Słownik wybranych pojęć

Słownik wybranych pojęć Ableizm - jest terminem zaczerpniętym z języka angielskiego (ableism, disableism, handicapism) i opisuje: a) przekonanie, że niepełnosprawność jest czymś negatywnym, co w miarę możliwości powinno być leczone, naprawiane lub eliminowane, b) zestaw przekonań i zachowań, które zmierzają do nierównego lub zróżnicowanego traktowania osoby ze względu na faktyczną bądź niespodziewaną niepełnosprawność. 1 Ageizm - jest kategorią rozróżniania ludzi ze względu na płeć i wiek. 2 Antysemityzm - nienawiść i dyskryminacja Żydów jako grupy religijnej, etnicznej lub rasowej. Często wiąże się z przypisywaniem Żydom winy za negatywne zjawiska (ekonomiczne, społeczne) i oskarżeniem ich o spisek, którego celem jest przejęcie władzy nad światem. Antysemityzm może wiązać się również z negowaniem faktu, rozmiaru, mechanizmów (na przykład istnienie komór gazowych) czy celowości ludobójstwa dokonanego na osobach pochodzenia żydowskiego przez faszystowskie Niemcy oraz ich sojuszników w czasie II wojny światowej (Holokaust) bądź z oskarżeniem społeczności żydowskiej oraz państwa Izrael o wymyślenie albo wyolbrzymianie zjawiska Holokaustu. 3 Antysemityzm - może być rozumiany na wiele sposobów, m.in. jako: bazująca na przesądach i uprzedzeniach niechęć, nienawiść do Żydów obecna od tysiącleci w wielu kulturach na różnych kontynentach, ideologia i oparty na niej prąd ideologiczny, które narodziły się pod koniec XIX wieku w Europie Środkowej i odwoływały się do teorii rasizmu (błędnie) wskazując na Żydów jako odrębną rasę i uzasadniając tym samym wrogą wobec nich postawę, co w swoim apogeum doprowadziło do Holokaustu, irracjonalna, psychologicznie patologiczna wersja etnocentrycznego i religiocentrycznego antyjudaizmu, wywodzącego się z konfliktu chrześcijaństwa ze swoimi żydowskimi korzeniami, która, w swojej kulminacji, uczyniła możliwym Holokaust (zgodnie z tym myśleniem - karę za zabicie Jezusa), kombinacja wszystkich wyżej wymienionych. 4 Crossdressing (CD) - zakładanie strojów płci przeciwnej. Terminu crossdressing często używa się w znaczeniu transwestytyzm, chociaż crossdresserami są wszystkie osoby 1 Dunaj M., Kowalska A., Rodzaje dyskryminacji - ableizm, (w:) Edukacja antydyskryminacyjna. Podręcznik trenerski, (red.) Branka M., Cieślikowska D., Wyd. Villa Decius, Kraków 2010, s. 133. 2 Dubanik J., Kubacka J., A, Rodzaje dyskryminacji - ageizm, (w:) Edukacja antydyskryminacyjna. Podręcznik trenerski, (red.) Branka M., Cieślikowska D., Wyd. Villa Decius, Kraków 2010, s. 137. 3 Wydra M., Rauhut R., Wołoszyn-Siemion M, Malon A., Prejs W., Przestępstwa z nienawiści. Materiał pomocniczy dla trenera, Warszawa 2010, s. 29. 4 Zielińska A., Rodzaje dyskryminacji - antysemityzm, w: Edukacja antydyskryminacyjna. Podręcznik trenerski, (red.) Branka M., Cieślikowska D., Wyd. Villa Decius, Kraków 2010, s. 143. 1

noszące stroje płci przeciwnej, nie tylko transwestyci, drag kings, drag queens. CD nie jest związany z orientacją seksualną. 5 Dyskryminacja - oznacza nierówne, zróżnicowane traktowanie, które nie jest uzasadnione obiektywnymi przyczynami ani prawnie usprawiedliwione. 6 Dyskryminacja bezpośrednia - istnieje wtedy, gdy dana osoba jest lub mogłaby być traktowana w porównywalnej sytuacji mniej korzystnie niż osoba jest, była lub byłaby traktowana w takiej sytuacji. Przejawy takiego traktowania to także akty agresji i mowy nienawiści. 7 Dyskryminacja pośrednia - ma miejsce, gdy pozornie neutralne postanowienia, kryteria lub praktyki stawiają określone osoby lub grupy w niekorzystnej sytuacji w porównaniu z innymi osobami, chyba że takie postanowienie, kryterium lub praktyka są usprawiedliwione słusznym celem, a środki do osiągniecia takiego celu są proporcjonalne i konieczne. 8 Dyskryminacja wielokrotna - występuje wtedy, gdy nakłada się na siebie wiele powodów do dyskryminacji, np. płeć, wiek, orientacja seksualna, niepełnosprawność. Ludzie dysponują zestawem wielu cech określających ich przynależność do różnych grup społecznych, takich jak wiek, orientacja seksualna, pochodzenie etniczne, rasa, wyznanie, a nawet niepełnosprawność. Wiele z tych cech może być przyczynkiem do dyskryminacji. 9 Homofobia - nieuzasadniony lęk i niechęć wobec homoseksualizmu oraz osób homoseksualnych, biseksualnych i transseksualnych, oparte na uprzedzeniach. 10 Homofobia - to uprzedzenie wobec osób nieheteroseksualnych lub osób, które postrzegane są jako osoby nieheteroseksualne, przejawiające się zarówno na poziomie indywidualnym (lęk i agresja), jak i instytucjonalno-strukturalnym. 11 Islamofobia - to strach i wynikająca z niego gotowość do dyskryminacji osób na podstawie faktycznej, przypuszczalnej lub zewnętrznie przypisanej przynależności do grupy muzułmanów. Jako pojęcie socjologiczne oznacza odrzucenie islamu oraz muzułmanów, szczególnie jak osób reprezentujących mniejszość w danym społeczeństwie. 12 Ksenofobia - lęk lub niechęć do obcych lub innych od nas, przy czym obcy mogą być obecni w populacji już od dawna, lecz ponieważ nie zintegrowali się ze społeczeństwem, 5 Świerszcz J., Makuchowska M., Rodzaje dyskryminacji - homofobia, w: Edukacja antydyskryminacyjna. Podręcznik trenerski, (red.) Branka M., Cieślikowska D., Wyd. Villa Decius, Kraków 2010, s. 152. 6 Lange J., Machul-Telus B., Nijakowski L.M., Poradnik antydyskryminacyjny dla funkcjonariuszy Policji, Wyd. Pro Humanum, Warszawa 2009, s. 72. 7 Ibidem, s. 72. 8 Ibidem, s. 73. 9 Ibidem, s. 73. 10 Wydra M., Rauhut R., Wołoszyn-Siemion M, Malon A., Prejs W., op. cit., s. 29. 11 Świerszcz J., Makuchowska M., op. cit., s. 151. 12 Symonowicz M., Rodzaje dyskryminacji - islamofobia, w: Edukacja antydyskryminacyjna. Podręcznik trenerski, pod. red. Branki M., Cieślikowskiej D., Wyd. Villa Decius, Kraków 2010, s. 156. 2

nadal nie są postrzegani jako część (np. Romowie). Może prowadzić do wrogości i przemocy wobec obcych lub innych. 13 LGBT (Q) - (z ang. Lesbinas, Gays, Bisexuals, Transgenders, Queer) - skrótowiec odnoszący się do lesbijek, gejów, osób biseksualnych, transgenedrowych i queer jako do całości. 14 Mniejszość narodowa jest to grupa obywateli polskich, która spełnia łącznie następujące warunki: jest mniej liczebna od pozostałej części ludności Rzeczypospolitej Polskiej; w sposób istotny odróżnia się od pozostałych obywateli językiem, kulturą lub tradycją; dąży do zachowania swojego języka, kultury lub tradycji; ma świadomość własnej historycznej wspólnoty narodowej i jest ukierunkowana na jej wyrażanie i ochronę; jej przodkowie zamieszkiwali obecne terytorium Rzeczypospolitej Polskiej od co najmniej 100 lat; utożsamia się z narodem zorganizowanym we własnym państwie). 15 się Za mniejszości narodowe uznaje następujące mniejszości: białoruską; czeską; litewską; niemiecką; ormiańską; rosyjską; słowacką; ukraińską; żydowską. Mniejszością etniczną jest grupa obywali polskich, która spełnia łącznie następujące warunki: jest mniej liczebna od pozostałej części ludności Rzeczypospolitej Polskiej; w sposób istotny odróżnia się od pozostałych obywateli językiem, kulturą lub tradycją; dąży do zachowania swojego języka, kultury lub tradycji; ma świadomość własnej historycznej wspólnoty etnicznej i jest ukierunkowana na jej wyrażanie i ochronę; jej przodkowie zamieszkiwali obecne terytorium Rzeczypospolitej Polskiej od co najmniej 100 lat; nie utożsamia się z narodem zorganizowanym we własnym państwie). 16 Za mniejszości etniczne uznaje się następujące mniejszości: karaimską, łemkowską; romską; tatarską. Molestowanie - gdy ma miejsce niepożądane zachowanie wynikające z uprzedzeń, związane z pochodzeniem rasowym lub etnicznym, a jego celem lub skutkiem jest naruszenie godności osoby i stworzenie onieśmielającej, wrogiej, poniżającej, upokarzającej lub uwłaczającej atmosfery. 17 13 Wydra M., Rauhut R., Wołoszyn-Siemion M, Malon A., Prejs W., op. cit., s. 29. 14 Świerszcz J., Makuchowska M., op. cit., s. 152. 15 Ustawa z dnia 6 stycznia 2005 roku o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz języku regionalnym (Dz. U. 2005, Nr 17, poz. 141). 16 Ibidem. 17 Ryłko E., Jak mówić o przestępstwach z nienawiści?, (w: ) Przemoc motywowana uprzedzeniami. Przestępstwa z nienawiści, (red.) Lipowska-Teutsch A. i Ryłko E., Wyd. Towarzystwo Interwencji Kryzysowej, Kraków 2007, s. 11. 3

Mowa nienawiści - to wypowiedzi i wizerunki lżące, wyszydzające i poniżające grupy i jednostki z powodów całkowicie lub po części od nich niezależnych, takich jak cechy rasowe i etniczne, płeć, preferencje seksualne czy kalectwo, a także przynależność do innych naturalnych grup społecznych. Grupy naturalne to takie, których się nie wybiera; udział w jednych determinowany jest biologicznie (płeć, kolor skóry), w innych (przynależność etniczna, religia, język) społecznie. W tym sensie, nie są grupami naturalnymi stronnictwa polityczne czy ideologiczne. (S. Kowalski i M. Tulla). 18 Mowa nienawiści - polega na przypisywaniu szczególnie negatywnych cech i/lub wzywaniu do dyskryminujących działań wymierzonych w pewną kategorię społeczną, przede wszystkim taką do której przynależność jest postrzegana jako naturalna (przypisana), a nie z wyboru. 19 Mowa nienawiści - wypowiedzi ustne lub pisemne, a także wizerunki graficzne prowadzące do publicznego znieważenia grupy ludności lub poszczególnej osoby z powodu jej przynależności narodowej, etnicznej, rasowej, wyznaniowej albo z powodu bezwyznaniowości. Publiczne znieważenie lub naruszenie nietykalności cielesnej z wyżej wymienionych powodów podlega w Polsce karze pozbawienia wolności do lat 3. Osoba stosująca przemoc lub bezprawną groźbę wobec osób/osoby z grup określonych powyżej podlega, tak samo jak osoba publicznie nawołująca do powyższych przestępstw, karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat. 20 Nietolerancja - brak szacunku i akceptacji dla inności, odmiennych praktyk i przekonań, jak również niedopuszczanie do zachowań i zaistnienia poglądów odmiennych od własnych. 21 Orientacja psychoseksualna - to trwały pociąg seksualny, emocjonalny, romantyczny lub uczuciowy do innej osoby. Odróżnia się go od innych komponentów seksualności, jak płeć biologiczna, kulturowa tożsamość płci i płeć społeczna. 22 Przestępstwa z nienawiści - to przestępstwa motywowane uprzedzeniami i nienawiścią na nich opartą. To każde przestępstwo natury kryminalnej, włączając w to przestępstwa wymierzone w ludzi i ich mienie, w wyniku którego ofiara, lokal, lub inny cel przestępstwa są dobierane ze względu na ich faktyczne, bądź domniemane powiązanie, związek, przynależność, członkostwo lub udzielanie wsparcia grupie wyróżnionej z uwagi na określone cechy charakterystyczne i wspólne dla jej członków, takie jak faktyczna lub domniemana: rasa, narodowość lub pochodzenie etniczne, język, kolor skóry, religia, płeć, wiek, niepełnosprawność fizyczna lub psychiczna, orientacja seksualna lub inne podobne cechy. Różnica pomiędzy zwykłym przestępstwem a przestępstwem z nienawiści jest taka, że o ile ofiarą zwykłego przestępstwa może być każdy, to ofiary przestępstw z nienawiści są typowane ze względu na określone cechy. 23 18 Wydra M., Rauhut R., Wołoszyn-Siemion M, Malon A., Prejs W., op. cit., s. 44. 19 Lange J., Machul-Telus B., Nijakowski L.M., op. cit., s. 111. 20 Cieślikowska M., op. cit., s. 101. 21 Wydra M., Rauhut R., Wołoszyn-Siemion M, Malon A., Prejs W., op. cit., s. 29. 22 Świerszcz J., Makuchowska M., op. cit., s. 152. 4

Przestępstwa z nienawiści (definicja ODIHR) - każde przestępstwo natury kryminalnej, wymierzone w ludzi i ich mienie, w wyniku którego ofiara lub inny cel przestępstwa, są dobierane ze względu na ich faktyczne bądź domniemane powiązanie lub udzielanie wsparcia grupie wyróżnianej na podstawie cech charakterystycznych wspólnych dla jej członków, takich jak faktyczna lub domniemana rasa, narodowość lub pochodzenie etniczne, język, kolor skóry, religia, płeć, wiek, niepełnosprawność fizyczna lub psychiczna, orientacja seksualna lub inne podobne cechy. 24 Queer - osoba, która nie definiuje siebie na zasadzie heteronormatywnych podziałów: kobieta - mężczyzna oraz hetero - homo; jej tożsamość płciowa, jak orientacja seksualna nie są definiowane lub jednoznacznie zdefiniowane. 25 Rasizm - rodzaj uprzedzenia. Przekonania i zachowania dyskryminujące dla grupy osób, dlatego że, zdaniem postrzegającego, przynależą oni do określonej rasy, do której odczuwa on wrogość. Wiąże się z następującymi poglądami: ludzi można podzielić na rasy, są rasy lepsze i gorsze, przy czym różnice w wyglądzie zewnętrznym są ściśle związane z różnicami na poziomie intelektualnym, należy zapewnić dominacje ras lepszych i w tym celu zwalczać te gorsze. Współczesną postacią rasizmu jest rasizm kulturowy. Wiąże się z poglądem, iż imigranci jako przedstawiciele obcej kultury, nie mogą mieć takich samych praw jak przedstawiciele kultury rdzennej. 26 Rasizm - to (1) uprzedzenie, którego podstawą jest rasa, charakteryzujące się obecnością postaw i przekonań o gorszej naturze osób przynależnych do innej rasy. Znaczenie to jest bliskie na wiele sposobów pojęciu etnocentryzmu; (2) doktryna społeczna lub polityczna, dowodząca, że u podstaw różnic społecznych, ekonomicznych, różnic w edukacji oraz traktowaniu przez prawo tkwi rasa danej jednostki. 27 Romofobia - dyskryminacja Romów, niechęć wobec nich pomieszana z nieuzasadnionym lękiem. 28 Stereotypy - to rozpowszechnione w danej grupie opinie, przekonania, reprezentacje czy schematy poznawcze, których obiektami są inne grupy społeczne czy kulturowe. 29 Cechy stereotypów: są proste: nadmiernie uproszczają świat i są nieskomplikowane w swojej formie, 23 Wydra M., Rauhut R., Wołoszyn-Siemion M, Malon A., Prejs W., op. cit., s. 29. 24 Ryłko E., op. cit., s. 11. 25 Świerszcz J., Makuchowska M., op. cit., s. 152. 26 Wydra M., Rauhut R., Wołoszyn-Siemion M, Malon A., Prejs W., op. cit., s. 29. 27 Zielińska M., Rodzaje dyskryminacji - islamofobia, w: Edukacja antydyskryminacyjna. Podręcznik trenerski, (red.) Branka M., Cieślikowska D., Wyd. Villa Decius, Kraków 2010, s. 162. 28 Smolik-Wyczałkowska M., Rodzaje dyskryminacji-romofobia, w: Edukacja antydyskryminacyjna. Podręcznik trenerski, (red.) Branka M., Cieślikowska D., Wyd. Villa Decius, Kraków 2010, s. 168. 29 Cieślikowska M., op. cit., s. 77. 5

są powszechne: mają społeczny charakter i konsensus, są nabywane: dziedziczone społecznie i kulturowo, przekazywane z pokolenia na pokolenie, zawierają uogólnione sądy: inni/obcy są bardzo różni od nas samych, często gorsi, ale bardzo podobnie między sobą, są trwałe, sztywne, trudne do zmiany: często nieweryfikowalne doświadczalnie i oporne na niezgodne z nim informacje, mają wartościująco-emocjonalny charakter. 30 Symbole nienawiści - to najbardziej zaawansowane narzędzie komunikacyjne, mające zdolność przekazywania ogromu znaczeń i zamiarów w formie natychmiast rozpoznawalnej. Zawierają treści negatywne lub pozytywne, dobrze lub źle się kojarzą i równocześnie wywołują szereg emocji o różnym zabarwieniu. Niektóre z nich przekazują nienawiść i złość, a ich celem jest wywołanie u odbiorców lęku i poczucia realnego zagrożenia. 31 Transseksualizm (TS) - rozbieżność między psychicznym poczuciem płci a biologiczną budową ciała, często połączona z silnym pragnieniem korekty ciała, tak aby odpowiadało ono płci odczuwanej przez daną osobę. Nie jest związany z orientacją seksualną. 32 Transwestytyzm (TV) - skłonność do czasowej identyfikacji z płcią przeciwną, która może wyrażać się chęcią upodobnienia do niej - np. poprzez zakładanie jej ubrań i naśladowanie jej zachowania. Transwestytyzm nie jest związany z osiąganiem satysfakcji seksualnej lecz psychicznej i/lub emocjonalnej. Nie jest związany z orientacją seksualną. 33 Uprzedzenie - to negatywna postawa wobec zdefiniowanej społecznie grupy i każdej osoby, która jest spostrzegana jako członek/kini 34 30 Cieślikowska M., Postrzeganie społeczne, (w:)) Edukacja antydyskryminacyjna. Podręcznik trenerski, (red.) Branka M., Cieślikowska D., Wyd. Villa Decius, Kraków 2010, s. 78-79. 31 Wydra M., Rauhut R., Wołoszyn-Siemion M, Malon A., Prejs W., op. cit., s. 45. 32 Świerszcz J., Makuchowska M., op. cit, s. 152. 33 Ibidem, s. 152. 34 Cieślikowska M., op. cit., s. 85. 6

Bibliografia: Branka M., Cieślikowska D. (red.), Edukacja antydyskryminacyjna. Podręcznik trenerski, Wyd. Villa Decius, Kraków 2010. Lange J., Machul-Telus B., Nijakowski L.M., Poradnik antydyskryminacyjny dla funkcjonariuszy Policji, Wyd. Pro Humanum, Warszawa 2009. Lipowska-Teutsch A. i Ryłko E.,(red.) Przemoc motywowana uprzedzeniami. Przestępstwa z nienawiści, Towarzystwo Interwencji Kryzysowej, Kraków 2007. Ustawa z dnia 6 stycznia 2005 roku o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz języku regionalnym (Dz. U. 2005, Nr 17, poz. 141). Wydra M., Rauhut R., Wołoszyn-Siemion M, Malon A., Prejs W., Przestępstwa z nienawiści. Materiał pomocniczy dla trenera, Warszawa 2010. Opracowanie: pani Bogumiła Bogacka-Osińska Pełnomocnik Komendanta Stołecznego Policji ds. Ochrony Praw Człowieka 7