OCHRONA ZASOBÓW GENETYCZNYCH ŚWIŃ RAS RODZIMYCH

Transkrypt

1 INSTYTUT ZOOTECHNIKI PAŃSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY OCHRONA ZASOBÓW GENETYCZNYCH ŚWIŃ RAS RODZIMYCH -- STAN HODOWLI I WYNIKI OCENY za rok 211 Kraków 212 z. 7

2 INSTYTUT ZOOTECHNIKI PAŃSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY OCHRONA ZASOBÓW GENETYCZNYCH ŚWIŃ RAS RODZIMYCH -- STAN HODOWLI I WYNIKI OCENY za rok 211 Kraków 212 z. 7

3 PAŃSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY Balice k. Krakowa tel , fax internet: DYREKTOR INSTYTUTU ZOOTECHNIKI PIB prof. dr hab. Jędrzej Krupiński Opracowanie i redakcja merytoryczna: DZIAŁ GENETYKI I HODOWLI ZWIERZĄT Kierownik: dr hab. Robert Eckert, prof. nadzw. IZ PIB Opracowanie redakcyjne: mgr Danuta Dobrowolska Skład i łamanie: Maria Makarewicz Projekt okładki: mgr Bogusława Krawiec Fot.: dr inż. Magdalena Szyndler-Nędza Drukowano w Zespole Wydawnictw i Poligrafii IZ PIB, 15/212.

4 OCHRONA ZASOBÓW GENETYCZNYCH ŚWIŃ RAS RODZIMYCH STAN HODOWLI I WYNIKI OCENY Magdalena Szyndler-Nędza 1, Piotr Luciński 2, Karolina Szulc 2, Zbigniew Bajda 3 1 Instytut Zootechniki Państwowy Instytut Badawczy, Dział Genetyki i Hodowli Zwierząt 2 Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu 3 Polski Związek Hodowców i Producentów Trzody Chlewnej, filia w Lublinie Świnie ras rodzimych: puławska, złotnicka biała i złotnicka pstra, hodowane są od wielu lat w Polsce w czystości rasy i w większości utrzymywane w indywidualnych gospodarstwach rolnych. Dzięki temu rasy te są doskonale przystosowane do miejscowych warunków środowiskowych, klimatu, gleby, zasobów paszowych i warunków chowu. Charakteryzują się wysoką plennością, dobrymi cechami matczynymi, długowiecznością oraz odpornością na zmiany środowiskowe i stres. Produkty uzyskiwane z mięsa pochodzącego od tuczników tych ras mają szczególne wartości smakowe, jakościowe i odżywcze. Obecnie populacje zwierząt tych ras są nadal niewielkie (w 211 r. było objętych oceną 935 loch rasy puławskiej oraz 661 loch rasy złotnickiej białej i 826 loch złotnickiej pstrej). Zwierzęta tych ras są mniej atrakcyjne dla producentów i hodowców trzody chlewnej ze względu na gorsze wskaźniki mięsności tuczników w porównaniu z tucznikami świń ras wysokomięsnych. Z tego powodu przy aktualnych wymaganiach rynkowych naturalny rozwój tych populacji jest utrudniony, a wręcz istnieje realne niebezpieczeństwo wyginięcia świń ras rodzimych. Dlatego, świnie ras puławskiej, złotnickiej białej i złotnickiej pstrej zostały objęte programami ochrony zasobów genetycznych. Programy dla poszczególnych ras zostały przedstawione i przyjęte w grudniu 25 r. na posiedzeniu Rady Naukowej Instytutu Zootechniki PIB w Krakowie. Kwalifikacja zwierząt do programu dokonywana jest na podstawie wniosku hodowcy, po spełnieniu wymogów określonych przez prowadzącego księgi hodowlane. Podmioty prowadzące Księgi Hodowlane ras zachowawczych to: Polski Związek Hodowców i Producentów Trzody Chlewnej POLSUS rasa puławska, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu rasy złotnicka biała i złotnicka pstra. 3

5 RASA PUŁAWSKA Fot.1. Locha rasy puławskiej Fot. 2. Knur rasy puławskiej 4

6 Wzorzec rasy puławskiej Historycznie ukształtowany i obecnie uznawany za typowy wzorzec świni rasy puławskiej jest następujący: Umaszczenie łaciate, czarno-białe, z nieregularnym rozmieszczeniem czarnych plam na białym tle, których nasilenie nie powinno przekraczać 7% powierzchni skóry. Dopuszcza się także umaszczenie trójbarwne: czarno-biało-rude; Głowa nieduża, szeroka w partii czołowej; Ryj prosty, niezbyt długi; Uszy nieduże, stojące, z wiekiem pochylające się ku przodowi; Tułów średniej długości, osadzony na mocnych, dobrze spionowanych kończynach; Zad szeroki i mocny, szynki uwypuklone, ale średniej długości; Temperament żywy, ale usposobienie łagodne, bez przejawów agresji wobec innych zwierząt w grupie. Masa ciała dorosłych osobników: - knury około kg, - lochy około 2 28 kg. Są to świnie w typie tłuszczowo-mięsnym. Rasę charakteryzuje wczesność dojrzewania rozpłodowego. Lochy rasy puławskiej cechują się dobrym poziomem cech użytkowości rozpłodowej, w tym wysoką mlecznością i troskliwością macierzyńską. Maciory rodzą w miocie około 9 do 12 prosiąt. Świnie tej rasy odznaczają się szybkim tempem wzrostu. W 211 r. loszki przyrastały średnio 574 g dziennie i przy masie ciała około 1 kg uzyskały mięsność średnio 55,%. Tak więc, zwierzęta tej rasy pod względem użytkowym doskonale spełniają kryteria standardu hodowlanego dla komponentu matecznego. Tuczniki rasy puławskiej dobrze przyrastają także w mniej sprzyjających warunkach żywienia i utrzymania. Wprawdzie cechują się one nieco niższą mięsnością w porównaniu do ras hodowanych w Polsce, za to ich mięso charakteryzuje się bardzo dobrą jakością, na którą składa się odpowiednia struktura włókienek mięśniowych i specyficzny układ tłuszczu międzymięśniowego, decydujące o marmurkowatości tkanki mięśniowej. Mięso to ma szczególne wartości smakowe i jakościowe. Nadaje się więc doskonale do wytworzenia specyficznych produktów regionalnych. W hodowli świń rasy puławskiej ważne jest zachowanie wczesnego osiągania dojrzałości rozpłodowej, dużej żywotności, zdrowotności i długowieczności. Dnia 28 maja 29 r. świnia rasy puławskiej została wpisana na Listę produktów tradycyjnych prowadzoną przez Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi. 5

7 HISTORIA POWSTANIA RASY PUŁAWSKIEJ Historia rasy puławskiej sięga początku XX wieku. Systematyczną pracę hodowlaną nad doskonaleniem tzw. świń gołębskich, które stały się zaczątkiem genealogii świń puławskich podjęto w 1926 r. w Stacji Zootechnicznej Państwowego Instytutu Naukowego Gospodarstwa Wiejskiego w Borowinie, pod merytorycznym nadzorem prof. Zdzisława Zabielskiego. Materiał wyjściowy stanowiło stado zakupione z okolic wsi Gołąb, składające się z kilkunastu sztuk mieszańców prymitywnych świń miejscowych (polska świnia kłapoucha i mała polska ostroucha) z importowaną rasą Berkshire. Początkowo świnie te nazywano gołębskimi, a potocznie łaciatkami. Zwierzęta te udoskonalano poprzez dolew krwi świń rasy wielkiej białej angielskiej oraz intensywną selekcję. Wyhodowano świnie w typie tłuszczowo-mięsnym, które wykazywały cechy wczesnego dojrzewania oraz intensywnego otłuszczania się już w młodym wieku. W okresie tym tworzyło się coraz szersze grono rolników zainteresowanych chowem tej świni. Największe skupiska łaciatek powstały między Puławami a Dęblinem oraz w okolicach Kocka, Michowa i Kamionki. W 1935 r. rejon występowania tej rasy obejmował 7 powiatów województwa lubelskiego. W latach świnie gołębskie rozprzestrzeniły się także w innych rejonach Polski (Mazowsze i Śląsk), wypierając w dużej mierze świnie biało umaszczone. Szczególnie docenianymi wówczas zaletami świni gołębskiej były zdrowotność oraz bardzo dobre przystosowanie do tradycyjnych warunków chowu, zwłaszcza żywienia zbożowo-ziemniaczanego. W 1951 r. w związku z reorganizacją PINGW w Puławach Rada Naukowa podjęła decyzję o zmianie nazwy ekotypu świni gołębskiej na puławską. Podjęto decyzję o przekształceniu tych świń na typ bardziej mięsny. Zastosowano staranny dobór do kojarzeń i ostrą selekcję, jak również dolew krwi świń rasy wielkiej białej angielskiej w typie bekonowym i berkszyrów. Największe zainteresowanie hodowlą tej rasy przypada na lata Jeszcze w 196 r. lochy puławskie stanowiły 9,8% krajowego stada loch zarodowych. Pod koniec lat 8. rozpoczął się etap intensywnej redukcji rasy. Ograniczenie zakresu wykorzystania świń puławskich w programach produkcji żywca rzeźnego zostało spowodowane presją rynku wieprzowiny, na którym preferowano tusze wysokomięsne. W 1997 r. populacja aktywna świń rasy puławskiej liczyła zaledwie 86 loch i 1 knurów stadnych. W wyniku podjętych wówczas działań organizacyjnych w kierunku ochrony zasobów genetycznych ras krajowych oraz wydzielenia subsydiów rządowych na wspieranie rozwoju stad zachowawczych stan liczbowy populacji został ustabilizowany. 6

8 RASA ZŁOTNICKA BIAŁA Fot. 3. Locha rasy złotnickiej białej Fot. 4. Knur rasy złotnickiej białej 7

9 Wzorzec rasy złotnickiej białej Świnia rasy złotnickiej białej jest średnio duża, o harmonijnej budowie ciała, dobrze związana. Dopuszczalny jest dymorfizm płciowy, szczególnie w starszym wieku. Typowy wzorzec świni rasy złotnickiej białej jest następujący: Umaszczenie białe, dopuszczalne niewielkie ciemne łatki; Głowa mała; Ryj średnio długi i prosty; Uszy pochylone do przodu, średniej wielkości; Tułów długi, w kształcie trapezu, zwężający się ku przodowi; Zad powinien być dobrze wypełniony; Kończyny wysokie, dobrze ustawione. Co najmniej 12 prawidłowo rozwiniętych sutek; dopuszczalna jest asymetria jednego sutka. Knury odznaczają się poprawnym libido, a lochy dużą troskliwością w stosunku do prosiąt. Masa ciała dorosłych osobników: - knury około 25 3 kg, - lochy około 2 25 kg. Są to świnie w typie mięsnym, późno dojrzewające. Lochy tej rasy cechują się dobrym poziomem cech użytkowości rozpłodowej, w tym opiekuńczością macierzyńską. prosiąt urodzonych w miocie waha się od około 9 do 12 szt. W wyniku systematycznej, wieloletniej pracy hodowlanej, prowadzonej w czystości rasy świń złotnickich białych, osiągnięto znaczne zwiększenie przyrostów dziennych, a także zmniejszenie grubości słoniny grzbietowej u tych zwierząt. Obecnie świnie złotnickie białe charakteryzują się średnio szybkim tempem wzrostu. W 211 r. loszki przyrastały dziennie średnio 492 g i przy masie ciała około 1 kg uzyskały mięsność około 51,3%. Uważa się, że świnie te doskonale nadają się do tuczu intensywnego. Świnia złotnicka biała, jako rasa lokalna, jest doskonale przystosowana do miejscowych warunków środowiskowych, nie ma dużych wymagań paszowych i jest odporna na specyficzne czynniki chorobotwórcze. Mięso tych świń charakteryzuje się bardzo dobrą jakością, na którą składa się charakterystyczny układ tłuszczu międzymięśniowego, decydujący o marmurkowatości tkanki mięśniowej. Mięso to doskonale nadaje się do wytworzenia regionalnych produktów żywnościowych. W maju 26 r. zostało wpisane na Listę produktów tradycyjnych, prowadzoną przez Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi pod nazwą: Wielkopolska wieprzowina złotnicka. 8

10 RASA ZŁOTNICKA PSTRA Fot. 5. Locha rasy złotnickiej pstrej Fot. 6. Knur rasy złotnickiej pstrej 9

11 Wzorzec rasy złotnickiej pstrej Świnia rasy złotnickiej pstrej jest średnio duża, o harmonijnej budowie ciała, dobrze związana. Dopuszczalny jest dymorfizm płciowy, szczególnie w starszym wieku. Typowy wzorzec świni rasy złotnickiej pstrej jest następujący: Umaszczenie łaciate, czarno-białe, ponad 5% maści białej, przy czym najbardziej pożądany jest układ łat sprawiający wrażenie drugiej skóry narzuconej na grzbiet zwierzęcia. Należy eliminować osobniki ze skórą siwo pigmentowaną pod białą szczeciną lub rudymi przebarwieniami. Szczecina powinna przybierać barwę pigmentu skóry; Głowa powinna być średniej wielkości; Ryj średnio długi i prosty; Uszy pochylone do przodu, średniej wielkości; Tułów długi, lekko spłaszczony; dopuszczalna jest lekka karpiowatość grzbietu; Zad dobrze wypełniony, może być lekko spadzisty; Kończyny mocne, o grubej kości. Co najmniej 12 prawidłowo rozwiniętych sutek; dopuszczalna jest asymetria jednego sutka. Knury odznaczają się wysokim libido, a lochy dużą troskliwością macierzyńską. Masa ciała dorosłych osobników: - knury około 3 35 kg, - lochy około 2 3 kg. Zwierzęta tej rasy uważane są obecnie za świnie w typie mięsnosłoninowym, w kierunku mięsnym, późno dojrzewające. Lochy rasy złotnickiej pstrej cechują się dobrym poziomem cech użytkowości rozpłodowej, w tym opiekuńczością macierzyńską. prosiąt urodzonych w miocie waha się w tej rasie od 8 do 1 szt. Obecnie świnie te utrzymywane są przeważnie w systemach ekologicznych, gdzie preferowany jest ekstensywny sposób utrzymania zwierząt. Dlatego, wyniki użytkowości tucznej i rzeźnej w tej rasie są nieco słabsze w porównaniu do pozostałych ras świń zachowawczych. Aktualnie zwierzęta tej rasy charakteryzują się średnim tempem wzrostu (w 211 r. loszki przyrastały średnio 453 g dziennie i przy masie ciała około 9 kg uzyskały mięsność średnio 48,%). Rasa ta ma wiele ważnych pod względem gospodarczym zalet. Jedną z nich jest wyjątkowo duża odporność na czynniki chorobotwórcze. Ponadto, zwierzęta te nie mają dużych wymagań paszowych. Zaletą szczególnie cenną jest bardzo dobra jakość mięsa. Dotychczasowe badania nie wykazały u tuczników tej rasy wady mięsa typu PSE, czyli mięsa wodnistego. Mięso to doskonale nadaje się do wytworzenia regionalnych wyrobów żywnościowych, szczególnie wędlin późno dojrzewających. 1

12 HISTORIA POWSTANIA RAS ZŁOTNICKICH Rasy złotnickie biała i pstra powstały w latach , kiedy to prof. dr hab. Stefan Alexandrowicz przeprowadził badania monograficzne nad świniami prymitywnymi na terenie województwa olsztyńskiego. Efektem tych badań był zakup przez Akademię Rolniczą w Poznaniu 5 knurków i 18 loszek przywiezionych przez przesiedleńców z okolic Wilna i Nowogródka na tereny województwa olsztyńskiego. Były to mieszańce prymitywnych świń długouchych i krótkouchych z przewagą tych pierwszych i być może z domieszką wielkich białych angielskich. Zwierzęta te umieszczono w Rolniczym Zakładzie Doświadczalnym Złotniki, należącym do Akademii Rolniczej w Poznaniu. Początkowo zakupiony materiał charakteryzował się dużym zróżnicowaniem pod względem cech pokrojowych oraz umaszczenia. Starano się jednak wybrać osobniki o cechach prymitywnych, chociaż w dalszej hodowli nie przywiązywano wagi do cech pokrojowych, nie mających żadnego związku z produkcją. W populacji wyjściowej świń ras złotnickich przeważały osobniki o umaszczeniu łaciatym czarno-białym i białym, zdarzały się jednak osobniki czarne, szare, rude oraz z pręgami. W trakcie prowadzenia pracy hodowlanej, opartej o racjonalnie prowadzoną selekcję materiału zwierzęcego i indywidualny dobór do kojarzeń, wyodrębniono dwie odmiany świń złotnickich: białą o użytkowości mięsnej i pstrą o użytkowości mięsno-słoninowej. W 1962 r. odmiany świń złotnickich zostały uznane za dwie odrębne rasy i otwarto dla nich księgi zwierząt hodowlanych. Świnie złotnickie odmiany białej były początkowo doskonalone na terenie województwa poznańskiego w RZD Złotniki i RZD Przybroda. W celu przyspieszenia zmiany typu w kierunku użytkowości bekonowej zastosowano jednorazowy dolew krwi świń szwedzkiej rasy Landrace. Kolejnymi centrami hodowlanymi, w których utrzymywano świnie złotnickie białe były: RZD Przybroda oraz WODR Sielinko, a także PGR Michałów na terenie województwa wrocławskiego. W 1999 r. świnie złotnickie białe powróciły do Złotnik, gdzie powstało największe stado tej rasy, liczące około 1 loch. Świnie złotnickie odmiany pstrej początkowo utrzymywano w województwie olsztyńskim, w Zakładzie Polskiej Akademii Nauk Popielno i w Państwowym Gospodarstwie Rolnym Parcz. Następne chlewnie zarodowe powstały na terenie województw poznańskiego KPGR Manieczki i bydgoskiego KPGR Chwaliszewo, Zakład Chraplewo. W 1984 r. świnie rasy złotnickiej pstrej objęto hodowlą zachowawczą jako rasę rodzimą świń w Polsce. Miało to na celu utrzymanie odrębnego genotypu świń rasy złotnickiej pstrej, który charakteryzuje się w porównaniu do innych utrzymywanych w kraju ras bardzo urozmaiconym zestawem genów. 11

13 LOKALIZACJA W 211 r., tak jak w roku ubiegłym, rasa puławska występowała na terenie trzech województw. Najwięcej zwierząt tej rasy było w województwie lubelskim (654 lochy w 31 gospodarstwach). Świnie rasy złotnickiej białej znajdowały się na terenie sześciu województw. Najliczniej lochy tej rasy występowały w Wielkopolsce (491 loch w 19 stadach), natomiast w porównaniu z rokiem ubiegłym nie było ich na terenie województwa podlaskiego. Lochy rasy złotnickiej pstrej zlokalizowane były na terenie dziesięciu województw. Występowanie ich w stosunku do roku ubiegłego nie uległo zmianie. Najwięcej zwierząt tej rasy było w województwie wielkopolskim (31 loch w 12 stadach). W poniższym zastawieniu przedstawiono strukturę stad w poszczególnych województwach. Województwo hodowli (ogółem) loch Rasa puławska Minimalna liczba loch w stadach Maksymalna liczba loch w stadach Lubelskie Mazowieckie Podlaskie Rasa złotnicka biała Łódzkie Mazowieckie Opolskie Pomorskie Warmińsko-mazurskie Wielkopolskie Rasa złotnicka pstra Dolnośląskie Kujawsko-pomorskie Łódzkie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Pomorskie Warmińsko-mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie

14 Puławska Złotnicka biała Złotnicka pstra Rys. 1. Lokalizacja utrzymywania świń ras chronionych 13

15 WYNIKI W Instytucie Zootechniki Państwowym Instytucie Badawczym w bazach dotyczących zwierząt ras zachowawczych corocznie aktualizowane są dane z oceny rozpłodowej i przyżyciowej świń ras puławskiej, złotnickiej białej i złotnickiej pstrej. Ocena wartości użytkowej tych ras prowadzona jest zgodnie z metodyką przyjętą przez prowadzących księgi. W 211 r. oceniono ogółem użytkowość rozpłodową 2422 loch na podstawie 3711 miotów. Szczegółowe wyniki oceny użytkowości rozpłodowej przedstawiono w tabeli 1. Dane te dotyczą miotów urodzonych w okresie od do r. Wyniki użytkowości rozpłodowej loch zależne są miedzy innymi od rasy, wieku, stanu zdrowia zwierząt, żywienia i sposobu utrzymania. Ważnym czynnikiem jest również intensywność eksploatacji loch, staranność obsługi i metody chowu. Wszystkie te czynniki wpływają na częstotliwość oproszeń, czyli na uzyskaną od lochy liczbę miotów i prosiąt w roku. Na podstawie przedstawionych danych można stwierdzić, że w 211 r. największą średnią liczbę prosiąt urodzonych w miocie miały lochy rasy puławskiej (11,7 szt.), następnie złotnickiej białej (9,46 szt.) i złotnickiej pstrej (8,91 szt.). Lochy omawianych ras urodziły średnio od 1,4 (rasa złotnicka biała) do 1,6 miotu w roku (rasa puławska). Średnie straty prosiąt do 21. dnia życia wynosiły średnio,9 sztuki we wszystkich omawianych rasach. Wiek w dniu pierwszego oproszenia jest cechą zależną zarówno od predyspozycji rasowych zwierząt, jak i od metod chowu w poszczególnych gospodarstwach. Lochy rasy puławskiej, charakteryzujące się wczesnym dojrzewaniem, uzyskały pierwsze mioty średnio w 345. dniu życia. Lochy ras złotnickich, cechujące się późnym dojrzewaniem, rodziły pierwsze mioty średnio w 372. dniu życia (złotnicka biała) oraz 432. dniu życia (złotnicka pstra). Stosunkowo duża rozbieżność pomiędzy rasami złotnickimi wynika z różnych metod chowu loch w gospodarstwach. Analizując wiek pierwszego oproszenia w poszczególnych gospodarstwach zaobserwowano, że w 211 r. w rasie złotnickiej pstrej lochy swoje pierwsze mioty rodziły najwcześniej w 32. dniu (stado 16), a najpóźniej w 572. dniu życia (127). Lochy złotnickie białe natomiast uzyskały pierwsze mioty w terminie od 275. (stado 365) do 739. dnia życia (stado 364). Okres międzymiotu zależny jest od indywidualnych cech zwierząt, ale także od intensywności eksploatacji lochy. Wielkość tej cechy w rasach zachowawczych świń wahała się od 192 (puławska) do 24 dni (złotnicka pstra). W 211 r. w wybranych gospodarstwach przeprowadzono kontrolę masy ciała miotów w 21. dniu ich życia. Zważono 9,1% miotów z rasy złotnickiej białej, 9,3% miotów z rasy złotnickiej pstrej oraz,13% miotów z rasy puławskiej. Średnia masa miotu w 21. dniu życia wahała się od 22,4 kg (złotnicka biała) do 66, kg (puławska). W tabeli 2 zamieszczono wyniki oceny użytkowości rozpłodowej loch w poszczególnych województwach w 211 r. Najwięcej loch rasy puławskiej oce- 14

16 niono na terenie województwa lubelskiego (654 szt.). Lochy z terenów Lubelszczyzny oraz Podlasia cechowały się największą ilością prosiąt urodzonych i odchowanych w miocie. Loch rasy złotnickiej białej najwięcej było w województwie wielkopolskim (491 szt.). W tym województwie lochy tej rasy uzyskały także największą ilość prosiąt urodzonych w miocie (9,75) oraz największą ilość prosiąt odchowanych (8,86). Na terenach województwa wielkopolskiego także najliczniej utrzymywano lochy rasy złotnickiej pstrej (31 szt.). Najwięcej prosiąt w miocie uzyskały jednak lochy pochodzące z terenów województwa warmińsko-mazurskiego, a najwięcej prosiąt odchowywały lochy z terenów województw opolskiego i dolnośląskiego. Ocenie przyżyciowej poddano w 211 r. ogółem 444 młode knury i 882 loszki hodowlane ras zachowawczych. W tabelach 3 i 4 zamieszczono dane dotyczące wyników oceny przyżyciowej knurów, a w tabelach 5 i 6 wyniki oceny przyżyciowej loszek. Wyniki tej oceny są specyficzne dla każdej z ras i wynikają z ich odmienności i różnorodności genetycznej. Zamieszczone w tabelach dane (tab. 3, 5) wskazują, że rasa puławska jest rasą o szybszym tempie wzrostu w porównaniu ze świniami ras złotnickich. Standaryzowany przyrost dzienny knurów rasy puławskiej wynosił 67 g, natomiast knurów złotnickiej białej 437 g. Knurów rasy złotnickiej pstrej w tym roku kalendarzowym nie poddano ocenie przyżyciowej. Loszki rasy puławskiej przyrastały również lepiej niż loszki ras złotnickich. Standaryzowany przyrost dzienny loszek rasy puławskiej wynosił 574 g, natomiast złotnickiej białej 492 g, a złotnickiej pstrej 453 g. W przypadku cech rzeźnych, knury rasy puławskiej uzyskały standaryzowaną procentową zawartość mięsa w tuszy na poziomie 53,6% oraz standaryzowaną średnią grubość słoniny z dwóch pomiarów w wysokości 13,8 mm. Większą zawartość mięsa w tuszy osiągnęły knury rasy złotnickiej białej (56,9%), jednak należy zaznaczyć, że w tym roku oceniono jedynie trzy sztuki tej rasy. Średnia grubość słoniny tych zwierząt wynosiła odpowiednio 11,7 mm. Mięsność loszek omawianych ras wahała się od 48,% (złotnicka pstra) do 55,% (puławska). Średnia grubość słoniny loszek rasy puławskiej była większa w stosunku do grubości słoniny knurów tej rasy o 1 mm, w rasie złotnickiej białej o 5,2 mm. W tabelach 4 i 6 przedstawiono wyniki oceny przyżyciowej knurów i loszek w poszczególnych województwach w 211 r. Najwięcej knurków i loszek rasy puławskiej oceniono na terenie województwa lubelskiego (37 knurków i 576 loszek). Knurki rasy złotnickiej białej ocenione były tylko w województwie wielkopolskim, a loszki również w województwie łódzkim. Loszki rasy złotnickiej pstrej poddano ocenie przyżyciowej na terenie trzech województw (łącznie 13 szt.). Na wykresach 1 12 przedstawiono zmiany, jakie nastąpiły w najważniejszych cechach użytkowości rozpłodowej oraz w ocenie przyżyciowej w latach W omawianym okresie czasu obserwuje się zwiększenie liczby loch ocenianych w rasie złotnickiej białej (wykres 5), natomiast w rasach puławskiej (wykres 1) i złotnickiej pstrej (wykres 9) liczba loch w ostatnim roku oceny legła 15

17 zmniejszeniu. prosiąt żywych urodzonych i odchowanych w miocie na przestrzeni lat we wszystkich rasach zachowawczych ulegała wahaniom (wykresy 2, 6 i 1). Różnice pomiędzy poszczególnymi latami nie były znaczne i generalnie można stwierdzić, że cechy te w omawianym okresie czasu utrzymywały się na stałym poziomie. Prezentowane na wykresach 3 i 4 wyniki oceny przyżyciowej knurów i loszek rasy puławskiej w latach wskazują, że populacja świń tej rasy w całym analizowanym okresie nie ulegała presji selekcyjnej wynikającej z uwarunkowań ekonomicznych. Świadczą o tym niewielkie zmiany w użytkowości tucznej i rzeźnej: przyrosty dzienne, zmniejszone w stosunku do 25 r. o 47 g (knurki) i 41 g (loszki), mięsność, zmniejszona o 2,8% u knurków i zwiększona o,5% u loszek oraz grubość słoniny, zwiększona u knurków o 2,2 mm i zmniejszona u loszek o,5 mm. Aktualne wyniki oceny przyżyciowej knurków i loszek rasy złotnickiej białej (wykresy 7 i 8) wskazują, że w stosunku do populacji 25 r. zwierzęta te cechują się większą procentową zawartością mięsa w tuszy o 6,3% (knurki) i 3,3% (loszki) oraz mniejszą grubością słoniny o 5,8 mm (knurki) i 3,5 mm (loszki). Na przestrzeni analizowanego okresu obserwuje się różnego stopnia wahania mięsności i grubości słoniny u ocenianych zwierząt. Jest to efekt pracy hodowlanej, zmierzającej do korekty tych wskaźników, czyli próby powrotu do wartości wyjściowych dla tej rasy, a tym samym zachowania optymalnej zmienności wewnątrzrasowej. Wyniki oceny przyżyciowej w rasie złotnickiej pstrej (wykresy 11 i 12) wskazują, że aktualnie utrzymywana populacja świń rasy złotnickiej pstrej także nie uległa presji selekcyjnej. Została zachowana jej zmienność wewnątrzrasowa i odrębność genetyczna. Wartość wskaźników z tej oceny w analizowanym okresie praktycznie nie uległa zmianie. Knurków tej rasy w 211 r. nie poddano ocenie, dlatego na wykresie 11 prezentowane są wyniki z lat ubiegłych. Knurki ocenione w 21 r., w stosunku do zwierząt ocenianych w 25 r., cechowały się mięsnością mniejszą o 2,8% oraz grubością słoniny większą o 4,1 mm, natomiast loszki ocenione w 211 r. charakteryzowały się mięsnością większą jedynie o,5% oraz grubością słoniny większą o 1,3 mm. Przy tej okazji należy zaznaczyć, że w przypadku ras rodzimych odpowiednio liczne ich pogłowie, nie spadające poniżej poziomu umożliwiającego prawidłowe prowadzenie prac hodowlanych, jest gwarantem status quo tych ras, a więc także zachowania różnorodności genetycznej, która jest wyróżnikiem ras rodzimych w stosunku do ras wysoko produkcyjnych. 16

18 WYNIKI OCENY UŻYTKOWOŚCI ROZPŁODOWEJ Rasa Tabela 1. Wyniki oceny użytkowości rozpłodowej loch w 211 r. zestawienie według ras loch ocenianych miotów pierw. prosiąt urodzonych w miocie prosiąt w 21. dniu sutków lochy Średni wiek w dniu pierwszego oproszenia (dni) Okres międzymiotu (dni) Puławska ,7 1,19 14, Złotnicka biała ,46 8,59 14, Złotnicka pstra ,91 8,6 13, Tabela 2. Wyniki oceny użytkowości rozpłodowej loch w poszczególnych województwach w roku 211 zestawienie według ras Województwo loch ocenianych miotów ogółem pierw. prosiąt urodzonych w miocie prosiąt w 21. dniu Średni wiek w dniu pierwszego oproszenia (dni) Okres międzymiotu (dni) Puławska Lubelskie ,21 1, Mazowieckie ,71 9, Podlaskie ,4 1, Złotnicka biała Złotnicka pstra ogółem Łódzkie ,47 8, Mazowieckie ,86 8, Opolskie ,91 8, Pomorskie ,78 6, Warmińskomazurskie ,63 8,2 246 Wielkopolskie ,75 8, Dolnośląskie ,73 9, 426 Kujawsko- Pomorskie ,17 7,

19 cd. tab. 2. Województwo loch ocenianych miotów ogółem pierw. prosiąt urodzonych w miocie prosiąt w 21. dniu Wiek w dniu pierwszego oproszenia (dni) Okres międzymiotu (dni) Łódzkie ,83 8, Mazowieckie 9 9 6,89 4, Opolskie ,6 9, Podkarpackie ,3 8, Pomorskie ,29 7, Warmińsko-mazurskie ,1 7, Wielkopolskie ,84 8, Zachodniopomorskie ,17 8,

20 WYNIKI OCENY PRZYŻYCIOWEJ KNURY Rasa Tabela 3. Średnie wyniki przyżyciowej oceny młodych knurów w 211 r. zestawienie według ras knurów Wiek w dniu oceny (dni) Masa ciała w dniu oceny (kg) Średnia grubość słoniny (mm) Wysokość oka polędwicy (mm) Przyrost dzienny standaryzowany (g) Procentowa zawartość mięsa (%) Indeks (pkt) Puławska ,8* 5,* 67 53,6* 81 Złotnicka biała ,7 49, ,9 85 Złotnicka pstra * wartości standaryzowane Tabela 4. Średnie wyniki przyżyciowej oceny młodych knurów w poszczególnych województwach zestawienie według ras Województwo knurów Wiek w dniu oceny (dni) Masa ciała w dniu oceny (kg) Średnia grubość słoniny (mm) Puławska Wysokość oka polędwicy (mm) Przyrost dzienny standaryzowany (g) Procentowa zawartość mięsa (%) Lubelskie ,9* 5,1* 66 53,5* Mazowieckie ,1 49, , Złotnicka biała Wielkopolskie ,7 49, ,9 * wartości standaryzowane 19

21 WYNIKI OCENY PRZYŻYCIOWEJ LOSZKI Rasa Tabela 5. Średnie wyniki przyżyciowej oceny loszek w 211 r. zestawienie według ras loszek Wiek w dniu oceny (dni) Masa ciała w dniu oceny (kg) Średnia grubość słoniny (mm) Wysokość oka polędwicy (mm) Przyrost dzienny standaryzowany (g) Procentowa zawartość mięsa (%) Indeks (pkt) Puławska ,8* 5,5* ,* 92 Złotnicka biała ,9 44, ,3 84 Złotnicka pstra ,3 46, , 65 * wartości standaryzowane Tabela 6. Średnie wyniki przyżyciowej oceny loszek w poszczególnych województwach zestawienie według ras Województwo loszek Wiek w dniu oceny (dni) Masa ciała w dniu oceny (kg) Średnia grubość słoniny (mm) Wysokość oka polędwicy (mm) Przyrost dzienny standaryzowany (g) Procentowa zawartość mięsa (%) Puławska Lubelskie ,7* 5,8* ,2* Mazowieckie ,1* 49,1* ,4* Podlaskie ,6* 51,9* ,7* Złotnicka biała Łódzkie ,9 48, ,2 Wielkopolskie ,1 44, ,9 Złotnicka pstra Łódzkie ,3 52, 5 45,8 Podkarpackie ,4 49, ,9 Wielkopolskie ,2 42, ,5 * wartości standaryzowane 2

22 loch [szt.] Wykres 1. stad i loch rasy puławskiej objętych oceną w latach stad loch ocenionych, średnio w roku Rok stad [szt.] Wykres 2. Wyniki oceny użytkowości rozpłodowej loch rasy puławskiej liczba prosiąt urodzonych i odchowanych w miocie prosiąt [szt.] 11,5 11 1,5 1 9,5 11,7 9,9 1,6 9,8 1,8 9,9 1,97 1,88 1,98 1,1 1,1 1,1 11,7 1, Rok liczba prosiąt urodzonych liczba prosiąt odchowanych 21

23 Wykres 3. Wyniki oceny przyżyciowej knurów rasy puławskiej w latach Standaryzowany przyrost dzienny [g] ,4 56,5 57,3 55,6 54,5 53,2 53,6 11,6 11,9 11,5 12,4 12,5 13,5 13, Rok Średnia grubość słoniny [mm] i zawartość mięsa [%] przyrost dzienny knurów średnia grubość słoniny procent mięsa w tuszy Wykres 4. Wyniki oceny przyżyciowej loszek rasy puławskiej w latach Standaryzowany przyrost dzienny [g] ,5 54,6 55,6 54, , ,3 13,7 13,4 13,6 14,4 13,8 12, Rok średnia grubość słoniny [mm] i zawartość mięsa [%] przyrost dzienny loszek średnia grubość słoniny procent mięsa w tuszy 22

24 Wykres 5. stad i loch rasy złotnickiej białej objętych oceną w latach loch [szt.] stad [szt.] stad loch ocenionych, średnio w roku 1 Rok Wykres 6. Wyniki oceny użytkowości rozpłodowej loch rasy złotnickiej białej liczba prosiąt urodzonych i odchowanych w miocie prosiąt [szt.] ,99 8,5 9,91 9,9 9,97 9,67 9,27 8,5 8,5 8,2 8,4 8,3 9,46 8, Rok liczba urodzonych liczba odchowanych 23

25 Wykres 7. Wyniki oceny przyżyciowej knurów rasy złotnickiej białej w latach Standaryzowany przyrost dzienny [g] ,9 54,6 5,7 5,8 51,9 53,2 49,8 17, ,3 15,3 16,1 13,8 11, Średnia grubość słoniny [mm] i zawartość mięsa [%] przyrost dzienny knurów średnia grubość słoniny procent mięsa w tuszy Wykres 8. Wyniki oceny przyżyciowej loszek rasy złotnickiej białej w latach Standaryzowany przyrost dzienny [g] ,6 48,1 5,3 49,9 51,3 2,4 22,6 2,8 16,7 17,9 18,7 16, Rok średnia grubość słoniny [mm] i zawartość mięsa [%] przyrost dzienny loszek średnia grubość słoniny procent mięsa w tuszy 24

26 Wykres 9. stad i loch rasy złotnickiej pstrej objętych oceną w latach loch [szt.] Rok stad [szt.] stad loch ocenionych, średnio w roku Wykres 1. Wyniki oceny użytkowości rozpłodowej loch rasy złotnickiej pstrej liczba prosiąt urodzonych i odchowanych w miocie 1 9 8,97 8,,62 8,9 9,8 8,89 8,89 8,91 prosiąt [szt.] ,9 7,3 7,7 7,8 7,9 7,97 8, Rok liczba urodzonych liczba odchowanych 25

27 Wykres 11. Wyniki oceny przyżyciowej knurów rasy złotnickiej pstrej w latach Standaryzowany przyrost dzienny [g] , ,5 51,2 44,8 47,7 22,7 19, ,7 16,2 21, Średnia grubość słoniny [mm] i zawartość mięsa [%] przyrost dzienny knurów średnia grubość słoniny procent mięsa w tuszy Wykres 12. Wyniki oceny przyżyciowej loszek rasy złotnickiej pstrej w latach Standaryzowany przyrost dzienny [g] ,5 47,8 48,1 49,5 46,7 48, ,6 19,8 17,8 21,6 19,4 21, Rok średnia grubosć słoniny [mm] i zawartosć mięsa [%] przyrost dzienny loszek średnia grubość słoniny procent mięsa w tuszy 26

28 CHARAKTERYSTYCZNE CECHY UZASADNIAJĄCE OCHRONĘ RAS ZACHOWAWCZYCH Objęcie ochroną ras puławskiej, złotnickiej białej i pstrej jest szczególnie ważne w warunkach, w których tylko rasy miejscowe, przystosowane do trudnych warunków środowiskowych, mogą umożliwić eksploatację zasobów przyrodniczych środowiska i tym samym zwiększyć efektywność produkcji rolniczej. Świnie ras zachowawczych posiadają cechy warunkowane przez wiele cennych genów, które w przyszłości mogą być wykorzystane w hodowli, a obecnie stanowią rezerwę genetyczną. Są to przede wszystkim: 1. Bardzo dobre właściwości macierzyńskie. Są to rasy o dobrym poziomie wskaźników wartości rozrodczej (średnio od 9 do 11 prosiąt w miocie), specyficznym składzie chemicznym mleka oraz wyższym poziomie rezerw energetycznych u noworodków; 2. Efektywne wykorzystanie składników pokarmowych dawki żywieniowej (puławska i złotnicka biała), przy równocześnie wyższej sprawności przetwarzania ich na składniki ciała, w tym głównie tłuszczu. Szczególnie cenną cechą charakterystyczną tych ras są dobre przyrosty dobowe masy ciała w gorszych warunkach utrzymania i przy uboższym żywieniu. Właściwości te doskonale predysponują rasy puławską i złotnicką białą do utrzymania w gospodarstwach ekologicznych; 3. Bardzo dobre wskaźniki jakości mięsa, a głównie struktura histologiczna włókien mięśniowych i specyficzny układ tłuszczu śródmięśniowego, decydujące o marmurkowatości tkanki mięśniowej. Cechy te podnoszą walory organoleptyczne mięsa kulinarnego. Mięso to doskonale nadaje się do wytwarzania wędlin długo dojrzewających oraz może mieć zastosowanie w tworzeniu markowych produktów regionalnych; 4. Odporność na czynniki chorobotwórcze oraz doskonałe możliwości przystosowawcze tych zwierząt do trudniejszych lokalnych warunków środowiskowych; 5. Odmienność genetyczna i fenotypowa od ras nowoczesnych. Hodowla tych ras może przynieść wymierne korzyści gospodarcze, społeczne i wzmocnić sytuację ekonomiczną gospodarstw poprzez poprawę cech konstytucyjnych trzody chlewnej rozwój przetwórstwa mięsa tych świń i powstanie produktów lokalnych. 27

29 Streszczenie W Polsce występują trzy rasy świń rodzimych: puławska, złotnicka biała, złotnicka pstra. Obecnie liczba zwierząt w tych rasach jest bardzo mała. W 211 r. użytkowością rozpłodową objęto 935 loch rasy puławskiej oraz 661 loch rasy złotnickiej białej i 826 loch rasy złotnickiej pstrej. Ocena wartości użytkowej tych ras prowadzona jest zgodnie z metodyką przyjętą przez prowadzących księgi. Szczegółowe wyniki oceny użytkowości rozpłodowej przedstawiono w tabelach 1 i 2. W tabelach 3 i 4 zamieszczono dane dotyczące wyników oceny przyżyciowej knurów, a w tabelach 5 i 6 wyniki oceny przyżyciowej loszek. Na wykresach 1 12 przedstawiono zmiany, jakie nastąpiły w najważniejszych cechach użytkowości rozpłodowej oraz tucznej i rzeźnej świń ras rodzimych w latach

30 NATIVE BREEDS OF PIGS STATE OF BREEDING AND RESULTS OF EVALUATION Summary In Poland, there are three breeds of native pigs: Puławska, Złotnicka White and Złotnicka Spotted. The number of these animals is very small. In 211, 935 Puławska sows, 661 Złotnicka White sows and 826 Złotnicka Spotted sows were used for reproduction. Native breeds of animals are less attractive for pig producers and breeders because of poorer meatiness of fattening pigs compared to the meatiness of high-lean fatteners. For this reason, the development of these populations is difficult and there is a real threat that they may become extinct. Animals of these breeds are characterized by traits that are valuable from the economic and breeding point of view. These include resistance to disease and stress, high prolificacy, good maternal traits and longevity. Products obtained from them have unique taste, quality and nutritive value. For these reasons, Puławska, Złotnicka White and Złotnicka Spotted pigs have been included in the genetic resources conservation programme. The databases of the National Research Institute of Animal Production on the conservation breeds of animals are updated every year for data on the reproductive and live performance of Puławska, Złotnicka White and Złotnicka Spotted pigs. The productive value of these breeds is evaluated in accordance with methods adopted by herdbook keepers. Detailed results of reproductive performance are shown in Table 1 and 2. Tables 3 and 4 provide the performance data of boars, and Tables 5 and 6 give the performance data of gilts. Figures 1 12 present changes that occurred in the major reproductive, fattening and slaughter traits of native breeds of pigs over

31 ADRESY I TELEFONY Jednostki Adres pocztowy Telefon osoby upoważnionej Instytut Zootechniki PIB, Dział Genetyki i Hodowli Zwierząt Polski Związek Hodowców i Producentów Trzody Chlewnej POLSUS Polski Związek Hodowców i Producentów Trzody Chlewnej POLSUS filia w Lublinie Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, Katedra Hodowli i Produkcji Trzody Chlewnej Balice ul. Krakowska Warszawa ul. Ryżowa Lublin ul. Zbożowa Poznań ul. Wołyńska Magdalena Szyndler- Nędza (22) Jarosław Ptak (81) Zbigniew Bajda (61) Piotr Luciński 3