała około 90 kg uzyskały mięsność średnio 46,9%). Rasa ta ma wiele ważnych pod względem gospodarczym zalet. Jedną z nich jest wyjątkowo duża odporność na czynniki chorobotwórcze. Ponadto, zwierzęta te nie mają dużych wymagań paszowych. Zaletą szczególnie cenną jest bardzo dobra jakość mięsa. Dotychczasowe badania nie wykazały u tuczników tej rasy wady mięsa typu PSE, czyli mięsa wodnistego. Mięso to doskonale nadaje się do wytworzenia regionalnych wyrobów żywnościowych, szczególnie wędlin późno dojrzewających. 10

12 HISTORIA POWSTANIA RAS ZŁOTNICKICH Rasy złotnickie biała i pstra powstały w latach , kiedy to prof. dr hab. Stefan Alexandrowicz przeprowadził badania monograficzne nad świniami prymitywnymi na terenie województwa olsztyńskiego. Efektem tych badań był zakup przez Akademię Rolniczą w Poznaniu 5 knurków i 18 loszek przywiezionych przez przesiedleńców z okolic Wilna i Nowogródka na tereny woj. olsztyńskiego. Były to mieszańce prymitywnych świń długouchych i krótkouchych z przewagą tych pierwszych i być może z domieszką wielkich białych angielskich. Zwierzęta te umieszczono w Rolniczym Zakładzie Doświadczalnym Złotniki należącym do Akademii Rolniczej w Poznaniu. Początkowo zakupiony materiał charakteryzował się dużym zróżnicowaniem pod względem cech pokrojowych oraz umaszczenia. Starano się jednak wybrać osobniki o cechach prymitywnych, chociaż w dalszej hodowli nie przywiązywano wagi do cech pokrojowych niemających żadnego związku z produkcją. W populacji wyjściowej świń ras złotnickich przeważały osobniki o umaszczeniu łaciatym czarno-białym i białym, zdarzały się jednak osobniki czarne, szare, rude oraz z pręgami. W trakcie prowadzenia pracy hodowlanej, opartej o racjonalnie prowadzoną selekcję materiału zwierzęcego i indywidualny dobór do kojarzeń, wyodrębniono dwie odmiany świń złotnickich: białą o użytkowości mięsnej i pstrą o użytkowości mięsno-słoninowej. W 1962 r. odmiany świń złotnickich zostały uznane za dwie odrębne rasy i otwarto dla nich księgi zwierząt hodowlanych. Świnie złotnickie odmiany białej doskonalone początkowo były na terenie woj. poznańskiego w RZD Złotniki i RZD Przybroda. W celu przyspieszenia zmiany typu w kierunku użytkowości bekonowej zastosowano jednorazowy dolew krwi świń szwedzkiej rasy Landrace. Kolejnymi centrami hodowlanymi, w których utrzymywano świnie złotnickie białe były: RZD Przybroda oraz WODR Sielinko, a także w PGR Michałów na terenie woj. wrocławskiego. W 1999 r. świnie złotnickie białe powróciły do Złotnik, gdzie powstało największe stado tej rasy liczące około 100 loch. Świnie złotnickie odmiany pstrej początkowo utrzymywano w woj. olsztyńskim, w Zakładzie Polskiej Akademii Nauk Popielno i w Państwowym Gospodarstwie Rolnym Parcz. Następne chlewnie zarodowe powstały na terenie woj. poznańskiego KPGR Manieczki i woj. bydgoskiego KPGR Chwaliszewo, Zakład Chraplewo. W 1984 r. świnie rasy złotnickiej pstrej objęto hodowlą zachowawczą jako rasę rodzimą świń w Polsce. Miało to na celu utrzymanie odrębnego genotypu świń rasy złotnickiej pstrej, który charakteryzuje się w porównaniu do innych utrzymywanych w kraju ras bardzo urozmaiconym zestawem genów. 11

13 LOKALIZACJA Rasa puławska w 2013 r. występowała na terenie trzech województw: w woj. kujawsko-pomorskim, lubelskim, mazowieckim. Zaniechano hodowli zwierząt tej rasy na terenie województwa podlaskiego. Najwięcej zwierząt tej rasy utrzymywanych było na terenie Lubelszczyzny (400 loch w 25 gospodarstwach). Świnie rasy złotnickiej białej znajdowały się podobnie jak w roku ubiegłym na terenie sześciu województw. Najliczniej lochy tej rasy występowały w Wielkopolsce (481 loch w 16 stadach). Zmniejszył się natomiast zasięg występowania świń ras złotnickich pstrych. Lochy tej rasy w 2013 r. występowały na terenie sześciu województw. W stosunku do roku ubiegłego zaniechano hodowlę świń tej rasy na terenie województw kujawsko-pomorskiego i warmińsko-mazurskiego. Najwięcej zwierząt tej rasy nadal utrzymywanych było w województwie wielkopolskim (170 loch w 8 stadach) oraz pomorskim (124 lochy w 9 stadach). W zestawieniu poniżej przedstawiono strukturę stad w poszczególnych województwach. Zmiany w liczebności loch i stad poszczególnych ras na przestrzeni lat przedstawiono na wykresach 1 (puławska), 5 (złotnicka biała) i 9 (złotnicka pstra). Województwo Liczba hodowli (ogółem) Liczba loch Liczba loch w stadach minimalna maksymalna Rasa puławska Kujawsko-pomorskie Lubelskie Mazowieckie Rasa złotnicka biała Łódzkie Mazowieckie Opolskie Pomorskie Warmińsko-mazurskie Wielkopolskie Rasa złotnicka pstra Dolnośląskie Łódzkie Opolskie Podkarpackie Pomorskie Wielkopolskie

14 Puławska Złotnicka biała Złotnicka pstra Rys. 1. Lokalizacja utrzymywania świń ras chronionych 13

15 WYNIKI W Instytucie Zootechniki Państwowym Instytucie Badawczym w bazach dotyczących zwierząt ras zachowawczych corocznie aktualizowane są dane z oceny rozpłodowej i przyżyciowej świń ras puławskiej, złotnickiej białej i złotnickiej pstrej. Ocena wartości użytkowej tych ras prowadzona jest zgodnie z metodyką przyjętą przez prowadzących księgi. Użytkowość rozpłodowa W 2013 r. ogółem oceniono użytkowość rozpłodową 1653 loch na podstawie 2465 miotów. Szczegółowe wyniki oceny użytkowości rozpłodowej przedstawiono w tabeli 1. Dane te dotyczą miotów urodzonych w okresie od do r. Wyniki użytkowości rozpłodowej loch zależne są miedzy innymi od rasy, wieku, stanu zdrowia zwierząt, żywienia i sposobu utrzymania. Ważnym czynnikiem jest również intensywność eksploatacji loch, staranność obsługi i metody chowu. Wszystkie te czynniki wpływają na częstotliwość oproszeń, czyli na uzyskaną od lochy liczbę miotów i prosiąt w roku. Na podstawie przedstawionych danych można stwierdzić, że w 2013 r. największą średnią liczbę prosiąt urodzonych w miocie miały lochy rasy puławskiej (10,96 szt.), następnie złotnickiej białej (9,67 szt.) i złotnickiej pstrej (8,97 szt.). Lochy omawianych ras urodziły średnio od 1,4 (rasa złotnicka biała) do 1,6 miotu w roku (rasa puławska). Średnie straty prosiąt do 21. dnia życia wahały się od średnio 0,8 szt. w rasie złotnickiej białej do 0,9 szt. w rasie złotnickiej pstrej i puławskiej. Wiek w dniu pierwszego oproszenia jest cechą zależną zarówno od predyspozycji rasowych zwierząt, jak i od metod chowu w poszczególnych gospodarstwach. Lochy rasy puławskiej charakteryzujące się wczesnym dojrzewaniem uzyskały pierwsze mioty średnio w 351. dniu życia. Lochy ras złotnickich cechujące się późnym dojrzewaniem rodziły pierwsze mioty średnio w 391. dniu życia (złotnicka biała) oraz 420. dniu życia (złotnicka pstra). Stosunkowo duża rozbieżność pomiędzy rasami złotnickimi wynika z różnych metod chowu loch w gospodarstwach. Analizując wiek pierwszego oproszenia w poszczególnych gospodarstwach zaobserwowano, że w bieżącym roku, w rasie złotnickiej pstrej lochy swoje pierwsze mioty rodziły najwcześniej w 325. dniu (stado 01282), a najpóźniej w 950. dniu życia (01022). Lochy złotnickie białe natomiast uzyskały pierwsze mioty od 303. (stado 03036) do 636. dnia życia (stado 03066). Okres międzymiotu zależny jest od indywidualnych cech zwierząt, ale także od intensywności eksploatacji lochy. Wielkość tej cechy w rasach zachowawczych świń wahała się od 194 (puławska) do 216 dni (złotnicka biała). W 2013 r. w wybranych gospodarstwach przeprowadzono kontrolę masy ciała miotów w dniu urodzenia i w 21. dniu ich życia. W dniu urodzenia zważono w rasie puławskiej 16,4% miotów, w rasach złotnickiej białej i pstrej odpowiednio 11,1% i 20,3% miotów. Średnia masa ciała tych miotów wahała się od 12,02 kg w rasie złotnickiej pstrej do 16,50 kg w rasie puławskiej. W 21. dniu życia prosiąt zważono 1,4% miotów rasy puławskiej, 8,91% miotów rasy złotnickiej białej i 12,58% miotów rasy złotnickiej pstrej. Średnia masa miotu w tym dniu w anali- 14

16 zowanych rasach wynosiła od 42 kg w rasie złotnickiej pstrej do 53 kg w rasie puławskiej. W tabeli 2 zamieszczono wyniki oceny użytkowości rozpłodowej loch w poszczególnych województwach w 2013 r. Najwięcej loch rasy puławskiej oceniono na terenie województwa lubelskiego (400 szt.). Lochy z województw lubelskiego i mazowieckiego cechowały się największą ilością prosiąt urodzonych (odpowiednio 11,17 szt. i 11,23 szt.) i odchowanych w miocie (odpowiednio 10,13 szt. i 10,33 szt.). W województwie lubelskim uzyskano także najkrótszy okres między miotu wynoszący 189 dni. Loch rasy złotnickiej białej najwięcej było w województwie wielkopolskim (476 szt.). W województwie tym lochy rodziły i odchowywały największą ilość prosiąt w miocie (9,89 szt. urodzonych i 9,08 szt. odchowanych). Najkrótszy okres między miotu uzyskano natomiast u loch występujących na terenie województwa opolskiego (152 dni). Rasę złotnicką pstrą utrzymywano najliczniej na terenach województwa wielkopolskiego (170 loch), ale także w województwie pomorskim (124 lochy) i łódzkim (98 szt.). Najwięcej prosiąt w miocie urodziły lochy pochodzące z terenów województwa wielkopolskiego (9,42 szt.), a najwięcej prosiąt odchowywały lochy z terenów województw łódzkiego (8,64 szt.) i wielkopolskiego (8,53 szt.). W województwie opolskim uzyskano natomiast najkrótszy okres miedzy miotu u loch tej rasy (158 dni), ale jednocześnie najmniejszą liczbę prosiąt w miocie. Ocena tuczna i rzeźna dokonana przyżyciowo Ocenie przyżyciowej poddano w 2013 r. ogółem 514 młodych knurów i 1161 loszek hodowlanych ras zachowawczych. W tabelach 3 i 4 zamieszczono dane dotyczące wyników oceny przyżyciowej knurów, a w tabelach 5 i 6 wyniki oceny przyżyciowej loszek. Wyniki tej oceny są specyficzne dla każdej z ras i wynikają z ich odmienności i różnorodności genetycznej. Zamieszczone w tabelach dane (tab. 3, 5) wskazują, że rasa puławska w porównaniu ze świniami ras złotnickich charakteryzuje się szybszym tempem wzrostu. Standaryzowany przyrost dzienny knurów rasy puławskiej wynosił 603 g/dzień, natomiast knurów złotnickiej białej 507 g/dzień, a złotnickiej pstrej 445 g/dzień. Loszki rasy puławskiej przyrastały również lepiej niż loszki ras złotnickich. Standaryzowany przyrost dzienny loszek rasy puławskiej wynosił 577 g/dzień, natomiast złotnickiej białej 496 g/dzień, a złotnickiej pstrej 452 g/dzień. W przypadku cech rzeźnych knury rasy puławskiej uzyskały standaryzowaną procentową zawartość mięsa w tuszy na poziomie 53,6% oraz standaryzowaną średnią grubość słoniny z dwóch pomiarów 14,3 mm. Większą zawartość mięsa w tuszy osiągnęły knury rasy złotnickiej białej (55,6%), jednak należy zaznaczyć, że w tym roku oceniono pięć sztuk tej rasy. Knury rasy złotnickiej pstrej charakteryzowały się najniższą mięsnością, która wynosiła 49,7%. Średnia grubość słoniny knurów ras złotnickich wynosiła 11,8 mm (zł biała) i 18,8 mm (zł pstra). Mięsność loszek omawianych ras wahała się od 46,6% (zł pstra) do 55,2% (puławska). Średnia grubość słoniny loszek rasy puławskiej była mniejsza w stosunku do grubości słoniny knurów tej rasy o 1,3 mm. W rasie złotnickiej białej i pstrej loszki miały grubszą słoninę od knurów tych ras o odpowiednio 4,4 mm i 2 mm. 15

17 W tabelach 4 i 6 przedstawiono wyniki oceny przyżyciowej knurów i loszek w poszczególnych województwach w 2013 r. Najwięcej knurków i loszek rasy puławskiej oceniono na terenie województwa lubelskiego (377 knurków i 941 loszek). Knurki rasy złotnickiej białej ocenione były w województwach: warmińsko-mazurskim i wielkopolskim, a loszki ponadto w województwie łódzkim. Najwięcej młodych zwierząt tej rasy poddano ocenie w Wielkopolsce (łącznie 77 szt.). Knurki rasy złotnickiej pstrej oceniono na terenie trzech województw: dolnośląskiego, pomorskiego i wielkopolskiego (łącznie 10 szt., w tym 6 szt. w województwie pomorskim), natomiast loszki tej rasy poddano ocenie przyżyciowej na terenie czterech województw (łącznie 110 szt., w tym 69 szt. w Wielkopolsce). Na wykresach 1 12 przedstawiono zmiany, jakie nastąpiły w najważniejszych cechach użytkowości rozpłodowej oraz w ocenie przyżyciowej w latach Nadal obserwuje się zmniejszanie ilości utrzymywanych loch i stad szczególnie w rasach puławskiej (od 2007 r., wykres 1) i złotnickiej pstrej (od 2010 r., wykres 9). W rasie złotnickiej białej w 2013 r. obserwowano zwiększenie ilości utrzymywanych loch w stosunku do 2012 r., jednak liczba zwierząt tej rasy nie osiągnęła pułapu z 2011 r. (wykres 5). Liczba prosiąt żywo urodzonych i odchowanych w miocie na przestrzeni lat we wszystkich rasach zachowawczych ulegała wahaniom (wykres 2, 6 i 10). Różnice pomiędzy poszczególnymi latami nie były znaczne i generalnie można stwierdzić, że cechy te w omawianym okresie czasu utrzymują się na stałym poziomie. Prezentowane na wykresie 3 i 4 wyniki oceny przyżyciowej knurów i loszek rasy puławskiej w latach wskazują, że populacja świń tej rasy w całym analizowanym okresie nie ulegała presji selekcyjnej wynikającej z uwarunkowań ekonomicznych. Świadczą o tym niewielkie zmiany w użytkowości tucznej i rzeźnej. Przyrosty dzienne zmniejszone w stosunku do roku 2005 o 51 g (knurki) i o 38 g (loszki), mięsność u knurków zmniejszona o 2,8%, a grubość słoniny zwiększona o 2,7 mm, u loszek nieco zwiększona mięsność (o 0,7%), oraz zmniejszona grubość słoniny o 0,3 mm. Aktualne wyniki oceny przyżyciowej knurków i loszek rasy złotnickiej białej (wykres 7 i 8) wskazują, że w stosunku do populacji 2005 r. zwierzęta te cechują się większą procentową zawartością mięsa w tuszy o 4,9% (knurki) i 4% (loszki) oraz mniejszą grubością słoniny o 5,7 mm (knurki) i 4,2 mm (loszki). Na przestrzeni analizowanego okresu czasu obserwuje się różnego stopnia wahania mięsności i grubości słoniny u ocenianych zwierząt. U knurów obserwowany wzrost mięsności od 2009 do 2012 r. został zahamowany w 2013 r. (zmniejszenie o 2,1% w stosunku do 2012 r.). U loszek w całym okresie stwierdza się jedynie niewielkie zmiany, w chwili obecnej charakteryzują się one umięśnieniem i otłuszczeniem tuszy na poziomie 2008 r. Wyniki oceny przyżyciowej w rasie złotnickiej pstrej (wykres 11 i 12) wskazują, że aktualnie utrzymywana populacja świń rasy złotnickiej pstrej także nie uległa presji selekcyjnej. Została zachowana jej zmienność wewnątrz rasowa i odrębność genetyczna. Wartość wskaźników z tej oceny w analizowanym okresie czasu praktycznie nie uległa zmianie. Knurki ocenione w 2012 r. w stosunku do zwierząt ocenianych w 2005 r. cechowały się mniejszą mięsnością o 0,8% oraz 16

18 większą grubością słoniny o 1,8 mm, natomiast loszki ocenione w 2012 r. charakteryzowały się mniejszą mięsnością o 0,6% oraz większą grubością słoniny o 0,8 mm. Poziom zinbredowania populacji W analizie rodowodowej jednym z ważniejszych terminów jest inbred. Jest to występowanie w genotypie osobnika potomnego par genów w stanie homozygotycznym. Układ homozygotyczny powstaje, gdy rodzice osobnika są spokrewnieni, czyli odziedziczyli takie same geny po wspólnym przodku lub przodkach. Miarą inbredu jest współczynnik inbredu Fx (natężenia chowu krewniaczego), który informuje jaka cześć genów u danego osobnika jest homozygotyczna ponad przeciętną homozygotyczność w populacji. Podwyższona jego wartość u świń wpływa przede wszystkim na obniżenie poziomu cech związanych z płodnością loch i żywotnością prosiąt. Jego ujemne skutki obserwuje się już u osobników, u których inbred przekracza 10%. Wzrostem inbredu szczególnie zagrożone są populacje o małej liczebności. Rasy rodzime świń objęte są Programami ochrony zasobów genetycznych, których celem jest hodowla z zachowaniem minimalizacji inbredu oraz monitoring jego wartości. Wyniki monitoringu wielkości współczynnika inbredu ras rodzimych świń przedstawiono w tabeli 7. Przeanalizowano dane rodowodowe zwierząt zgromadzonych w bazie IZ w okresie od 2005 do 2013 r. Analizę przeprowadzono dla każdego roku oddzielnie, przy czym podziału dokonano według daty urodzenia zwierząt. Ogółem analizą objęto 9775 zwierzęta rasy puławskiej, 1623 rasy zł białej i 2036 rasy zł pstrej. W kolejnych latach analizowanego okresu obserwuje się wahania wartości współczynnika inbredu u zwierząt. Zwierzęta urodzone w 2013 r. oraz poddane ocenie wartości użytkowej uzyskały średni inbred w wielkości od 1,8% w rasie złotnickiej pstrej do 4% w rasie puławskiej. Średnia wartość tego parametru w całym analizowanym okresie u każdej z ras nie przekracza 3%. Średnia wartość zinbredowania tych ras wynosi od 2% w rasie zł pstrej do 2,8% w rasie puławskiej. Analiza wartości współczynnika inbredu zwierząt zinbredowanych (tab. 7, pola szare) wykazała, że w rasie puławskiej najwięcej zwierząt urodzonych w 2013 r. cechowało się wartością tego parametru z przedziału F<0,0313 (7061,13% zwierząt). W rasie złotnickiej białej najwięcej zwierząt znalazło się w dwóch przedziałach wartości współczynnika inbredu F<0,0313 i 0,0313 F<0,0625 (po 47,76% zwierząt), a w rasie złotnickiej pstrej wszystkie zwierzęta znalazły się w przedziałach F<0,0313 i 0,0313 F<0,0625 (po 50% zwierząt). Generalnie w całym analizowanym okresie czasu większość zwierząt ras rodzimych cechowała się wartością współczynnika inbredu do F<0,0625 i jedynie do 7% zwierząt w każdej rasie uzyskało poziom zinbredowania przekraczający F>0,125. Przy tej okazji należy zaznaczyć, że w przypadku ras rodzimych odpowiednio liczne ich pogłowie, nie spadające poniżej poziomu umożliwiającego prawidłowe prowadzenie prac hodowlanych z zachowaniem zasad minimalizacji inbredu jest gwarantem zachowania różnorodności genetycznej, która jest wyróżnikiem ras rodzimych w stosunku do ras wysoko produkcyjnych. 17

19 WYNIKI OCENY UŻYTKOWOŚCI ROZPŁODOWEJ Rasa Tabela 1. Wyniki oceny użytkowości rozpłodowej loch w 2013 r. zestawienie według ras Liczba loch Liczba ocenianych miotów ogółem pierw. Liczba prosiąt urodzonych w miocie Liczba prosiąt w 21. dniu Liczba sutków lochy Średni wiek w dniu pierwszego oproszenia (dni) Okres międzymiotu (dni) Puławska ,96 10,02 14,29 351, Złotnicka biała ,67 8,83 14,10 391, Złotnicka pstra ,97 8,07 13,55 420, Tabela 2. Wyniki oceny użytkowości rozpłodowej loch w poszczególnych województwach w 2013 r. zestawienie według ras Województwo Liczba loch Liczba ocenianych miotów ogółem pierw. Liczba prosiąt urodzonych w miocie Liczba prosiąt w 21. dniu Średni wiek w dniu pierwszego oproszenia (dni) Okres międzymiotu (dni) Puławska Kujawsko-pomorskie ,64 8,32 376, Lubelskie ,17 10,13 348, Mazowieckie ,23 10,33 350, Złotnicka biała Łódzkie ,26 9,06 409, Mazowieckie ,45 7,12 444, Opolskie ,00 7,88 426, Pomorskie ,28 7,67 345, Warmińsko-mazurskie ,88 8,05 404, Wielkopolskie ,89 9,08 389, Złotnicka pstra Dolnośląskie ,19 7,97 396, Łódzkie ,73 8,64 396, Opolskie ,57 7,38 424, Podkarpackie ,40 5,40 429, Pomorskie ,25 7,20 408, Wielkopolskie ,42 8,53 447,

20 Rasa WYNIKI OCENY PRZYŻYCIOWEJ KNURY Tabela 3. Średnie wyniki przyżyciowej oceny młodych knurów w 2013 r. zestawienie według ras Liczba knurów Wiek w dniu oceny (dni) Masa ciała w dniu oceny (kg) Średnia grubość słoniny (mm) Wysokość oka polędwicy (mm) Przyrost dzienny standaryzowany (g) Procentowa zawartość mięsa (%) Indeks (pkt) Puławska ,3* 51,2* ,6* 81 Złotnicka biała ,8 44, ,6 92 Złotnicka pstra ,8 45, ,7 60 * wartości standaryzowane Tabela 4. Średnie wyniki przyżyciowej oceny młodych knurów w poszczególnych województwach zestawienie według ras Województwo Liczba knurów Wiek w dniu oceny (dni) Masa ciała w dniu oceny (kg) Średnia grubość słoniny (mm) Wysokość oka polędwicy (mm) Przyrost dzienny standaryzowany (g) Procentowa zawartość mięsa (%) Puławska Kujawskopomorskie ,9* 54,6* ,0* Lubelskie ,7* 50,9* ,1* Mazowieckie ,4* 47,4* ,9* Złotnicka biała Warmińskomazurskie ,8 43, ,4 Wielkopolskie ,2 45, ,4 Złotnicka pstra Dolnośląskie ,2 45, ,9 Pomorskie ,1 46, ,0 Wielkopolskie ,8 40, ,7 * wartości standaryzowane 19

21 Rasa WYNIKI OCENY PRZYŻYCIOWEJ LOSZKI Tabela 5. Średnie wyniki przyżyciowej oceny loszek w 2013 r. zestawienie według ras Liczba loszek Wiek w dniu oceny (dni) Masa ciała w dniu oceny (kg) Średnia grubość słoniny (mm) Przyrost dzienny standaryzowany (g) Wysokość oka polędwicy (mm) Procentowa zawartość mięsa (%) Indeks (pkt) Puławska ,0* 51,7* ,2* 93 Złotnicka biała ,2 45, ,0 87 Złotnicka pstra ,8 40, ,9 61 * wartości standaryzowane Tabela 6. Średnie wyniki przyżyciowej oceny loszek w poszczególnych województwach zestawienie według ras Województwo Liczba loszek Wiek w dniu oceny (dni) Masa ciała w dniu oceny (kg) Średnia grubość słoniny (mm) Wysokość oka polędwicy (mm) Przyrost dzienny standaryzowany (g) Procentowa zawartość mięsa (%) Puławska Kujawskopomorskie ,2* 55,0* ,4* Lubelskie ,9* 51,5* ,2* Mazowieckie ,2* 50,6* ,3* Złotnicka biała Łódzkie ,0 43, ,3 Warmińskomazurskie ,2 46, ,4 Wielkopolskie ,2 45, ,1 Złotnicka pstra Dolnośląskie ,2 40, ,4 Łódzkie ,0 40, ,7 Pomorskie ,3 41, ,9 Wielkopolskie ,1 40, ,5 * wartości standaryzowane 20

22 POZIOM ZINBREDOWANIA POPULACJI RAS RODZIMYCH Tabela 7. Średnie wyniki zinbredowania populacji świń rasy puławskiej, złotnickiej białej i złotnickiej pstrej w latach Rok Liczba zwierząt* Średni inbred Procent zinbredowanych zwierząt średni inbred Inbred zwierząt zinbredowanych w tym ilość zwierząt o inbredzie (%) < >0.125 PUŁAWSKA ,018 23,3 0, ,70 7,87 25,84 0,00 23, ,023 39,6 0, ,25 14,11 10,89 1,43 17, ,017 61,5 0, ,40 9,63 9,01 0,52 4, ,023 90,5 0, ,19 8,93 12,70 1,89 1, ,025 95,5 0, ,59 16,21 6,96 2,40 0, ,037 99,2 0, ,30 33,71 6,23 2,83 2, , , ,61 18,54 6,68 6,18 3, , , ,61 19,44 3,73 0,40 3, , , ,13 23,65 7,92 3,90 3,40 średnio 0, ,84 0, ,09 16,90 10,00 2,17 6,85 ZŁOTNICKA BIAŁA ,021 38,9 0, ,52 14,29 7,14 0,00 19, ,017 38,5 0, ,52 9,68 17,74 0,00 8, ,010 30,4 0, ,89 6,67 22,22 2,22 0, ,018 34,7 0, ,57 25,71 8,57 2,86 14, ,016 47,3 0, ,67 20,67 2,67 0,00 4, ,020 60,7 0, ,85 33,33 4,17 0,00 3, ,032 85,9 0, ,40 50,94 5,66 0,00 0, ,046 87,9 0, ,46 51,15 12,64 1,15 4, , ,0 0, ,76 47,76 2,99 1,49 0,00 średnio 0, ,26 0, ,96 28,91 9,31 0,86 5,96 ZŁOTNICKA PSTRA ,003 21,7 0, ,0 0,00 0,00 0,00 0, ,010 41,8 0, ,00 11,20 2,40 0,00 2, ,019 64,5 0, ,92 10,33 1,41 0,00 2, ,020 62,7 0, ,65 34,14 0,00 0,00 3, ,030 71,1 0, ,46 33,08 0,00 0,00 6, ,022 48,5 0, ,49 20,34 0,00 0,00 10, ,017 72,0 0, ,25 14,75 0,00 0,00 0, ,045 74,7 0, ,31 43,85 14,62 0,00 9, ,018 55,6 0, ,00 50,00 0,00 0,00 0,00 średnio 0, ,96 0, ,01 24,19 2,05 0,0 3,76 * liczba zwierząt urodzonych w roku, poddanych ocenie użytkowości 21

23 Wykres 1. Liczba stad i loch rasy puławskiej będących pod oceną w latach Wykres 2. Wyniki oceny użytkowości rozpłodowej loch rasy puławskiej liczba prosiąt urodzonych i odchowanych w miocie 22

24 Wykres 3. Wyniki oceny przyżyciowej knurów rasy puławskiej w latach Wykres 4. Wyniki oceny przyzyciowej loszek rasy puławskiej w latach

25 Wykres 5. Liczba stad i loch rasy złotnickiej białej będących pod oceną w latach Wykres 6. Wyniki oceny użytkowości rozpłodowej loch rasy złotnickiej białej liczba prosiąt urodzonych i odchowanych w miocie 24

26 Wykres 7. Wyniki oceny przyżyciowej knurów rasy złotnickiej białej w latach Wykres 8. Wyniki oceny przyżyciowej loszek rasy złotnickiej białej w latach

27 Wykres 9. Liczba stad i loch rasy złotnickiej pstrej będących pod oceną w latach Wykres 10. Wyniki oceny użytkowości rozpłodowej loch rasy złotnickiej pstrej liczba prosiąt urodzonych i odchowanych w miocie 26

28 Wykres 11. Wyniki oceny przyżyciowej knurów rasy złotnickiej pstrej w latach Wykres 12. Wyniki oceny przyżyciowej loszek rasy złotnickiej pstrej w latach

29 CHARAKTERYSTYCZNE CECHY UZASADNIAJĄCE OCHRONĘ RAS ZACHOWAWCZYCH Objęcie ochroną ras puławskiej, złotnickiej białej i pstrej jest szczególnie ważne w warunkach, gdzie tylko rasy miejscowe przystosowane do trudnych warunków środowiskowych mogą umożliwić eksploatację zasobów przyrodniczych środowiska i tym samym zwiększyć efektywność produkcji rolniczej. Świnie ras zachowawczych posiadają cechy warunkowane przez wiele cennych genów, które w przyszłości mogą być wykorzystane w hodowli, a obecnie stanowią rezerwę genetyczną. Są to przede wszystkim: 1. Bardzo dobre właściwości macierzyńskie. Są to rasy o dobrym poziomie wskaźników wartości rozrodczej (średnio od 9 do 11 prosiąt w miocie), specyficznym składzie chemicznym mleka oraz wyższym poziomie rezerw energetycznych u noworodków; 2. Efektywne wykorzystanie składników pokarmowych dawki żywieniowej (puławska i złotnicka biała) przy równocześnie wyższej sprawności przetwarzania ich na składniki ciała, w tym głównie tłuszczu. Szczególnie cenną cechą charakterystyczną tych ras są dobre przyrosty dobowe masy ciała w gorszych warunkach utrzymania i przy uboższym żywieniu. Właściwości te doskonale predysponują rasy puławską i złotnicką białą do utrzymania w gospodarstwach ekologicznych; 3. Bardzo dobre wskaźniki jakości mięsa, a głównie struktura histologiczna włókien mięśniowych i specyficzny układ tłuszczu śródmięśniowego decydujące o marmurkowatości tkanki mięśniowej. Cechy te podnoszą walory organoleptyczne mięsa kulinarnego, mięso to doskonale nadaje się do wytwarzania wędlin długo-dojrzewających oraz może mieć zastosowanie w tworzeniu markowych produktów regionalnych; 4. Odporność na czynniki chorobotwórcze oraz doskonałe możliwości przystosowawcze tych zwierząt do trudniejszych lokalnych warunków środowiskowych; 5. Odmienność genetyczna i fenotypowa od ras nowoczesnych. Hodowla tych ras może przynieść wymierne korzyści gospodarcze, społeczne i wzmocnić sytuację ekonomiczną gospodarstw poprzez poprawę cech konstytucyjnych trzody chlewnej oraz rozwój przetwórstwa mięsa tych świń i powstanie produktów lokalnych. 28

30 Streszczenie W Polsce występują trzy rasy świń rodzimych: puławska, złotnicka biała, złotnicka pstra. Obecnie liczba zwierząt w tych rasach jest bardzo mała. W 2013 r. użytkowością rozpłodową objęto 583 lochy rasy puławskiej oraz 615 loch rasy złotnickiej białej i 455 loch rasy złotnickiej pstrej. Ocena wartości użytkowej tych ras prowadzona jest zgodnie z metodyką przyjętą przez prowadzących księgi. Szczegółowe wyniki oceny użytkowości rozpłodowej przedstawiono w tabeli 1 i 2. W tabelach 3 i 4 zamieszczono dane dotyczące wyników oceny przyżyciowej knurów, a w tabelach 5 i 6 wyniki oceny przyżyciowej loszek. W tabeli 7 przedstawiono wyniki poziomu zinbredowania ras rodzimych. Na wykresach 1 12 przedstawiono zmiany, jakie nastąpiły w najważniejszych cechach użytkowości rozpłodowej oraz tucznej i rzeźnej świń ras rodzimych w latach NATIVE BREEDS OF PIGS STATE OF BREEDING AND RESULTS OF EVALUATION Summary In Poland, there are three breeds of native pigs: Puławska, Złotnicka White and Złotnicka Spotted. The number of these animals is very small. In 2013, 583 Puławska sows, 615 Złotnicka White sows and 455 Złotnicka Spotted sows were used for reproduction. Native breeds of animals are less attractive for pig producers and breeders because of poorer meatiness of fattening pigs compared to the meatiness of high-lean fatteners. For this reason, the development of these populations is difficult and there is a real threat that they may become extinct. Animals of these breeds are characterized by traits that are valuable from the economic and breeding point of view. These include resistance to disease and stress, high prolificacy, good maternal traits and longevity. Products obtained from them have unique taste, quality and nutritive value. For these reasons, Puławska, Złotnicka White and Złotnicka Spotted pigs have been included in the genetic resources conservation programme. The databases of the National Research Institute of Animal Production on the conservation breeds of animals are updated every year for data on the reproductive and live performance of Puławska, Złotnicka White and Złotnicka Spotted pigs. The productive value of these breeds is evaluated in accordance with methods adopted by herdbook keepers. Detailed results of reproductive performance are shown in Table 1 and 2. Tables 3 and 4 provide the performance data of boars, and Tables 5 and 6 give the performance data of gilts. Table 7 shows the results of inbreeding populations of native breeds. Figures 1 12 present changes that occurred in the major reproductive, fattening and slaughter traits of native breeds of pigs over

31 Jednostki ADRESY I TELEFONY Adres pocztowy Telefon osoby upoważnionej Instytut Zootechniki PIB, Dział Genetyki i Hodowli Zwierząt Polski Związek Hodowców i Producentów Trzody Chlewnej POLSUS Polski Związek Hodowców i Producentów Trzody Chlewnej POLSUS filia w Lublinie Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, Katedra Hodowli i Produkcji Trzody Chlewnej Balice ul. Krakowska Warszawa ul. Ryżowa Lublin ul. Zbożowa Poznań ul. Wołyńska Magdalena Szyndler-Nędza (22) Jarosław Ptak (81) Zbigniew Bajda (61) Piotr Luciński 30