ELEKTRONICZNE INSTRUMENTY PŁATNICZE A BEZPIECZEŃSTWO UCZESTNIKÓW RYNKU FINANSOWEGO Damian Cyman Warszawa 2013
Stan prawny na 30 września 2013 r. Recenzent Prof. zw. dr hab. Wojciech Łączkowski Wydawca Grzegorz Jarecki Redaktor prowadzący Joanna Maź Opracowanie redakcyjne Anna Januchta Łamanie Wolters Kluwer SA Układ typograficzny Marta Baranowska Ta książka jest wspólnym dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, byś przestrzegał przysługujących im praw. Książkę możesz udostępnić osobom bliskim lub osobiście znanym, ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A jeśli musisz skopiować część, rób to jedynie na użytek osobisty. SZANUJMY PRAWO I WŁASNOŚĆ Więcej na www.legalnakultura.pl POLSKA IZBA KSI KI Copyright by Wolters Kluwer SA, 2013 ISBN 978-83-264-4523-1 ISSN 1897-4392 Wydane przez: Wolters Kluwer SA Dział Praw Autorskich 01-208 Warszawa, ul. Przyokopowa 33 tel. 22 535 82 00, fax 22 535 81 35 e-mail: ksiazki@wolterskluwer.pl www.wolterskluwer.pl księgarnia internetowa www.profinfo.pl
Kochanej Anice i jej wspaniałej mamie
Spis treści Wykaz skrótów / 11 Słowo wstępne / 17 Wstęp / 21 Rozdział I Podstawowe zagadnienia elektronicznych instrumentów płatniczych / 33 1. Pieniądz elektroniczny jako forma pieniądza / 33 1.1. Pieniądz elektroniczny jako konsekwencja ewolucji pieniądza / 33 1.2. Pieniądz elektroniczny w świetle teorii pieniądza / 39 1.3. Normatywne ujęcie pieniądza / 44 2. Elektroniczne instrumenty płatnicze jako sposób regulowania zobowiązań pieniężnych / 57 2.1. Zarys genezy i rozwój elektronicznych instrumentów płatniczych / 57 2.2. Elektroniczne instrumenty płatnicze na tle rozliczeń pieniężnych / 66 2.3. Konstrukcja elektronicznych instrumentów płatniczych / 69 2.4. Klasyfikacja elektronicznych instrumentów płatniczych / 73 3. Elektroniczne instrumenty płatnicze jako element rynku finansowego / 85 3.1. Wykorzystanie elektronicznych instrumentów płatniczych w handlu elektronicznym / 85 3.2. Elektroniczne instrumenty płatnicze jako element bankowości elektronicznej / 94 7
Spis treści 3.3. Elektroniczne instrumenty płatnicze na tle Jednolitego Obszaru Płatności w Euro (SEPA) / 100 Rozdział II Instytucjonalne bezpieczeństwo rynku finansowego w aspekcie elektronicznych instrumentów płatniczych / 105 1. Charakterystyka oraz cechy stabilnego i bezpiecznego rynku finansowego / 105 1.1. Pojęcie rynku finansowego / 105 1.2. Integracja rynków finansowych na obszarze Unii Europejskiej / 110 1.3. Stabilność jako warunek bezpieczeństwa rynku finansowego / 115 1.4. Elektroniczne instrumenty płatnicze a stabilność i bezpieczeństwo rynku finansowego / 123 2. Podmioty operacji płatniczych z wykorzystaniem elektronicznych instrumentów płatniczych jako uczestnicy rynku finansowego / 135 2.1. Pojęcie i ogólna charakterystyka wydawcy elektronicznych instrumentów płatniczych / 135 2.2. Podział podmiotowy wydawców elektronicznych instrumentów płatniczych / 141 2.3. Agent rozliczeniowy i jego rola w transakcjach z wykorzystaniem elektronicznych instrumentów płatniczych / 152 2.4. Posiadacz i użytkownik elektronicznych instrumentów płatniczych / 155 3. Kontrola i nadzór nad wydawcami elektronicznych instrumentów płatniczych jako warunek stabilności i bezpieczeństwa rynku finansowego / 159 3.1. Ogólna charakterystyka kontroli i nadzoru nad wydawcami elektronicznych instrumentów płatniczych / 159 3.2. Nadzór ostrożnościowy nad wydawcami elektronicznych instrumentów płatniczych / 166 3.3. Nadzór skonsolidowany nad wydawcami elektronicznych instrumentów płatniczych / 183 3.4. Nadzór wewnętrzny u wydawców elektronicznych instrumentów płatniczych / 189 8
Spis treści Rozdział III Elektroniczne instrumenty płatnicze a bezpieczeństwo indywidualnych uczestników rynku finansowego / 198 1. Ochrona posiadacza elektronicznego instrumentu płatniczego jako konsumenta / 198 1.1. Zarys ochrony praw konsumenta usług finansowych w Unii Europejskiej / 198 1.2. Tajemnica prawnie chroniona a informacje dotyczące umów o wydanie elektronicznych instrumentów płatniczych / 209 1.3. Pozasądowe rozstrzyganie sporów a egzekwowanie praw konsumenta / 217 2. Odpowiedzialność kontraktowa stron umowy o wydanie elektronicznych instrumentów płatniczych / 222 2.1. Charakter prawny umowy o wydanie elektronicznych instrumentów płatniczych / 222 2.2. Obowiązki stron umowy o wydanie elektronicznych instrumentów płatniczych oraz skutki ich naruszenia / 228 3. Karnoprawne naruszenie bezpieczeństwa posługiwania się elektronicznymi instrumentami płatniczymi / 237 3.1. Przestępstwa dokonywane z wykorzystaniem elektronicznych instrumentów płatniczych / 237 3.2. Elektroniczne instrumenty płatnicze a zjawisko prania pieniędzy / 245 3.3. Zabezpieczenia technologiczne jako pozaprawna forma zapobiegania przestępstwom / 255 Rozdział IV Wnioski / 262 Bibliografia polskojęzyczna / 277 Bibliografia obcojęzyczna / 289 Dokumenty / 295 Wykaz polskich aktów prawnych / 299 Wykaz europejskich aktów prawnych / 303 9
Wykaz skrótów Akty prawne dyrektywa 97/7/WE dyrektywa 2002/65/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 września 2002 r. doty- cząca sprzedaży konsumentom usług finansowych na odległość oraz zmieniająca dyrektywę Rady 90/619/EWG oraz dyrektywy 97/7/WE i 98/27/WE (Dz. Urz. WE L 271 z 09.10.2002, s. 16; Dz. Urz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 6, t. 4, s. 321) dyrektywa 2002/65/WE dyrektywa 2005/60/WE dyrektywa 2006/48/WE dyrektywa 97/7/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 20 maja 1997 r. w sprawie ochrony konsumentów w przypadku umów zawieranych na odległość (Dz. Urz. WE L 144 z 04.06.1997, s. 19; Dz. Urz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 15, t. 3, s. 319) dyrektywa 2005/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 26 października 2005 r. w sprawie przeciwdziałania korzystaniu z systemu finansowego w celu prania pieniędzy oraz finansowania terroryzmu (Dz. Urz. UE L 309 z 25.11.2005, s. 15) dyrektywa 2006/48/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 14 czerwca 2006 r. w sprawie podejmowania i prowadzenia działalności przez instytucje kredytowe (Dz. Urz. UE L 177 z 30.06.2006, s. 1) 11
Wykaz skrótów dyrektywa EMD I dyrektywa EMD II dyrektywa 2000/31/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 8 czerwca 2000 r. w spra- wie niektórych aspektów prawnych usług społeczeństwa informacyjnego, w szczególności handlu elektronicznego w ramach rynku wewnętrznego (Dz. Urz. WE L 178 z 17.07.2000, s. 1; Dz. Urz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 13, t. 25, s. 399) dyrektywa o handlu elektronicznym dyrektywa PSD k.c. k.k. dyrektywa 2000/46/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 18 września 2000 r. w sprawie podejmowania i prowadzenia działalności przez instytucje pieniądza elektronicznego oraz nadzoru ostrożnościowego nad ich działalnością (Dz. Urz. WE L 275 z 27.10.2000, s. 343; Dz. Urz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 6, t. 3, s. 343) dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/110/WE z dnia 16 września 2009 r. w sprawie podejmowania i prowadzenia działalności przez instytucje pieniądza elektronicznego oraz nadzoru ostrożnościowego nad ich działalnością, zmieniająca dyrektywy 2005/60/WE i 2006/48/WE oraz uchylająca dyrektywę 2000/46/WE (Dz. Urz. UE L 267 z 10.10.2009, s. 7) dyrektywa 2007/64/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 13 listopada 2007 r. w sprawie usług płatniczych w ramach rynku wewnętrznego zmieniająca dyrektywy 97/7/WE, 2002/65/WE, 2005/60/WE i 2006/48/WE i uchylająca dyrektywę 97/5/WE (Dz. Urz. UE L 319 z 05.12.2007, s. 1) ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.) 12
Wykaz skrótów k.k.s. Konstytucja RP pr. bank. u.e.i.p. u.pł. zalecenie 97/489/WE ustawa z dnia 10 września 1999 r. Kodeks karny skarbowy (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r. poz. 186) Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.) ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe (tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r. poz. 1376 z późn. zm.) ustawa z dnia 12 września 2002 r. o elektronicznych instrumentach płatniczych (tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r. poz. 1232) ustawa z dnia 19 sierpnia 2011 r. o usługach płatniczych (Dz. U. Nr 199, poz. 1175 z późn. zm.) zalecenie Komisji 97/489/WE z dnia 30 lipca 1997 r. w sprawie transakcji dokonywanych przy użyciu elektronicznych instrumentów płatniczych, w szczególności stosunków między wystawcą i posiadaczem (Dz. Urz. WE L 208 z 02.08.1997, s. 52) Czasopisma i publikatory BiK GSP KPP MiS M. Praw. OSN OSNC OSNKW Bank i Kredyt Gdańskie Studia Prawnicze Kwartalnik Prawa Prywatnego Materiały i Studia Monitor Prawniczy Orzecznictwo Sądu Najwyższego Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Karna i Wojskowa 13
Wykaz skrótów OSNPG OSP OTK PiP PPH Pr. Bank. Prok. i Pr. Prz. Pod. Prz. Sejm. PS PUG St. Pr.-Ek. Orzecznictwo Sądu Najwyższego, Wydawnictwo Prokuratury Generalnej Orzecznictwo Sądów Polskich Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego Państwo i Prawo Przegląd Prawa Handlowego Prawo Bankowe Prokuratura i Prawo Przegląd Podatkowy Przegląd Sejmowy Przegląd Sądowy Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego Studia Prawno-Ekonomiczne Inne EBC EMI ESBC ETS FSAP KNF NBP NSA OECD Europejski Bank Centralny Europejski Instytut Walutowy (ang. European Monetary Institute) Europejski System Banków Centralnych Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej Plan Działania w zakresie Usług Finansowych, opracowany przez Komisję Europejską (ang. Financial Services Action Plan). Financial Services: Building a Framework for Action. Communication from the Commission. COM (98) 625 final, 20 października 1998 Komisja Nadzoru Finansowego Narodowy Bank Polski Naczelny Sąd Administracyjny Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju 14
Wykaz skrótów PIN PKB POS SELT SEPA SKOK SN TK UE WSA numer identyfikujący posiadacza elektronicznego instrumentu płatniczego (ang. Personal Identification Number) Produkt Krajowy Brutto terminal umożliwiający dokonywanie płatności elektronicznym instrumentem płatniczym (ang. Point of Sale) singapurski elektroniczny prawny środek płatniczy (ang. Singapoure Electronic Legal Tender) Jednolity Obszar Płatności w Euro (ang. Single Euro Payments Area) Spółdzielcze Kasy Oszczędnościowo-Kredytowe Sąd Najwyższy Trybunał Konstytucyjny Unia Europejska Wojewódzki Sąd Administracyjny 15
Słowo wstępne Nowoczesne technologie odgrywały istotną rolę nie tylko w dziedzinie komunikacji, lecz także w odniesieniu do pieniądza, ponieważ umożliwiły pojawienie się pieniądza elektronicznego, który określany jest jako zbiór danych zapisywanych na urządzeniu elektronicznym. Jest on wymienialny na pieniądz gotówkowy lub bankowy i uznawany za szybki, użyteczny i wygodny sposób zapłaty. Jego ważną cechą jest też niematerialność, ponieważ istnieje wyłącznie w środowisku elektronicznym. Prezentowane opracowanie monograficzne zostało poświęcone relacjom między elektronicznymi instrumentami płatniczymi a bezpieczeństwem rynku finansowego. Jest to pierwsze tego typu dzieło. Wiele opracowań naukowych i popularnych poświęconych jest elektronicznym instrumentom płatniczym, ale żadne z nich nie ukazuje w sposób tak wnikliwy, jasny i uporządkowany odniesień owych instrumentów do kwestii bezpieczeństwa rynku finansowego. Elektroniczne instrumenty płatnicze występują obok papierowych instrumentów płatniczych, takich zwłaszcza jak pieniądz papierowy, czek gotówkowy, przekaz pocztowy, przekaz pieniężny, czek gotówkowy i rozrachunkowy, polecenie przelewu i zapłaty. Współcześnie wzrasta niesłychanie rola elektronicznych instrumentów płatniczych, takich jak karty płatnicze, przelewy elektroniczne, elektroniczne polecenie zapłaty i instrument płatności mobilnych (najczęściej są to karty przedpłacone). Pojawia się zjawisko wypierania papierowych instrumentów płatniczych przez elektroniczne instrumenty płatnicze. Z pewnością będzie się ono pogłębiało w miarę upływu czasu. Relacje między elektronicznymi instrumentami płatniczymi a bezpieczeństwem rynku finansowego przedstawione zostały w oparciu o wnikliwą analizę istoty pieniądza elektronicznego i elektronicznych instrumentów płatniczych. Pieniądz elektroniczny został przedstawiony 17
Słowo wstępne w nawiązaniu w zarysie do form pieniądza występującego w przeszłości i uznany jako efekt ewolucji technologii. Nie bez znaczenia dla jasności i okazanej wnikliwości autorskiej są również wywody dotyczące normatywnego ujęcia pieniądza, pojawienia się pieniądza elektronicznego oraz elektronicznych instrumentów płatniczych. Wywody na ten temat charakteryzują się uporządkowaniem, precyzją w posługiwaniu się określonymi pojęciami i znakomitym odniesieniem do literatury przedmiotu. Jednym z głównych nurtów monografii jest ukazanie bezpieczeństwa rynku finansowego, wpływu instytucji finansowych na rynek finansowy, a także instytucjonalne uregulowania wydawców elektronicznych instrumentów płatniczych oraz ochrona indywidualnych posiadaczy owych instrumentów. Autor koncentruje się na zagadnieniach związanych z elektronicznymi instrumentami płatniczymi o charakterze detalicznym. Wobec tego poza zakresem opracowania pozostają elektroniczne instrumenty płatnicze, którymi posługują się banki (płatności hurtowe) w międzybankowych systemach rozliczeniowych. Uczyniono to z uwagi na różne podstawy prawne posługiwania się elektronicznymi instrumentami płatniczymi w płatnościach detalicznych i hurtowych, a także ze względu na różną ich funkcję i zastosowanie. Ograniczenie wywodów do elektronicznych instrumentów płatniczych występujących w płatnościach detalicznych uznać należy za w pełni zasadne. Na uwagę zasługuje również sprawne posługiwanie się dobrym warsztatem naukowym. Przejawia się to między innymi w postawieniu hipotezy badawczej, licznych pytań, na które odpowiedzi wymagają dużej wiedzy i umiejętności formułowania myśli oraz w gruntownej i wnikliwej analizie odpowiednich aktów prawnych i literatury. Za główną hipotezę badawczą Autor przyjął, iż elektroniczne instrumenty płatnicze wywierają istotny wpływ na bezpieczeństwo rynku finansowego. Nie poprzestaje on na postawieniu owej hipotezy. Wzmacnia ją sformułowaniem kilku problemów badawczych, m.in. dotyczącymi otoczenia prawnego zapewniającego korzystanie z elektronicznych instrumentów płatniczych, instytucjonalnej kontroli sprawowanej nad wydawcami i podmiotami będącymi uczestnikami transakcji z wykorzystaniem elektronicznych instrumentów płatniczych, odpowiedzialnością z tytułu naruszenia bezpieczeństwa w posługiwaniu się elektronicznymi instrumentami płatniczymi. Znakomita część monografii poświęcona została bezpieczeństwu rynku finansowego w powiązaniu z elektronicznymi instrumentami 18
Słowo wstępne płatniczymi. Przedmiotem naukowej analizy jest rynek finansowy Unii Europejskiej, którego celem jest wyeliminowanie ograniczeń występujących w transgranicznej działalności finansowej, zmniejszenie kosztów pozyskiwania kapitału, zachowanie stabilności i bezpieczeństwa rynku finansowego. W realizacji owych zamierzeń dużą rolę odgrywają elektroniczne instrumenty płatnicze. Jedną z zasadniczych przesłanek zapewnienia bezpieczeństwa rynku finansowego, mocno eksponowaną przez dr. Damiana Cymana, jest stabilność owego rynku. W doktrynie uznana została nawet za jedno z dóbr publicznych. Traktuje się ją między innymi jako zdolność do zachowania płynności finansowej. Konieczne jest też spełnienie innych ważnych wymogów, takich zwłaszcza jak: elastyczność, prężność, spójność instrumentów finansowych. Istotna wartość rynku finansowego, jaką jest jego stabilność, wymaga ochrony, która polega w szczególności na przeciwdziałaniu zjawiskom kryzysowym oraz zarządzaniu kryzysem. Niezwykle wartościową częścią prezentowanego opracowania jest wskazanie przez Autora korelacji między elektronicznymi instrumentami płatniczymi a bezpieczeństwem rynku finansowego. Podkreśla On rolę wydawców elektronicznych instrumentów płatniczych w procesach rynkowych. Niekontrolowane wydawanie elektronicznych instrumentów płatniczych może nawet poważnie zakłócić działanie rynku finansowego. Pojawiają się też inne zjawiska niekorzystne dla tego rynku awarie techniczne, brak łączności, błędy wydawców, które podważają zaufanie do pieniądza elektronicznego i naruszają bezpieczeństwo rynku finansowego. Nie można też pominąć wpływu pieniądza elektronicznego na politykę pieniężną banków centralnych, które powinny zagwarantować stabilność cen i stabilność rozrachunkową pieniądza. Działalność wydawców elektronicznych instrumentów płatniczych podlega nadzorowi, który może mieć formę nadzoru nad systemami płatności bądź nadzoru ostrożnościowego. Pierwszy z nich służy sprawnemu działaniu całego systemu płatności. W Europie sprawowany jest przez Europejski System Banków Centralnych. Z kolei nadzór ostrożnościowy sprawowany jest przez niezależne władze państwowe. Instytucje kredytowe uznawane są za najważniejszych wydawców elektronicznych instrumentów płatniczych. Organy sprawujące nadzór nad owymi instytucjami wydają zezwolenie na prowadzenie określonej działalności. Problematyka nadzoru nad wydawcami elektronicznych instrumentów płatniczych została przedstawiona wnikliwie, w sposób 19
Słowo wstępne rzeczowy i uporządkowany. Czytelnik otrzymuje rzetelny obraz owego nadzoru. Odrębna część monografii została poświęcona rozważaniom na temat relacji, jakie zachodzą między elektronicznymi instrumentami płatniczymi a bezpieczeństwem indywidualnych uczestników rynku finansowego. Analizie poddane zostały zasady ochrony posiadacza elektronicznego instrumentu płatniczego, tajemnica wykonywania płatności na zlecenie owego posiadacza oraz pozasądowe rozstrzyganie sporów związanych z wykonywaniem umów o wydanie elektronicznych instrumentów płatniczych. Autor zajął się także problemem odpowiedzialności stron umowy o wydanie elektronicznych instrumentów płatniczych, a także obowiązkami stron wynikających z zawarcia takiej umowy. Dostrzegł również potrzebę rozwinięcia zagadnień bezpieczeństwa indywidualnych uczestników rynku finansowego o sferę prawa karnego, ponieważ posługiwanie się elektronicznymi instrumentami płatniczymi może niekiedy naruszać przepisy prawa karnego. Doktor Damian Cyman jest nauczycielem akademickim od wielu lat zajmującym się dziedziną prawa finansowego. W dużym stopniu jego rozważania naukowe są wyrazem analizy aktów prawnych regulujących elektroniczne instrumenty płatnicze. Prezentowana publikacja jest profesjonalną, głęboką i uporządkowaną analizą regulacji prawa unijnego i polskiego w zakresie owych instrumentów. Jest ona pogłębiona trafnymi ocenami i uwagami zawartymi w różnych częściach opracowania. Trudno się dziwić, że Autor traktuje regulacje prawne jako ważny element bezpieczeństwa elektronicznych instrumentów płatniczych. Każdy z aktów prawa unijnego i polskiego został poddany autorskiej analizie. Prof. zw. dr hab. Andrzej Drwiłło 20
Wstęp Proces dynamicznego rozwoju technologii implikuje powstanie społeczeństwa opartego na wiedzy. Jego członkowie komunikują się w niemal nieskrępowany sposób, z wykorzystaniem środków łączności na odległość. Wywołuje to doniosłe skutki w ramach społeczeństw, rynków finansowych, państw i organizacji międzynarodowych. Przeznaczeniem pieniądza jest stać się cyfrowym tak brzmiały pierwsze słowa konferencji poświęconej przyszłości pieniądza, zorganizowanej w dniach 11 13 lipca 2001 r. w Luksemburgu przez Organizację Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD). Chociaż niektóre z procesów związanych z przemianą pieniądza jeszcze się nie zrealizowały, powyższe stwierdzenie odzwierciedla oczekiwany i planowany kierunek rozwoju pieniądza i środków płatniczych. Związane z tym nadzieje dotyczą przemiany sposobów dokonywania płatności, które stają się coraz szybsze, bardziej efektywne, bezpieczniejsze i tańsze. Współczesne rynki w coraz większym zakresie opierają się na elektronicznych formach rozliczeń pieniężnych. Bezproblemowe dokonywanie płatności staje się wartością samą w sobie, ponieważ zwiększa wewnętrzną płynność finansową rynków oraz wzrost ich konkurencyjności. W tle jednak pojawia się niepokój związany z tym, czy obowiązujące regulacje prawne są w stanie zagwarantować odpowiedni poziom bezpieczeństwa uczestnikom rynku finansowego oraz czy może nowoczesne środki płatności, oparte w dużej mierze na sieci internetowej i środkach łączności, przestaną podlegać kontroli organów władzy państwowej, które tradycyjnie dbają o bezpieczeństwo posługiwania się nimi. Decyzja o podjęciu zakreślonej tematem rozprawy problematyki podyktowana została tym, że pomimo powszechnego już stosowania elektronicznych instrumentów płatniczych, ich regulacje prawne wciąż nie odpowiadają szybko zmieniającym się rozwiązaniom technologicznym. O ile zagadnienia związane z niektórymi instrumentami poddane 21
Wstęp zostały badaniom na gruncie prawa cywilnego, o tyle w nauce prawa finansowego nie istnieje całościowe opracowanie dotyczące konsekwencji ich oddziaływania na bezpieczeństwo uczestników rynku finansowego. Kształtowanie się nowych form pieniądza oraz elektronicznych instrumentów płatniczych następuje bardzo dynamicznie. Ich wpływ na sposób przeprowadzania rozliczeń pieniężnych jest niezwykle istotny, są już bowiem powszechnie wykorzystywane do dokonywania płatności detalicznych. Stały się też niezbędnym elementem powstania i rozwoju handlu elektronicznego oraz bankowości elektronicznej. Ich znaczenie jest jeszcze większe w aspekcie wewnętrznego rynku finansowego Unii Europejskiej. Niektóre z elektronicznych instrumentów płatniczych uznane zostały za kluczowe dla urzeczywistnienia koncepcji Jednolitego Obszaru Płatności w Euro (SEPA). Nowe środki płatnicze wpłynęły na działanie instytucji finansowych. Zmieniły zakres, rodzaj i sposób prowadzonej przez nie działalności. W szczególności, dzięki wykorzystaniu środków komunikacji na odległość, upowszechniła się bankowość elektroniczna, zwiększyła ilość i jakość usług świadczonych transgranicznie. Pojawiły się nowe podmioty, ściśle związane z wydawaniem elektronicznych instrumentów płatniczych oraz przeprowadzaniem transakcji z ich wykorzystaniem. Wśród nich wymienić można przede wszystkim instytucje pieniądza elektronicznego oraz agentów rozliczeniowych. Niezwykle istotne jest zachowanie stabilności rynku finansowego. Ostatni kryzys finansowy w sposób niepozostawiający złudzeń potwierdził, jak doniosły jest wpływ instytucji finansowych na rynki finansowe w skali całego świata. Poprzez zjawisko zwane efektem zarażenia, kryzys finansowy wywodzący się ze Stanów Zjednoczonych rozprzestrzenił się na pozostałe rynki, w tym europejski. Bezpieczeństwo rynku finansowego występuje w ścisłej korelacji z zaufaniem jego uczestników. Utrata tego zaufania spowodować może poważne konsekwencje (takie jak spektakularna panika bankowa tzw. run na banki), wpływające na stabilność całego rynku finansowego. Do zapewnienia niezbędnego poziomu zaufania nie wystarczą uregulowania instytucjonalne, odnoszące się do wydawców elektronicznych instrumentów płatniczych. Konieczna jest ochrona ich indywidualnego posiadacza, realizująca się przede wszystkim w prawie konsumenckim. Z uwagi na to, że źródłem zobowiązań łączących posiadaczy z wydawcami są umowy cywilnoprawne o wydanie elektronicznego instrumentu 22
Wstęp płatniczego, niezbędne jest również zagwarantowanie prawidłowego wykonania tych umów i ewentualnej odpowiedzialności kontraktowej stron. W zakresie bezpieczeństwa mieści się też ochrona przed czynami przestępczymi. Godzą one zarówno w indywidualnych użytkowników, jak i w cały rynek finansowy, zwłaszcza jeśli związane są z wprowadzaniem do obrotu środków pochodzących z nielegalnych źródeł (tzw. pranie pieniędzy). Rozważania zawarte w niniejszej publikacji ograniczono do zagadnień związanych z detalicznymi elektronicznymi instrumentami płatniczymi. Poza ich zakresem pozostają elektroniczne instrumenty płatnicze używane przez banki w tzw. płatnościach hurtowych w celu realizowania wzajemnych płatności w międzybankowych systemach rozliczeniowych. Powyższe ograniczenie jest wynikiem zastosowania zasady adekwatności przedmiotu badań do możliwości formułowania o nim twierdzeń naukowych. Wskazane dwie grupy elektronicznych instrumentów płatniczych, pomimo pewnych podobieństw, są od siebie zasadniczo odmienne. Inna jest ich funkcja, zastosowanie, regulacje prawne. Włączenie wymienionych instrumentów do badań naukowych objętych zakresem książki nie pozwoliłoby na wysnucie jednolitych, uniwersalnych wniosków. Celem autora jest dokonanie kompleksowego ujęcia wpływu elektronicznych instrumentów płatniczych na bezpieczeństwo uczestników rynku finansowego, przedstawienie wniosków de lege lata i postulatów de lege ferenda, a także ocena, przy zastosowaniu metod prawniczych, skuteczności i efektywności regulacji odpowiadających za zagwarantowanie tego bezpieczeństwa. Prowadzić ma to do odpowiedzi na podstawowe pytanie: czy regulacje prawne związane z elektronicznymi instrumentami płatniczymi w sposób należyty zapewniają bezpieczeństwo uczestnikom rynku finansowego? Podstawowa teza badawcza książki brzmi: elektroniczne instrumenty płatnicze wywierają istotny wpływ na bezpieczeństwo rynku finansowego. Dla zachowania odpowiedniego poziomu tego bezpieczeństwa niezbędne jest wypełnienie triady właściwej prewencji, skutecznej i efektywnej kontroli oraz usankcjonowanej odpowiedzialności. Powyższa teza legła u podstaw podjętych przez autora trzech podstawowych problemów badawczych, powiązanych logicznie z tezą i pozwalających na jej zweryfikowanie. Pierwszym z nich jest to, czy wypełniono warunki niezbędne dla zachowania prewencji, która rozumiana jest jako stworzenie otoczenia 23
Wstęp prawnego, gwarantującego korzystanie z elektronicznych instrumentów płatniczych w sposób odpowiadający ich środowisku. Zagadnienie to jest konkretyzowane poprzez wyjaśnienie szczegółowych kwestii: Co należy rozumieć pod pojęciami pieniądz, pieniądz elektroniczny i elektroniczne instrumenty płatnicze? Czy zachowano odpowiednie relacje między pieniądzem elektronicznym a elektronicznymi instrumentami płatniczymi oraz czy ich rozwój jest symultaniczny i zrównoważony? Czy w sposób wystarczająco precyzyjny i niebudzący wątpliwości wyodrębniono kategorię elektronicznych instrumentów płatniczych, a ich charakterystyka i podział prawny są właściwe i przystające do wymagań bezpieczeństwa rynku finansowego? Jakie znaczenie mają elektroniczne instrumenty płatnicze, ze szczególnym uwzględnieniem ich roli w handlu elektronicznym, bankowości elektronicznej i Jednolitym Obszarze Płatności w Euro (SEPA)? Problemem badawczym jest też określenie, czy instytucjonalna kontrola sprawowana nad wydawcami i podmiotami biorącymi udział w realizacji transakcji z wykorzystaniem elektronicznych instrumentów płatniczych spełnia swoje funkcje. Konkretyzuje się on w postaci zagadnień szczegółowych: Jakie są cechy bezpiecznego i stabilnego rynku finansowego? W jaki sposób elektroniczne instrumenty płatnicze wpływają na stabilność i bezpieczeństwo rynku finansowego? Czy w sposób wystarczająco precyzyjny określono wydawców elektronicznych instrumentów płatniczych? Czy nadzór ostrożnościowy, skonsolidowany oraz wewnętrzny (ang. corporate governance) w sposób należyty zapewniają właściwe działanie podmiotów zaangażowanych w wydawanie elektronicznych instrumentów płatniczych, a przez to bezpieczeństwo rynku finansowego? Trzecim problemem badawczym jest określenie zakresu odpowiedzialności za naruszenie bezpieczeństwa związanego z korzystaniem z elektronicznych instrumentów płatniczych, a więc: Czy posiadacz elektronicznych instrumentów płatniczych podlega wystarczającej ochronie jako konsument? 24
Wstęp Czy wprowadzono zasady odpowiedzialności kontraktowej stron umów o wydanie elektronicznych instrumentów płatniczych? Czy należycie realizowana jest zasada prawa do sądu, rozumiana jako prawo konsumenta do rzetelnego rozstrzygnięcia ewentualnych sporów z wydawcą elektronicznych instrumentów płatniczych? Czy odpowiednio unormowana jest ochrona tajemnicy prawnie chronionej, wynikającej z zawartych z wydawcą umów? Jakie są skutki przestępczego naruszenia bezpieczeństwa posługiwania się elektronicznymi instrumentami płatniczymi, ze szczególnym uwzględnieniem zapobiegania procederowi wprowadzania do obrotu środków pochodzących z nieujawnionych źródeł, oraz czy w sposób odpowiedni określono odpowiedzialność za czyny przestępcze? Realizacja powyższego celu wymagała zastosowania różnorodnych prawniczych metod badawczych. Aspekt formalny (językowy) pracy wymagał zastosowania metody dogmatycznoprawnej (formalnodogmatycznej), opierającej się przede wszystkim na analizie językowologicznej źródeł prawa. W tym zakresie wykorzystano metody logiczne, w szczególności dyrektywy interpretacyjne oraz reguły inferencyjne i kolizyjne, powszechnie przyjmowane w naukach formalnoprawnych. Opierały się one na zasadach typowych rozumowań prawniczych. Pozwoliło to na ustalenie obowiązujących norm prawnych oraz modalności normatywnej (kwalifikacji prawnej) określonych zdarzeń. W dążeniu do wieloaspektowego ujęcia analizowanej materii celowe stało się przeprowadzenie badań prawnoporównawczych. Umożliwiło to dokonanie oceny prawidłowości procesu implementacji regulacji unijnych do krajowego porządku prawnego. Wykorzystano także metodę ogólnoteoretyczną, pozwalającą na sformułowanie teorii zjawisk prawnych mających znaczenie dla niniejszej książki. Z uwagi na silne sprzężenie pieniądza i środków płatniczych z ekonomią oraz zachowaniami społecznymi, metoda ta nie pozwoliłaby na pełne sformułowanie teorii prawnych, gdyby nie została uzupełniona ekonomiczną i socjologiczną analizą prawa. Pierwsza za kryterium badania przyjęła efektywną ekonomiczność (ang. economic efficiency), pozwalając spojrzeć z szerszej perspektywy na badane zjawiska. W szczególności bez jej zastosowania nie byłoby możliwe zaprezentowanie znaczenia elektronicznych instrumentów płatniczych dla wydaw- 25