I LICEUM OGÓLNOKSZTAŁCĄCE IM. MIKOŁAJA KOPERNIKA W RADOMIU NA POSZCZEGÓLNE OCENY ŚRÓDROCZNE I ROCZNE DLA UCZNIÓW PO SZKOLE PODSTAWOWEJ Z BIOLOGII ZAKRES PODSTAWOWY, ZAKRES ROZSZERZONY Str. 0
Spis treści I. Podstawa prawna... 2 II. Prawa i obowiązki Ucznia... 2 A. Prawa Ucznia... 2 B. Obowiązki Ucznia... 3 III. Sprawdzanie i ocenianie osiągnięć edukacyjnych... 3 A. Zasady sprawdzania i oceniania prac pisemnych... 3 1. Pisemne prace klasowe... 3 2. Kartkówki... 4 3. Pisemne prace domowe... 4 4. Prace projekty... 4 B. Zasady oceniania wypowiedzi ustnych... 5 C. Ocenianie innych form jakości i efektów pracy Ucznia... 6 D. Wagi przypisywane poszczególnym formom aktywności... 6 IV. Kryteria oceniania... 9 V. Wymagania edukacyjne z biologii dla klasy pierwszej szkoły ponadpodstawowej w zakresie podstawowym od 2019 roku... 11 VI. Wymagania edukacyjne z biologii dla klasy pierwszej szkoły ponadpodstawowej dla zakresu rozszerzonego od roku 2019... 27 VII. Uwagi końcowe... 45 str. 1
I. Podstawa prawna 1. Ustawa o Systemie Oświaty dnia 7 września 1991 r. (t.j. Dz.U.2018.1457 ze zm.). 2. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 30 stycznia 2018 r. w sprawie podstawy programowej kształcenia ogólnego, technikum oraz branżowej szkoły II stopnia(dz.u s2018.467 ze zmianami. 3. Programy nauczania: Program nauczania biologii dla liceum ogólnokształcącego i techników. Zakres podstawowy. Biologia na czasie. Katarzyna Kłosowska. Program nauczania biologii w zakresie rozszerzonym dla szkół ponadpodstawowych. Biologia na czasie. Urszula Poziomek II. Prawa i obowiązki Ucznia A. Prawa Ucznia 1. Uczniowie znają zasady oceniania z przedmiotu biologii i zostają zapoznani z kryteriami oceniania i wymaganiami edukacyjnymi na początku roku szkolnego, a o ewentualnych zmianach są poinformowani natychmiast po ich wprowadzeniu. 2. Uczeń ma prawo zgłosić nieprzygotowanie do zajęć lekcyjnych jeden (przy jednej godzinie tygodniowo) lub dwa razy w semestrze (przy min. dwóch godzinach tygodniowo). Nieprzygotowanie zwalnia z odpowiedzi ustnej, obowiązku przedłożenia zeszytu lub pracy domowej oraz z pisania kartkówki. Zgłoszenie nieprzygotowania nie zwalnia z zapowiedzianych prac kontrolnych i sprawdzianów; W wyjątkowych sytuacjach ( np. długa choroba, zdarzenie losowe, itp.) nauczyciel może (ale nie musi) uwzględnić dodatkowe np.. 3. Nauczyciel respektuje tak zwany szczęśliwy numerek, który nie zwalnia z zapowiedzianych wcześniej sprawdzianów. 4. Oceny efektów pracy są jawne dla Ucznia. 5. Uczniowie mają prawo do zgłaszania nauczycielowi własnych uwag i zastrzeżeń dotyczących sposobu oceniania efektów ich pracy. str. 2
B. Obowiązki Ucznia 1. Posiadanie zeszytu przedmiotowego i systematyczne prowadzenie notatek. 2. Posiadanie podręcznika oraz karty pracy. 3. Posiadanie niezbędnych pomocy naukowych. 4. Aktywny udział w zajęciach lekcyjnych. 5. Systematyczne przygotowywanie się do zajęć lekcyjnych. 6. Rzetelne przygotowywanie prac domowych. III. Sprawdzanie i ocenianie osiągnięć edukacyjnych A. Zasady sprawdzania i oceniania prac pisemnych 1. Pisemne prace klasowe Pisemne prace klasowe zapowiedziane są co najmniej tydzień wcześniej. Uczeń, który z pracy klasowej otrzymał ocenę niedostateczną ma prawo ją poprawić w terminie dwóch tygodni od otrzymania oceny niedostatecznej. Dokładny termin nauczyciel ustala z uczniem. W szczególnie uzasadnionych przypadkach nauczyciel może wyrazić zgodę na poprawienie także oceny pozytywnej; Jeśli podczas pisania pracy klasowej Uczeń korzysta z niedozwolonych pomocy, zakłóca spokój, otrzymuje ocenę niedostateczną i traci szansę poprawy tej oceny. Uczeń, który z ważnych, usprawiedliwionych powodów (choroba, pobyt w szpitalu, zdarzenie losowe; nieobecność uważamy za usprawiedliwioną, jeśli ucznia nie było w szkole cały dzień i ten dzień został usprawiedliwiony) nie pisał pracy klasowej, ma obowiązek to uczynić w terminie dwóch tygodni od daty powrotu do Szkoły. Dokładny termin Uczeń ustala z nauczycielem. Uczeń piszący pracę w drugim terminie nie ma już prawa poprawy oceny; Jeśli nieobecność ucznia na pracy klasowej była nieusprawiedliwiona, to Uczeń ma obowiązek to uczynić w terminie dwóch tygodni od pierwotnie wyznaczonej daty pracy klasowej. Dokładny termin sprawdzianu ustala nauczyciel. Uczeń nie ma prawa poprawy otrzymanej oceny; str. 3
Jeśli Uczeń opuścił pracę klasową i nie zgłosił się w drugim terminie (jego nieobecność była nieusprawiedliwiona), to otrzymuje ocenę niedostateczną i nie ma prawa poprawy. 2. Kartkówki Kartkówki zapowiedziane i niezapowiedziane obejmują zagadnienia z co najwyżej trzech ostatnio omawianych tematów; Jeśli Uczeń opuścił kartkówkę, to powinien ją napisać na najbliższej lekcji. Dla prac pisemnych z punktowanymi odpowiedziami obowiązują następujące kryteria procentowe: Progi procentowe Ocena 0% - 49% niedostateczny 50%-55 % dopuszczający 56% - 74% dostateczny 75% - 90% dobry 91% - 95% bardzo dobry z* powyżej 95% w tym zad. celujący 3. Pisemne prace domowe są obowiązkowe, zadawane z lekcji na lekcję, Uczeń wykonuje pracę w zeszycie przedmiotowym (mogą być one oceniane wg. kryteriów dla prac pisemnych),prace obejmujące większy zakres materiału, zadawane są z kilkudniowym wyprzedzeniem ( dla wszystkich uczniów na ocenę lub dla chętnych na ocenę ). 4. Prace projekty - są to prace uczniów na podany temat do wykonania poza Szkołą. Na ocenę ma wpływ zgodność z tematem, samodzielność, kreatywność, umiejętność pracy z literaturą fachową, podane źródło. str. 4
B. Zasady oceniania wypowiedzi ustnych Formy wypowiedzi ustnych: odpowiedź z materiału obejmującego w swym zakresie trzy ostatnio realizowane jednostki tematyczne; rozwiązanie zadania na lekcji ćwiczeniowej z bieżącego tematu. Uczeń, który popełnia rażące merytoryczne błędy otrzymuje ocenę niedostateczną; aktywność jest nagradzana plusami. 5 plusów daje ocenę bardzo dobrą (przy min. 2 godz. lekcyjnych tygodniowo) lub 3 plusy ocenę bardzo dobrą (przy 1 godz. lekcyjnej tygodniowo); praca w grupach na ocenę ma wpływ: umiejętność współpracy, podział ról, umiejętność komunikacji, tempo pracy, wkład własny; referat zadawany jest z wyprzedzeniem tygodniowym, kryteria oceny odpowiadają ocenie wypowiedzi ustnych. Oceny bardzo dobrej nie może otrzymać Uczeń czytający referat. Ocenę o stopień podnosi przygotowanie pomocy dydaktycznych ułatwiających zrozumienie referatu; projektowanie i prezentacja uzgodnionego z nauczycielem tematu lub projektu. Na ocenę ma wpływ zgodność z tematem, kreatywność, umiejętność pracy z literaturą fachową sporządzanie wykazu źródeł, samodzielność. Ocena Niedostateczny Dopuszczający Dostateczny Dobry Dla odpowiedzi ustnych obowiązują następujące kryteria: Opis Otrzymuje ją Uczeń, który ma bardzo duże braki w zakresie podstawowej wiedzy. Nie rozumie prostych poleceń. Nawet przy pomocy nauczyciela nie potrafi odtworzyć fragmentarycznej wiedzy. Wykazuje brak systematyczności i chęci do nauki. Uczeń ma duże braki w wiedzy. Przy biernej postawie na lekcjach wykazuje chęci do współpracy i odpowiednio motywowany potrafi przy pomocy nauczyciela wykonać proste polecenia. Wiedza Ucznia obejmuje podstawowe wiadomości i umiejętności. Przy pomocy Nauczyciela jest on w stanie zrozumieć najważniejsze zagadnienia. Nie potrafi łączyć zagadnień z zakresu biologii w logiczne ciągi i dokonywać ujęć problemowych. Podejmuje próby wykonywania zadań. Rzadko przejawia aktywność na lekcjach. Uczeń w zakresie wiedzy ma niewielkie braki. Inspirowany przez nauczyciela potrafi samodzielnie rozwiązywać zadania o pewnym str. 5
stopniu trudności. Potrafi dostrzec zależności przyczynowo skutkowe. Wykazuje się aktywnością na lekcjach. Bardzo dobry Celujący Uczeń w stopniu wyczerpującym opanował materiał podstawy programowej. Samodzielnie potrafi interpretować problemy i procesy przyrodnicze. Wykorzystuje różne źródła informacji oraz wiedzę z różnych dziedzin nauki. Chętnie podejmuje się prac dodatkowych. Uczeń w zakresie posiadanej wiedzy wykracza poza podstawę programową. Samodzielnie i twórczo rozwija własne uzdolnienia i zainteresowania. Posiada dodatkową wiedzę zaczerpniętą z różnych źródeł informacji różnych źródeł informacji. C. Ocenianie innych form jakości i efektów pracy Ucznia Formy aktywności podlegające ocenie: udział w wycieczkach edukacyjnych; udział w akcjach na rzecz środowiska; umiejętność przygotowania oraz przeprowadzenia prezentacji multimedialnych; planowanie i przeprowadzanie obserwacji i doświadczeń oraz wnioskowanie w oparciu o wyniki badań. postawa, (rzetelność, sumienność, wytrwałość i systematyczność w zdobywaniu wiedzy; indywidualny przyrost wiedzy i umiejętności z uwzględnieniem zdolności i możliwości Ucznia. Jeśli Uczniowie swoją postawą i zachowaniem uniemożliwiają prowadzenie lekcji, Nauczyciel ma prawo przerwać lekcję i zlecić uczniom samodzielne opracowanie tematu, a na lekcji bieżącej lub następnej sprawdzić wiadomości i je ocenić. D. Wagi przypisywane poszczególnym formom aktywności Poszczególnym formom aktywności przypisywane są następujące wagi: Forma aktywności Praca klasowa 3 Waga Kartkówka 2 str. 6
Odpowiedz ustna 2 Pisemna praca domowa (umiejętność korzystania z informacji pochodzących z różnych źródeł) 1 Aktywność na lekcji 1 Aktywność na zajęciach terenowych / wycieczkach edukacyjnych / udział w akcjach na rzecz ochrony środowiska 1 Zadania problemowe i praktyczne 2 Referat / prezentacja multimedialna (umiejętność korzystania z informacji pochodzących z różnych źródeł) 1 Udział w olimpiadzie / konkursie 3 Projekt 2 Prezentacja, komentowanie i przeprowadzanie obserwacji, doświadczenia lub eksperymentu 2 Średnia ważona: Podstawą do wystawiania oceny śródrocznej i rocznej będzie średnia ważona (SW) otrzymanych ocen (O), którym przyporządkowano wagi (W), obliczona według wzoru: SW O W i Wi i Przykład liczenia średniej ważonej: Uczeń otrzymał następujące oceny: - prace klasowe: 4+, 2, 2 (waga 3); - odpowiedź ustna: 5 (waga 2); - kartkówki: 4, 3 (waga 2); Średnia arytmetyczna: 3,89 - prace domowe: 4+, 5 (waga 1); - aktywność: 5 (waga 1). Obliczenia: sumy iloczynów ( O i W i ): - prace klasowe: (4,5+2+2) 3 = 25,50 (waga 3) - odpowiedź ustna: 5 2 = 10,00 (waga 2) - kartkówki: (4 + 3) 2 = 14,00 (waga 2) - praca domowa: (4,50 + 5) 1 = 9,50 (waga 1) - aktywność: 5 1 = 5,00 (waga 1) str. 7
RAZEM O i W i = 64,00 sumy wag ( Wi ): - prace klasowe: 3 (oceny) 3 = 9 (waga 3) - odpowiedź ustna: 1 (ocena) 2 = 2 (waga 2) - kartkówki: 2 (oceny) 2 = 4 (waga 2) - praca domowa: 2 (oceny) 1 = 2 (waga 1) - aktywność: 1 (ocena) 1 = 1 (waga 1) RAZEM Wi = 18 Średnia ważona SW: SW 64,00 18 3,55 Uczeń uzyskuje ocenę dostateczną Zależność oceny semestralnej i rocznej od średniej ważonej pokazuje tabela Średnia ważona SW Ocena semestralna / roczna sw <1,90 1 1,90 sw <2,90 2 2,90 sw <3,75 3 3,75 sw <4,75 4 4,75 sw <5,50 5 sw 5,50 6 Uwaga: Przy liczeniu średniej ważonej do oceny z + dodaje się 0,5, a od oceny z odejmuje się 0,25. Przy ustalaniu oceny rocznej brana jest pod uwagę średnia ważona ze wszystkich ocen bieżących z pierwszego i drugiego okresu. Uczeń może otrzymać ocenę pozytywną na koniec roku, jeśli z drugiego okresu uzyskał średnią ważoną, co najmniej 1,75. Uczniowi, który na pierwszy okres otrzymał ocenę niedostateczną i go zaliczył, przyjmuje się średnią ważoną 1,75 za ten okres. str. 8
Ostateczną decyzję o ocenie śródrocznej i rocznej podejmuje nauczyciel kierując się wynikami uzyskanymi przez ucznia, całokształtem jego pracy w ciągu roku szkolnego, jego podejściem do przedmiotu oraz wywiązywaniem się z obowiązków na zajęciach. Uczeń, który na koniec pierwszego okresu uzyskał ocenę niedostateczną ma obowiązek zaliczyć materiał z I okresru w terminie i formie ustalonej z nauczycielem. IV. Kryteria oceniania Zasady ogólne: Stopień dopuszczający Stopień dopuszczający można wystawić uczniowi, który przyswoił treści konieczne. Taki uczeń z pomocą nauczyciela jest w stanie nadrobić braki w podstawowych umiejętnościach. Stopień dostateczny Stopień dostateczny może otrzymać uczeń, który opanował wiadomości podstawowe i z niewielką pomocą nauczyciela potrafi rozwiązać podstawowe problemy. Analizuje również proste zależności, a także próbuje porównywać, wnioskować i zajmować określone stanowisko. Stopień dobry Stopień dobry można wystawić uczniowi, który przyswoił treści rozszerzające, właściwie stosuje terminologię przedmiotową, a także wiadomości w sytuacjach typowych wg wzorów znanych z lekcji i podręcznika, rozwiązuje typowe problemy z wykorzystaniem poznanych metod, samodzielnie pracuje z podręcznikiem i materiałem źródłowym oraz aktywnie uczestniczy w zajęciach. Stopień bardzo dobry Stopień bardzo dobry może otrzymać uczeń, który opanował treści dopełniające. Potrafi on samodzielnie interpretować zjawiska oraz bronić swych poglądów. Stopień celujący Stopień celujący może otrzymać uczeń, który opanował treści wykraczające poza informacje zawarte w podręczniku. Potrafi on selekcjonować i hierarchizować wiadomości, z powodzeniem bierze udział w konkursach i olimpiadach przedmiotowych, a także pod okiem nauczyciela prowadzi własne prace badawcze. str. 9
V. Wymagania edukacyjne z biologii dla klasy pierwszej szkoły ponadpodstawowej w zakresie podstawowym od 2019 roku Poziom wymagań Temat ocena dopuszczająca ocena dostateczna ocena dobra ocena bardzo dobra ocena celująca 1. Znaczenie nauk biologicznych 1. Znaczenie nauk biologicznych Uczeń: definiuje pojęcie biologia wskazuje cechy organizmów wymienia dziedziny życia, w których mają znaczenie osiągnięcia biologiczne wykorzystuje różnorodne źródła i metody do pozyskiwania informacji Uczeń: wyjaśnia, jakie cechy mają organizmy podaje przykłady współczesnych osiągnięć biologicznych wyjaśnia znaczenie nauk przyrodniczych w różnych dziedzinach życia odróżnia wiedzę potoczną od wiedzy uzyskanej metodami naukowymi Uczeń: omawia cechy organizmów wyjaśnia cele, przedmiot i metody badań naukowych w biologii omawia istotę kilku współczesnych odkryć biologicznych analizuje różne źródła informacji pod względem ich wiarygodności Uczeń: wyjaśnia, na czym polegają współczesne odkrycia biologiczne analizuje wpływ rozwoju nauk biologicznych na różne dziedziny życia wyjaśnia, czym zajmują się różne dziedziny nauk biologicznych, np. bioinformatyka Uczeń: wykazuje związek współczesnych odkryć biologicznych z rozwojem metodologii badań biologicznych wyjaśnia związek pomiędzy nabytą wiedzą biologiczną a przygotowaniem do wykonywania różnych współczesnych zawodów odnosi się krytycznie do informacji pozyskanych z różnych źródeł, w tym internetowych Str. 11
2. Zasady prowadzenia badań biologicznych wymienia metody poznawania świata definiuje pojęcia doświadczenie, obserwacja, teoria naukowa, problem badawczy, hipoteza, próba badawcza, próba kontrolna, wniosek wymienia etapy badań biologicznych wskazuje sposoby dokumentacji wyników badań biologicznych wskazuje różnicę miedzy obserwacją a doświadczeniem rozróżnia problem badawczy od hipotezy rozróżnia próbę badawczą od próby kontrolnej odczytuje i analizuje informacje tekstowe, graficzne i liczbowe odróżnia fakty od opinii wyjaśnia, na czym polega różnica między obserwacją a doświadczeniem formułuje główne etapy badań do konkretnych obserwacji i doświadczeń biologicznych wyjaśnia i omawia zasady prowadzenia i dokumentowania badań planuje przykładową obserwację biologiczną wykonuje dokumentację przykładowej obserwacji analizuje etapy prowadzenia badań biologicznych ocenia poprawność zastosowanych procedur badawczych planuje, przeprowadza i dokumentuje proste doświadczenie biologiczne interpretuje i przetwarza informacje tekstowe, graficzne, liczbowe w typowych sytuacjach formułuje wnioski określa warunki doświadczenia właściwie planuje obserwacje i doświadczenia oraz interpretuje ich wyniki stosuje dwa rodzaje prób kontrolnych w przeprowadzonych doświadczeniach wskazuje różnice między danymi ilościowymi a danymi jakościowymi odnosi się do wyników uzyskanych przez innych badaczy 3. Obserwacje biologiczne wskazuje różnicę między obserwacją makroskopową a obserwacją mikroskopową wymienia, jakie obiekty można zobaczyć gołym przedstawia zasady mikroskopowania prowadzi samodzielnie obserwacje makro- i mikroskopowe wyjaśnia sposób działania mikroskopów: optycznego i elektronowego porównuje działanie mikroskopu optycznego wykonuje samodzielnie preparaty mikroskopowe przeprowadza obserwację przygotowanych preparatów mikroskopowych planuje i przeprowadza nietypowe obserwacje na podstawie różnych zdjęć, zamieszczonych w literaturze popularno- str. 12
okiem, a jakie przy użyciu różnych rodzajów mikroskopów podaje nazwy elementów układu optycznego i układu mechanicznego mikroskopu optycznego wymienia cechy obrazu oglądanego pod mikroskopem optycznym oblicza powiększenie mikroskopu z działaniem mikroskopu elektronowego wymienia zalety i wady mikroskopów optycznych oraz elektronowych definiuje i stosuje pojęcie zdolność rozdzielcza przy opisie działania różnych typów mikroskopów prawidłowo dokumentuje wyniki obserwacji preparatów mikroskopowych -naukowej wskazuje, za pomocą jakiego mikroskopu uzyskano przedstawiony obraz oraz uzasadnia swój wybór na podstawie różnych źródeł wiedzy objaśnia zastosowanie mikroskopów w diagnostyce chorób człowieka obserwuje pod mikroskopem optycznym gotowe preparaty 2. Chemiczne podstawy życia 1. Skład chemiczny organizmów. Makro- i mikroelementy klasyfikuje związki chemiczne na organiczne i nieorganiczne wymienia związki budujące organizm definiuje pojęcie pierwiastki biogenne wyjaśnia pojęcia makroelementy i mikroelementy przedstawia hierarchiczność budowy organizmów na przykładzie człowieka omawia znaczenie wybranych makro- uzasadnia słuszność stwierdzenia, że pierwiastki są podstawowymi składnikami organizmów wskazuje kryterium podziału pierwiastków na podstawie różnych źródeł wiedzy wskazuje pokarmy, które są źródłem makro- klasyfikuje pierwiastki na makroelementy wymienia znaczenie wybranych makro- I mikroelementów i mikroelementów i mikroelementy I mikroelementów str. 13
wymienia pierwiastki biogenne 2. Znaczenie wody dla organizmów wymienia właściwości wody wymienia funkcje wody dla organizmów podaje znaczenie wody dla organizmów przedstawia właściwości wody wyjaśnia znaczenie wody dla organizmów charakteryzuje właściwości fizykochemiczne wody i ich znaczenie dla organizmów uzasadnia znaczenie wody dla organizmów określa, za jakie właściwości wody odpowiadają wskazane zjawiska, np. unoszenie lodu na powierzchni wody wykazuje związek między właściwościami wody a jej rolą w organizmie przedstawia i analizuje zawartość wody w różnych narządach ciała człowieka przeprowadza samodzielnie nietypowe doświadczenia dotyczące zmian napięcia powierzchniowego wody oraz właściwie interpretuje wyniki 3. Węglowodany budowa i znaczenie klasyfikuje węglowodany na cukry proste, dwucukry i wielocukry podaje przykłady cukrów prostych, dwucukrów i wielocukrów nazywa wiązanie określa kryterium klasyfikacji węglowodanów wyjaśnia, w jaki sposób powstaje wiązanie O-glikozydowe omawia występowanie i znaczenie cukrów prostych, dwucukrów wskazuje różnice w budowie między poszczególnymi cukrami prostymi porównuje i charakteryzuje budowę wybranych cukrów prostych, dwucukrów i wielocukrów ilustruje powstawanie wiązania O- glikozydowego planuje i przeprowadza doświadczenie pozwalające wykryć glukozę w soku z winogron i skrobię w bulwie ziemniaka uzasadnia, że wybrane węglowodany pełnią funkcję zapasową planuje doświadczenie mające na celu wykrycie glukozy i skrobi w materiale biologicznym O-glikozydowe i wielocukrów str. 14
wymienia właściwości cukrów prostych, dwucukrów i wielocukrów wskazuje sposoby wykrywania glukozy i skrobi 4. Białka budulec życia przedstawia budowę aminokwasów podaje nazwę wiązania między aminokwasami wyróżnia białka proste i złożone podaje kryteria klasyfikacji białek wskazuje wiązanie peptydowe omawia funkcje przykładowych białek odróżnia białka proste od złożonych wskazuje grupy funkcyjne aminokwasów, które biorą udział w tworzeniu wiązania peptydowego przedstawia rolę podstawnika (R) w aminokwasie charakteryzuje przykładowe białka w pełnieniu określonej funkcji wykazuje związek budowy białek z ich funkcjami w organizmie człowieka podaje przykłady białek prostych i złożonych wymienia funkcje białek w organizmie człowieka 5. Właściwości i wykrywanie białek definiuje pojęcia koagulacja i denaturacja wymienia czynniki wywołujące koagulację i denaturację białka wyjaśnia, na czym polegają koagulacja białka i denaturacja białka określa warunki, w których zachodzą koagulacja białka rozróżnia koagulację białka od denaturacji białka planuje doświadczenie wpływu różnych czynników fizykochemicznych na białko porównuje proces koagulacji białek z procesem denaturacji białek wskazuje znaczenie koagulacji i denaturacji białek dla organizmów planuje i przeprowadza doświadczenie wykrywające białka w materiale biologicznym opisuje doświadczenie wpływu jednego i denaturacja białka przeprowadza doświadczenie dotyczące wpływu różnych str. 15
z czynników fizykochemicznych na białko klasyfikuje czynniki wywołujące denaturację, dzieląc je na czynniki fizyczne i chemiczne czynników fizykochemicznych na białka zgodnie z instrukcją przeprowadza doświadczenie wpływu wybranego czynnika na białko 6. Lipidy budowa i znaczenie klasyfikuje lipidy ze względu na budowę cząsteczki przedstawia budowę lipidów prostych i złożonych nazywa wiązanie estrowe wymienia znaczenie lipidów podaje różnicę między lipidami prostymi a lipidami złożonymi odróżnia tłuszcze właściwe od wosków klasyfikuje kwasy tłuszczowe na nasycone i nienasycone przedstawia klasyfikację lipidów wskazuje kryterium tego podziału charakteryzuje lipidy proste i lipidy złożone przeprowadza doświadczenie dotyczące wykrywania obecności lipidów w nasionach słonecznika wskazuje związek między obecnością wiązań podwójnych w kwasach tłuszczowych porównuje poszczególne grupy lipidów omawia budowę fosfolipidów i ich znaczenie w rozmieszczeniu w błonie biologicznej wyjaśnia związek między budową poszczególnych lipidów a funkcjami, które pełnią w organizmach planuje i przeprowadza doświadczenia dotyczące wykrywania lipidów w materiale roślinnym (konsystencja, pochodzenie) a właściwościami lipidów 7. Budowa i funkcje kwasów nukleinowych wyróżnia rodzaje kwasów nukleinowych charakteryzuje budowę DNA i RNA charakteryzuje budowę chemiczną i przestrzenną DNA i RNA charakteryzuje podobieństwa i różnice w budowie DNA i RNA podaje przykłady innych nukleotydów niż nukleotydy budujące DNA i RNA str. 16
wymienia elementy budowy nukleotydu DNA i RNA wyjaśnia, na czym polega komplementarność zasad azotowych odróżnia nukleotydy budujące DNA od nukleotydów budujących wyjaśnia znaczenie DNA jako nośnika informacji genetycznej wskazuje ATP jako jeden z rodzajów nukleotydów przedstawia znaczenie DNA i RNA określa lokalizację DNA wymienia inne rodzaje nukleotydów wskazuje wiązania występujące w DNA RNA i RNA w komórkach wymienia wiązania występujące w DNA wyjaśnia, na czym polega proces replikacji DNA definiuje pojęcie replikacja DNA wymienia rodzaje RNA 3. Komórka 1. Budowa komórki eukariotycznej definiuje pojęcie komórka wyróżnia komórki prokariotyczne i eukariotyczne wskazuje i opisuje różnice między komórkami eukariotycznymi podaje funkcje różnych komórek w zależności od miejsca ich występowania rysuje wybraną komórkę eukariotyczną na stosuje kryterium podziału komórek ze względu na występowanie jądra komórkowego charakteryzuje funkcje struktur komórki eukariotycznej porównuje komórki eukariotyczne na podstawie mikrofotografii rozpoznaje, wskazuje i charakteryzuje struktury komórkowe wykonuje samodzielnie i obserwuje nietrwały preparat mikroskopowy wyjaśnia, dlaczego komórki mają niewielkie rozmiary argumentuje i wyjaśnia przyczyny różnic w budowie i funkcjonowaniu komórek str. 17
wymienia przykłady komórek prokariotycznych i eukariotycznych wskazuje na rysunku podstawie obserwacji mikroskopowej buduje model przestrzenny komórki eukariotycznej na podstawie schematów, rysunków, zdjęć i opisów wskazuje struktury komórkowe wykazuje związek między budową organelli a ich funkcją i nazywa struktury komórki eukariotycznej rozróżnia komórki: zwierzęcą, roślinną i grzybową wymienia elementy budowy komórki eukariotycznej 2. Budowa i znaczenie błon biologicznych nazywa i wskazuje składniki błon biologicznych wymienia właściwości błon biologicznych wymienia podstawowe funkcje błon biologicznych i krótko je opisuje omawia model budowy błony biologicznej wyjaśnia funkcje błon biologicznych wyjaśnia różnice między transportem biernym a transportem czynnym odróżnia endocytozę od egzocytozy omawia właściwości błon biologicznych charakteryzuje rodzaje transportu przez błony biologiczne wyjaśnia rolę błony komórkowej porównuje zjawiska osmozy i dyfuzji przedstawia skutki umieszczenia komórki analizuje rozmieszczenie białek i lipidów w błonach biologicznych wyjaśnia rolę i właściwości błony komórkowej i tonoplastu w procesach osmotycznych planuje i przeprowadza doświadczenie dotyczące transportu substancji przez błony biologiczne wyjaśnia, dlaczego błona biologiczna jest selektywnie przepuszczalna i omawia, jakie to ma znaczenie dla komórki str. 18
wymienia rodzaje transportu przez błony (transport bierny: dyfuzja prosta i dyfuzja ułatwiona; transport czynny, endocytoza i egzocytoza) definiuje pojęcia osmoza, dyfuzja, roztwór hipotoniczny, roztwór izotoniczny, roztwór hipertoniczny analizuje schematy transportu substancji przez błony biologiczne stosuje pojęcia roztwór hipertoniczny, roztwór izotoniczny i roztwór hipotoniczny konstruuje tabelę, w której porównuje rodzaje transportu przez błonę biologiczną roślinnej oraz komórki zwierzęcej w roztworach: hipotonicznym, izotonicznym i hipertonicznym wykazuje związek między budową błon a ich funkcjami wykazuje związek między budową błony biologicznej a pełnionymi przez nią funkcjami planuje doświadczenie mające na celu badanie wpływu roztworów o różnym stężeniu na zjawisko osmozy w komórkach roślinnych na wybranych przykładach wyjaśnia różnice między endocytozą a egzocytozą 3. Budowa i rola jądra komórkowego definiuje pojęcia chromatyna, chromosom podaje budowę jądra komórkowego wymienia funkcje jądra komórkowego przedstawia budowę chromosomu identyfikuje elementy budowy jądra komórkowego określa skład chemiczny chromatyny wyjaśnia funkcje poszczególnych elementów jądra komórkowego charakteryzuje elementy jądra komórkowego charakteryzuje budowę chromosomu wyjaśnia znaczenie spiralizacji chromatyny w chromosomie wykazuje związek między budową jądra dowodzi przyczyn zawartości różnej liczby jąder komórkowych w komórkach eukariotycznych uzasadnia stwierdzenie, że jądro komórkowe odgrywa w komórce rolę kierowniczą uzasadnia znaczenie upakowania DNA w jądrze komórkowym wyjaśnia, jakie znaczenie ma obecność porów jądrowych str. 19
wymienia i identyfikuje kolejne etapy upakowania komórkowego a jego funkcją w komórce DNA w jądrze komórkowym rysuje skondensowany chromosom i wskazuje elementy jego budowy 4. Składniki cytoplazmy definiuje pojęcie cytozol wymienia składniki cytozolu podaje funkcje cytozolu wymienia funkcje cytoszkieletu wyjaśnia funkcje cytoszkieletu charakteryzuje budowę i funkcje siateczki śródplazmatycznej, rybosomów, wakuoli, lizosomów, aparatu wyjaśnia, na czym polega funkcjonalne powiązanie między rybosomami, siateczką śródplazmatyczną, aparatem Golgiego a błoną komórkową omawia funkcje wakuoli wyjaśnia związek między budową a funkcją składników cytoszkieletu przedstawia błony wewnątrzkomórkowe jako zintegrowany system strukturalno-funkcjonalny oraz określa jego rolę określa zależność między aktywnością metaboliczną komórki a ilością i budową mitochondriów wyjaśnia rolę przedziałów komórkowych podaje budowę oraz funkcje mitochondriów, siateczki śródplazmatycznej, rybosomów, wakuoli, lizosomów, aparatu Golgiego Golgiego, mitochondrium omawia funkcje systemu błon wewnątrzkomórkowych definiuje przedziałowość (kompartmentację) wyjaśnia, od czego zależy liczba i rozmieszczenie mitochondriów w komórce porównuje siateczkę śródplazmatyczną szorstką z siateczką śródplazmatyczną gładką w kompartmentacji komórki wyjaśnia znaczenie lizosomów dla funkcjonowania komórek organizmu człowieka, np. układu odpornościowego analizuje udział poszczególnych organelli w syntezie i transporcie białek poza komórkę w wytwarzanych przez nie różnych substancjach, np. enzymach str. 20
wyjaśnia rolę rybosomów w syntezie białek wyjaśnia rolę tonoplastu komórek roślinnych w procesach osmotycznych 5. Cykl komórkowy definiuje pojęcia cykl komórkowy, mitoza, cytokineza przedstawia i nazywa etapy cyklu komórkowego wyjaśnia rolę interfazy w cyklu życiowym komórki analizuje schemat przedstawiający zmiany ilości DNA i chromosomów wyjaśnia przebieg cyklu komórkowego wskazuje, w jaki sposób zmienia się ilość DNA w cyklu komórkowym uzasadnia konieczność podwojenia ilości DNA przed podziałem komórki określa liczbę cząsteczek DNA w komórkach różnych organizmów interpretuje zależność między występowaniem nowotworu a zaburzonym cyklem komórkowym w poszczególnych etapach cyklu komórkowego w poszczególnych fazach cyklu komórkowego charakteryzuje cykl komórkowy 6. Znaczenie mitozy, mejozy i apoptozy definiuje pojęcia mejoza, apoptoza przedstawia istotę mitozy i mejozy opisuje efekty mejozy omawia na schemacie przebieg procesu apoptozy porównuje zmiany liczby chromosomów w przebiegu mitozy i mejozy wyjaśnia zmiany zawartości DNA podczas mejozy argumentuje konieczności zmian zawartości DNA podczas mejozy wyjaśnia związek między rozmnażaniem str. 21
przedstawia znaczenie mitozy i mejozy wskazuje różnicę między komórką haploidalną a komórką diploidalną rozróżnia po liczbie powstających komórek mitozę od mejozy wskazuje, który proces mitoza czy mejoza prowadzi do powstania gamet, uzasadnia swój wybór wyjaśnia, na czym polega apoptoza przedstawia istotę różnicy między mitozą a mejozą określa znaczenie apoptozy w prawidłowym rozwoju organizmów wyjaśnia znaczenie mitozy i mejozy wyjaśnia, dlaczego mejoza jest nazwana podziałem redukcyjnym płciowym a zachodzeniem procesu mejozy argumentuje, że proces apoptozy jest ważny dla prawidłowego funkcjonowania organizmu 4. Metabolizm 1. Kierunki przemian metabolicznych definiuje pojęcia metabolizm, anabolizm, katabolizm wymienia nośniki energii i elektronów w komórce przedstawia budowę ATP wymienia cechy ATP i jego znaczenie w procesach metabolicznych przedstawia rolę przenośników elektronów odróżnia na ilustracji szlak metaboliczny od cyklu metabolicznego wyjaśnia różnicę między procesami katabolicznymi a procesami anabolicznymi charakteryzuje szlak metaboliczny i cykl metaboliczny omawia przemiany ATP wykazuje związek między budową ATP a jego rolą biologiczną wykazuje, że procesy anaboliczne i kataboliczne są ze sobą powiązane porównuje przebieg szlaków metabolicznych wyjaśnia, w jaki sposób ATP sprzęga procesy metaboliczne definiuje i uzasadnia kryteria podziału przemian metabolicznych podaje funkcje ATP definiuje szlak metaboliczny w ADP z przebiegiem cyklów metabolicznych i cykl metaboliczny 2. Budowa i działanie enzymów definiuje pojęcia: enzym, katalizator, kataliza enzymatyczna, energia charakteryzuje budowę enzymów wyjaśnia znaczenie kształtu centrum aktywnego enzymu dla wyjaśnia mechanizm katalizy enzymatycznej interpretuje wyniki przeprowadzonego doświadczenia str. 22
aktywacji, centrum aktywne, kompleks enzym substrat przedstawia budowę enzymów podaje rolę enzymów w komórce wymienia właściwości enzymów omawia właściwości enzymów przedstawia sposób działania enzymów wymienia etapy katalizy enzymatycznej przeprowadza doświadczenie wykazującego wpływ enzymów z ananasa na białka zawarte w żelatynie przebiegu reakcji enzymatycznej wyjaśnia mechanizm działania i właściwości enzymów wyjaśnia sposób przyspieszania przebiegu reakcji chemicznej przez enzymy rozróżnia właściwości enzymów wykazującego wpływ enzymów z ananasa na białka zawarte w żelatynie 3. Regulacja aktywności enzymów definiuje pojęcia: inhibitor, aktywator, ujemne sprzężenie zwrotne wymienia podstawowe czynniki wpływające na szybkość reakcji enzymatycznych podaje rolę aktywatorów i inhibitorów enzymów przedstawia sposoby regulacji aktywności enzymów określa, na czym polega inhibicja, aktywacja i ujemne sprzężenie zwrotne opisuje wpływ aktywatorów i inhibitorów na przebieg reakcji enzymatycznej omawia wpływ temperatury, wartości ph i stężenia substratu na działanie enzymów przeprowadza doświadczenie badające wyjaśnia wpływ stężenia substratu, temperatury i wartości ph na przebieg reakcji metabolicznej porównuje mechanizm działania inhibitorów odwracalnych z mechanizmem działania inhibitorów nieodwracalnych interpretuje wyniki doświadczenia dotyczącego wpływu planuje i przeprowadza doświadczenie mające wykazać wpływ dowolnego czynnika na aktywność enzymu wyjaśnia mechanizm ujemnego sprzężenia zwrotnego jako sposobu regulacji przebiegu szlaków metabolicznych interpretuje i przewiduje wyniki doświadczenia wpływu różnych czynników na aktywność enzymów str. 23
wpływ temperatury na aktywność katalazy wysokiej temperatury na aktywność katalazy 4. Oddychanie komórkowe. Oddychanie tlenowe definiuje pojęcie oddychanie komórkowe wymienia rodzaje oddychania komórkowego zapisuje reakcję oddychania tlenowego określa znaczenie oddychania komórkowego dla funkcjonowania organizmu wymienia etapy oddychania tlenowego lokalizuje etapy oddychania tlenowego w komórce analizuje na podstawie schematu przebieg glikolizy, reakcji pomostowej, cyklu Krebsa i łańcucha oddechowego przedstawia rolę przenośników elektronów w procesie oddychania tlenowego omawia czynniki wpływające na intensywność oddychania tlenowego wskazuje substraty i produkty poszczególnych etapów oddychania tlenowego wykazuje związek między budową mitochondrium a przebiegiem procesu oddychania tlenowego omawia przebieg poszczególnych etapów oddychania tlenowego uzasadnia, że oddychanie komórkowe ma charakter kataboliczny wskazuje miejsca syntezy ATP w procesie oddychania tlenowego przedstawia zysk energetyczny z utleniania jednej cząsteczki glukozy w trakcie oddychania tlenowego wykazuje związek między liczbą i budową mitochondriów a intensywnością oddychania tlenowego porównuje zysk energetyczny w poszczególnych etapach oddychania tlenowego wyjaśnia, dlaczego łańcuch oddechowy zachodzi wyłącznie w warunkach tlenowych wymienia czynniki wpływające na intensywność oddychania tlenowego 5. Procesy beztlenowego uzyskiwania energii definiuje pojęcie fermentacja odróżnia fermentację mleczanową od fermentacji alkoholowej wyjaśnia przebieg poszczególnych etapów fermentacji mleczanowej porównuje drogi przemian wyjaśnia, dlaczego utlenianie tego samego substratu energetycznego str. 24
wymienia rodzaje fermentacji wymienia organizmy przeprowadzające fermentację określa lokalizację fermentacji w komórce i ciele człowieka nazywa etapy fermentacji podaje zastosowanie fermentacji w życiu codziennym przedstawia przebieg poszczególnych etapów fermentacji mleczanowej omawia wykorzystanie fermentacji mleczanowej i alkoholowej w życiu człowieka porównuje i wyjaśnia różnicę między zyskiem energetycznym w oddychaniu tlenowym a zyskiem energetycznym fermentacji mleczanowej określa warunki zachodzenia fermentacji przedstawia różnice w przebiegu fermentacji mleczanowej i alkoholowej wskazuje miejsce i rolę przenośników elektronów pirogronianu w fermentacji i w oddychaniu tlenowym porównuje oddychanie tlenowe z fermentacją mleczanową tworzy i omawia schemat przebiegu fermentacji w warunkach tlenowych dostarcza więcej energii niż w warunkach beztlenowych wyjaśnia, dlaczego w erytrocytach zachodzi fermentacja mleczanowa, a nie oddychanie tlenowe w procesie fermentacji 6. Inne procesy metaboliczne wymienia składniki pokarmowe jako źródła energii definiuje pojęcia glukoneogeneza, glikogenoliza wyjaśnia, na czym polegają glukoneogeneza i glikogenoliza przedstawia rolę składników pokarmowych jako źródła energii omawia znaczenie utleniania kwasów tłuszczowych na podstawie schematów omawia przebieg utleniania kwasów tłuszczowych, przemian białek i glukoneogenezy wyjaśnia różnicę między glikolizą a glukoneogenezą wyjaśnia przebieg rozkładu białek, cukrów i tłuszczów określa znaczenie wykazuje związek między procesami metabolicznymi (utleniania kwasów tłuszczowych, glukoneogenezy, glikogenolizy) str. 25
wskazuje miejsce i zarys przebiegu przemian białek i tłuszczów w organizmie człowieka określa warunki i potrzebę zachodzenia w organizmie człowieka glikogenolizy i glukoneogenezy podaje znaczenie procesu utleniania kwasów tłuszczowych wyjaśnia, w jakich sytuacjach dochodzi do przemian tłuszczów i białek w komórkach człowieka acetylo-coa w przebiegu różnych szlaków metabolicznych wyjaśnia, w jaki sposób organizm pozyskuje energię ze składników pokarmowych na podstawie schematu przemian metabolicznych określa powiązania między glukoneogenezą, glikogenolizą, oddychaniem tlenowym oraz utlenianiem kwasów tłuszczowych a pozyskiwaniem energii przez komórkę str. 26
VI. Wymagania edukacyjne z biologii dla klasy pierwszej szkoły ponadpodstawowej dla zakresu rozszerzonego od roku 2019 Nr lekcji Temat Poziom wymagań ocena dopuszczająca ocena dostateczna ocena dobra ocena bardzo dobra ocena celująca I. Badania przyrodnicze 1. 2. Metodyka badań biologicznych Uczeń: rozróżnia metody poznawania świata wymienia etapy badań biologicznych określa problem badawczy, hipotezę rozróżnia próbę kontrolną od próby badawczej wskazuje sposób prowadzenia dokumentacji doświadczenia i obserwacji Uczeń: wyjaśnia, na czym polega różnica między obserwacją a doświadczeniem rozróżnia problem badawczy od hipotezy dokumentuje obserwacje i proste doświadczenia odczytuje, analizuje, interpretuje oraz przetwarza informacje tekstowe, graficzne Uczeń: omawia zasady prowadzenia i dokumentowania badań określa główne etapy badań do konkretnych obserwacji i doświadczeń biologicznych planuje przykładową obserwację biologiczną wykonuje dokumentację przykładowej obserwacji Uczeń: analizuje kolejne etapy prowadzenia badań odnosi się do wyników uzyskanych przez innych badaczy ocenia poprawność zastosowanych procedur badawczych formułuje wnioski Uczeń: właściwie planuje obserwacje i doświadczenia oraz interpretuje ich wyniki odnosi się krytycznie do informacji pozyskanych z różnych źródeł, w tym internetowych i liczbowe w typowych sytuacjach str. 27
wykorzystuje różnorodne źródła i metody pozyskiwania informacji odróżnia fakty od opinii odróżnia zmienną niezależną od zmiennej zależnej odróżnia wiedzę potoczną od wiedzy uzyskanej metodami naukowymi objaśnia i komentuje informacje, posługując się terminologią biologiczną 3. 4. Obserwacje mikroskopowe podaje nazwy elementów układu optycznego i układu mechanicznego mikroskopu optycznego wymienia cechy obrazu oglądanego w mikroskopie optycznym obserwuje pod mikroskopem gotowe preparaty oblicza powiększenie mikroskopu wyjaśnia pojęcie zdolność rozdzielcza wyjaśnia sposób działania mikroskopów optycznego i elektronowego porównuje działanie mikroskopu optycznego i mikroskopu elektronowego wymienia zalety i wady mikroskopów optycznych oraz elektronowych stosuje pojęcie zdolność rozdzielcza przy opisie działania mikroskopów różnych typów określa zasadę działania mikroskopu fluorescencyjnego wyjaśnia różnicę w sposobie działania mikroskopów elektronowych: transmisyjnym i skaningowym wykonuje samodzielnie preparaty mikroskopowe na podstawie różnych zdjęć zamieszczonych w literaturze popularnonaukowej wskazuje, za pomocą jakiego mikroskopu uzyskano przedstawiony obraz i uzasadnia swój wybór 5. Powtórzenie i sprawdzenie stopnia opanowania wiadomości i umiejętności II. Chemiczne podstawy życia 6. 7. 8. Skład chemiczny organizmów klasyfikuje związki chemiczne na organiczne i nieorganiczne omawia znaczenie wybranych makro- i mikroelementów charakteryzuje budowę różnych typów wiązań chemicznych rysuje modele różnych typów wiązań chemicznych przeprowadza samodzielnie doświadczenia dotyczące zmian napięcia powierzchniowego wody str. 28
wymienia związki budujące organizm klasyfikuje pierwiastki na makroelementy i mikroelementy wymienia pierwiastki biogenne wymienia wiązania i oddziaływania chemiczne wyjaśnia pojęcie pierwiastki biogenne określa znaczenie i występowanie wybranych typów wiązań i oddziaływań chemicznych wskazuje substancje hydrofilowe i hydrofobowe oraz określa ich właściwości charakteryzuje właściwości fizykochemiczne wody uzasadnia znaczenie soli mineralnych dla organizmów wykazuje związek między budową cząsteczki wody i właściwościami a jej rolą w organizmie przeprowadza proste doświadczenia dotyczące właściwości wody oraz właściwie interpretuje wyniki wskazuje i wyjaśnia sposób oddziaływań między cząsteczkami na funkcjonowanie organizmów wymienia funkcje wody omawia budowę cząsteczki wody podaje właściwości fizykochemiczne wody wymienia funkcje soli mineralnych określa, za jakie właściwości wody odpowiadają wskazane zjawiska, np. unoszenie się lodu na powierzchni wody 9. 10. 11. Budowa i funkcje sacharydów klasyfikuje sacharydy na monosacharydy, disacharydy i polisacharydy oraz podaje nazwy ich przedstawicieli określa kryterium klasyfikacji sacharydów wyjaśnia, w jaki sposób powstaje wiązanie O-glikozydowe wskazuje różnice między poszczególnymi monosacharydami charakteryzuje i porównuje budowę wybranych polisacharydów omawia powstawanie form pierścieniowych monosacharydów ilustruje powstawanie wiązania O-glikozydowego planuje i przeprowadza doświadczenie pozwalające wykryć dowolny dwucukier wyjaśnia przy pomocy samodzielnie zapisanych reakcji chemicznych str. 29
wymienia właściwości mono-, oligoi polisacharydów omawia występowanie i znaczenie wybranych mono-, oligoi polisacharydów określa, w jaki sposób powstają formy pierścieniowe monosacharydów wskazuje sposoby wykrywania glukozy porównuje budowę chemiczną mono-, oligo- i polisacharydów planuje doświadczenie mające na celu wykrycie glukozy planuje i przeprowadza doświadczenie pozwalające wykryć glukozę w soku zapisuje wzory wybranych węglowodanów planuje doświadczenie mające na celu wykrycie glukozy w materiale biologicznym właściwości redukujące glukozy wyjaśnia, dlaczego skrobia i celuloza mają odmienne funkcje w organizmie i skrobi z winogron 12. 13. 14. Budowa i funkcje lipidów klasyfikuje lipidy ze względu na budowę cząsteczek podaje podstawowe funkcje lipidów podaje podstawowe znaczenie lipidów wskazuje znaczenie cholesterolu podaje nazwę odczynnika służącego do wykrywania lipidów wyjaśnia, na czym polega różnica między tłuszczami nasyconymi a tłuszczami nienasyconymi wymienia kryteria klasyfikacji lipidów omawia budowę trójglicerydu omawia budowę fosfolipidów i ich rozmieszczenie w błonie komórkowej charakteryzuje budowę lipidów prostych, złożonych i izoprenowych wyjaśnia znaczeniecholesterolu planuje doświadczenie, którego celem jest wykrycie lipidów w nasionach słonecznika wskazuje związek między obecnością wiązań podwójnych porównuje poszczególne grupy lipidów omawia budowę fosfolipidów i ich rozmieszczenie w błonie biologicznej analizuje budowę triglicerydu i fosfolipidu i je porównuje wyjaśnia znaczenie karotenoidów dla roślin wyjaśnia związek między budową poszczególnych lipidów a funkcjami, jakie pełnią w organizmach str. 30
w kwasach tłuszczowych a właściwościami lipidów 15. 16. 17. Aminokwasy. Budowa i funkcje białek wymienia różne rodzaje aminokwasów przedstawia budowę aminokwasów białkowych podaje nazwę wiązania między aminokwasami wymienia poziomy organizacji białek strukturę przestrzenną podaje nazwy grup białek ze względu na pełnione funkcje, liczbę aminokwasów w łańcuchu, strukturę oraz obecność elementów nieaminokwasowych wymienia przykładowe białka i ich funkcje omawia budowę białek podaje kryteria klasyfikacji białek wskazuje wiązanie peptydowe wyjaśnia, na czym polega i w jakich warunkach zachodzą koagulacja i denaturacja białek podaje wpływ wybranych czynników fizykochemicznych na białka charakteryzuje struktury I, II-, III- i IV-rzędową zapisuje wzór ogólny aminokwasów klasyfikuje białka ze względu na funkcje pełnione w organizmie charakteryzuje grupy białek ze względu na pełnione funkcje, liczbę aminokwasów w łańcuchu i strukturę oraz obecność elementów nieaminokwasowych zapisuje reakcję powstawania dipeptydu wyjaśnia znaczenie struktur I-, II-, IIIi IV-rzędowej białek wyjaśnia znaczenie oddziaływań w strukturach III i IV-rzędowej białka charakteryzuje białka proste i złożone wyjaśnia, na czym polega reakcja biuretowa i reakcja ksantoproteinowa porównuje białka fibrylarne i globularne porównuje proces koagulacji i denaturacji białek oraz wskazuje ich znaczenie dla organizmów planuje doświadczenie mające na celu wykrycie wiązań peptydowych przeprowadza doświadczenie dotyczące wpływu różnych czynników fizykochemicznych na białko wyjaśnia, czym różnią się reakcje ksantoproteinowa i biuretowa zapisuje sekwencję aminokwasów w tripeptydzie wykazuje związek budowy białek z ich funkcjami w organizmie przeprowadza doświadczenie wpływu różnych substancji na właściwości białek str. 31
wymienia podstawowe właściwości białek wyjaśnia pojęcia: koagulacja opisuje reakcje biuretową i ksantoproteinową i denaturacja wymienia czynniki wywołujące denaturację opisuje doświadczenie wpływu jednego z czynników fizykochemicznych na białko 18. 19. Budowa i funkcje nukleotydów oraz kwasów nukleinowych charakteryzuje budowę pojedynczego nukleotydu DNA i RNA przedstawia rolę DNA wymienia wiązania występujące w DNA i RNA wymienia rodzaje RNA i określa ich rolę określa lokalizację DNA wyjaśnia, na czym polega komplementarność zasad przedstawia rodzaje nukleotydów i ich rolę wymienia dinukleotydy i ich rolę wymienia i wskazuje wiązania w cząsteczce DNA charakteryzuje budowę chemiczną i budowę przestrzenną cząsteczek DNA i RNA porównuje budowę i rolę DNA z budową i rolą RNA przedstawia proces replikacji DNA rysuje schemat budowy nukleotydów DNA i RNA rozróżnia zasady azotowe na podstawie wzorów oblicza procentową zawartość zasad azotowych w DNA wykazuje związek replikacji z podziałem komórki wyjaśnia związek sekwencji DNA z pierwszorzędową strukturą białek rozwiązuje zadania o wyższym stopniu trudności dotyczące zawartości zasad azotowych w cząsteczce DNA str. 32
w komórkach eukariotycznych wyjaśnia pojęcie podwójna helisa i prokariotycznych 20. Powtórzenie i utrwalenie wiadomości 21. Sprawdzenie stopnia opanowania wiadomości i umiejętności III. Komorka podstawowa jednostka życia 22. 23. Budowa i funkcje komórki. Rodzaje komórek wyjaśnia pojęcia: komórka, organizm jednokomórkowy, organizmy wielokomórkowe, organizmy tkankowe, formy kolonijne wymienia przykłady komórek prokariotycznych i eukariotycznych wskazuje na rysunku i podaje nazwy struktur komórki prokariotycznej i komórki eukariotycznej wyjaśnia zależność między wymiarami komórki a jej powierzchnią i objętością rysuje wybraną komórkę eukariotyczną na podstawie obserwacji mikroskopowej podaje funkcje różnych komórek w zależności od miejsca występowania klasyfikuje komórki ze względu na występowanie jądra komórkowego charakteryzuje funkcje struktur komórki prokariotycznej porównuje komórkę prokariotyczną z komórką eukariotyczną wskazuje cechy wspólne i różnice między komórkami eukariotycznymi wymienia przykłady największych i najmniejszych komórek roślinnych i zwierzęcych analizuje znaczenie wielkości i kształtu komórki w transporcie substancji do i z komórki wykonuje samodzielnie nietrwały preparat mikroskopowy przedstawia błony wewnątrzkomórkowe jako zintegrowany system strukturalno- wyjaśnia, dlaczego komórki mają niewielkie rozmiary argumentuje i wyjaśnia przyczyny różnic między komórkami wykazuje związek funkcji organelli z ich budową wykazuje i omawia związek budowy komórki z pełnioną przez nią funkcją str. 33
rozróżnia komórki: zwierzęcą, roślinną, grzybową i prokariotyczną -funkcjonalny oraz określa jego rolę w kompartmentacji komórki 24. Błony biologiczne wymienia i wskazuje składniki błon biologicznych wymienia właściwości błon biologicznych wymienia podstawowe funkcje błon biologicznych omawia model budowy błony biologicznej wymienia funkcje białek błonowych charakteryzuje białka błonowe omawia budowę i właściwości lipidów występujących w błonach biologicznych wyjaśnia selektywny charakter błon biologicznych analizuje rozmieszczenie białek i lipidów w błonach biologicznych wyjaśnia właściwości błon biologicznych wykazuje związek budowy błony z pełnionymi przez nią funkcjami wyjaśnia związek właściwości białek błonowych z budową komórki 25. 26. Transport przez błony biologiczne wymienia rodzaje transportu przez błony (dyfuzja prosta i dyfuzja wspomagana, transport aktywny, endocytoza i egzocytoza) wyjaśnia pojęcia: osmoza, turgor, plazmoliza, deplazmoliza wyjaśnia różnicę między transportem biernym a transportem czynnym rozróżnia endocytozę i egzocytozę odróżnia substancje osmotycznie czynne od charakteryzuje różne rodzaje transportu przez błony wyjaśnia rolę błony komórkowej porównuje zjawiska osmozy i dyfuzji przedstawia skutki umieszczenia komórki roślinnej oraz komórki zwierzęcej w roztworach: planuje doświadczenie mające na celu obserwację plazmolizy i deplazmolizy w komórkach roślinnych wyjaśnia różnice w sposobie działania białek kanałowych i nośnikowych planuje doświadczenie dotyczące transportu różnych substancji przez błony wyjaśnia, w jaki sposób w kosmetologii i farmacji wykorzystuje się właściwości błon planuje doświadczenie mające na celu udowodnienie str. 34
substancji osmotycznie biernych charakteryzuje białka błonowe analizuje schematy transportu substancji przez błony hipotonicznym, izotonicznym i hipertonicznym wykazuje związek między budową błon a jej funkcjami na wybranych przykładach wyjaśnia różnice między endocytozą a egzocytozą wyjaśnia, dlaczego błona biologiczna jest selektywnie przepuszczalna selektywnej przepuszczalności błony wyjaśnia, dlaczego w przypadku odwodnienia podaje się pacjentom dożylnie roztwór soli fizjologicznej, a nie wodę 27. 28. Jądro komórkowe. Cytozol wyjaśnia pojęcia: chromatyna, nukleosom, chromosom określa budowę jądra komórkowego wymienia funkcje jądra komórkowego podaje składniki cytozolu podaje funkcje cytozolu identyfikuje elementy budowy jądra komórkowego określa skład chemiczny chromatyny wyjaśnia znaczenie jąderka i otoczki jądrowej wymienia i identyfikuje kolejne etapy upakowania DNA charakteryzuje elementy jądra komórkowego charakteryzuje budowę chromosomu porównuje elementy cytoszkieletu pod względem budowy, funkcji i rozmieszczenia wyjaśnia, w jaki sposób odbywa się ruch dowodzi, że komórki eukariotyczne zawierają różną liczbę jąder komórkowych ilustruje plan budowy wici i rzęski oraz podaje różnice między nimi dokonuje obserwacji ruchów cytozolu w komórkach moczarki kanadyjskiej uzasadnia znaczenie upakowania DNA w jądrze komórkowym planuje i przeprowadza doświadczenie badające ruchy cytozolu w komórkach roślinnych wymienia elementy cytoszkieletu i ich funkcje podaje funkcje rzęsek i wici w jądrze komórkowym rysuje chromosom metafazowy cytozolu wskazuje różnice między elementami cytoszkieletu uzasadnia różnice między rzęską a wicią wyjaśnia związek budowy z funkcją składników str. 35