Żydowskie ugrupowania religijne w Państwie Izrael
Artur Skorek Żydowskie ugrupowania religijne w Państwie Izrael Polityczna rola ortodoksyjnego judaizmu NOMOS
2015 Copyright by Artur Skorek & Zakład Wydawniczy»NOMOS«Wszelkie prawa zastrzeżone. Książka ani żadna jej część nie może być przedrukowywana, ani w jakikolwiek inny sposób reprodukowana czy powielana mechanicznie, fotooptycznie, zapisywana elektronicznie lub magnetycznie, ani odczytywana w środkach publicznego przekazu bez pisemnej zgody wydawcy. Recenzje: dr hab. Jan Doktór prof. dr hab. Edward Haliżak Publikacja dofinansowana ze środków Stowarzyszenia Żydowskiego Instytutu Historycznego w Polsce Redakcja wydawnicza: Roman Małecki Redakcja techniczna: Jacek Pawłowicz Projekt okładki: Justyna Zamulińska ISBN 978-83-7688-202-4 KRAKÓW 2015 Zakład Wydawniczy»NOMOS«31-208 Kraków, ul. Kluczborska 25/3u; tel./fax: 12 626 19 21 e-mail: biuro@nomos.pl; www.nomos.pl
Spis treści Wstęp... 7 Rozdział I Miejsce judaizmu ortodoksyjnego we współczesnym Izraelu... 11 1. Religijno-polityczny charakter wspólnoty żydowskiej.................... 12 1.1. Świadomość historyczna Izraelczyków... 12 1.2. Nowoczesność i przemiany tożsamości żydowskiej.................. 16 2. Religijno-polityczna specyfika izraelskiego systemu politycznego... 35 2.1. Konsocjonalny system polityczny w Izraelu... 38 2.2. Polityczno-religijne instytucje w Izraelu... 46 2.3. Elementy religijne w izraelskim systemie prawnym.................. 58 Rozdział II Żydowskie ugrupowania religijne po powstaniu Państwa Izrael............ 69 1. Geneza i kształt izraelskiego systemu partyjnego........................ 70 1.1. Powstanie i rola partii politycznych w Izraelu....................... 71 1.2. Główne rodziny partii politycznych............................... 77 2. Podziały społeczno-religijne w Izraelu i charakter żydowskich partii religijnych....................................................... 85 2.1. Partie religijnego syjonizmu... 86 2.2. Partie charedim... 95 3. Żydowskie partie religijne w systemie politycznym Izraela... 107 3.1. Status quo... 107 3.2. Powstanie Zjednoczonego Frontu Religijnego i polityczne formy zaangażowania partii charedim... 111 3.3. Koalicje partii religijnego syjonizmu i lewicy podstawy, kształt, spory. 118 Rozdział III Zmiany społeczno-polityczne w Izraelu a wzrost aktywności żydowskich ugrupowań religijnych... 125 1. Przemiany społeczno-polityczne w Izraelu... 126 1.1. Rewolucja polityczna koniec dominacji partii lewicowych... 126 1.2. Przemiany kulturowo-społeczne w Izraelu i narodziny drugiej republiki.. 128
6 Spis treści 2. Emancypacja społeczności religijnych syjonistów... 133 2.1. Religijny, polityczny i społeczny wymiar emancypacji... 133 2.2. Ugrupowanie Gusz Emunim... 140 2.3. Radykalizacja partii religijnosyjonistycznych....................... 157 3. Zmiany wewnątrz partii charedim... 169 3.1. Podziały polityczne wewnątrz Agudat Israel........................ 169 3.2. Koniec izolacji politycznej ugrupowań charedim.................... 175 Rozdział IV Ideowo-programowa ewolucja żydowskich ugrupowań religijnych... 181 1. Liberalizacja społeczeństwa izraelskiego............................... 181 2. Od mamlachtijut do nacjonalistycznego radykalizmu kryzys polityczny ugrupowań religijnego syjonizmu................................... 186 2.1. Radykalna ideologia nacjonalistyczna i podziały wewnątrz środowisk religijnosyjonistycznych... 187 2.2. Ograniczenie wpływów partii religijnosyjonistycznych... 194 3. W stronę syjonizmu ewolucja partii charedim... 207 3.1. Przemiany społeczno-polityczne wspólnoty charedim... 208 3.2. Wzrost znaczenia partii charedim na izraelskiej scenie politycznej... 214 4. Zaostrzenie sporu o kształt relacji między polityką a religią w Izraelu...... 228 Rozdział V Izrael jako demokracja liberalna....................................... 239 1. Relacje między polityką a religią...................................... 245 1.1. Teza sekularyzacyjna i jej krytyka.... 248 1.2. Izraelski model relacji między polityką a religią na tle porównawczym.. 253 2. Wpływ żydowskich ugrupowań religijnych na izraelski system polityczny.. 266 2.1. Znaczenie konsensusu religijnego w polityce izraelskiej.............. 266 2.2. Ewolucja roli żydowskich ugrupowań religijnych w izraelskim systemie politycznym....................................................... 280 Zakończenie......................................................... 291 Aneks 1: Spis najważniejszych żydowskich ugrupowań religijnych w Izraelu.. 297 Aneks 2: Wyniki wyborcze żydowskich partii religijnych w Izraelu... 301 Bibliografia... 309 Indeks.............................................................. 331 Summary: Jewish Religious Parties: The Political Role of Orthodox Judaism in the State of Israel............................................... 337
Wstęp Bliski Wschód jest regionem mającym współcześnie wielkie znaczenie dla systemu międzynarodowego. Literatura polska dotycząca zagadnień związanych z Izraelem najwięcej miejsca poświęca konfliktowi izraelsko-arabskiemu. Problematyka polityki wewnętrznej tego państwa cieszy się mniejszym zainteresowaniem. Jednym z przejawów tej sytuacji jest niewielka liczba opracowań na temat wpływu czynnika religijnego na izraelski system polityczny. Nasilająca się na przełomie XX i XXI wieku debata nad rolą religii w izraelskiej polityce toczy się wokół zagadnień najbardziej aktualnych, którym literatura polskojęzyczna poświęca mało uwagi. Jest to problematyka ważna nie tylko dla samego Izraela, ale i dla bliskowschodniego procesu pokojowego, a co za tym idzie, całego systemu międzynarodowego. W niniejszej książce usiłuję dokonać analizy znaczenia i siły oddziaływania żydowskich ugrupowań religijnych, co powinno choć częściowo wypełnić lukę w rodzimej literaturze. Publikacja dotyczy całego okresu funkcjonowania demokracji izraelskiej od jej powstania do współczesności. Główna część książki jest poświęcona ewolucji roli żydowskich partii i organizacji religijnych w systemie politycznym. Przedstawiono w niej dynamikę zmian ich siły i funkcji. Wpływ tych ugrupowań przejawia się głównie w specyfice izraelskiego modelu relacji między polityką a religią i właśnie ten aspekt będzie mieć dla nas kluczowe znaczenie. W książce staram się dowieść, że mimo szczególnej roli ugrupowań ortodoksyjnych Żydów w systemie politycznym, Izrael pozostaje liberalną demokracją z mocnymi fundamentami ustrojowymi. Teza ta nie jest popularna wśród badaczy i opinii publicznej. Dominuje raczej przekonanie o przemożnym wpływie żydowskich ugrupowań religijnych na izraelską politykę. Wydaje się, że oceny takie często wynikają z osobistego zaangażowania uczestników debaty publicznej oraz z logiki współczesnego przekazu medialnego, w którym świeccy dziennikarze wyolbrzymiają nadużycia ze strony środowisk ortodoksyjnych
8 Wstęp Żydów. W moim przekonaniu rola żydowskich środowisk ortodoksyjnych i reprezentujących je partii nie jest aż tak znacząca. Siła polityczna grup religijnych nie zachwiała podstawami ustrojowymi demokracji izraelskiej. Model relacji na płaszczyźnie religijno-politycznej przyjęty w państwie żydowskim, zachowując niezaprzeczalną specyfikę, jest najbliższy modelowi przyjętemu w państwach Zachodu. Konsensus między świecką i ortodoksyjną częścią społeczeństwa pozwolił na zachowanie stabilności politycznej i ładu społecznego przy równoczesnej ochronie najważniejszych praw członków obu tych grup. Wprowadzenie do systemu prawnego rozwiązań zakorzenionych w religijnej tradycji żydowskiej nie zmienia faktu, że dominującą siłą polityczną w Izraelu są partie świeckie. Książka ukazuje także ścisłe związki, jakie zachodzą pomiędzy społeczno-kulturowymi przeobrażeniami wspólnot żydowskich w Izraelu a ewolucją roli politycznej ugrupowań religijnych. W kolejnych rozdziałach scharakteryzowano zmiany systemu wartości i tożsamości żydowskiej, zarówno w świeckiej, jak i religijnej części społeczeństwa. Mają one bezpośredni wpływ na cały system polityczny, ale szczególnie silnie kształtują pozycję ugrupowań ortodoksyjnych Żydów. Pokazanie tej zależności jest punktem wyjścia do oceny ich zmieniającej się roli i relacji z partiami świeckimi. Przygotowując książkę korzystałem z różnych źródeł i opracowań. Pierwszą grupę źródeł stanowi myśl religijna zawarta w najważniejszych dziełach duchowych przywódców żydowskich ugrupowań ortodoksyjnych. Teksty autorytetów halachicznych są dogmatyczną podstawą, na której opiera się polityczna działalność religijnych Żydów. Analiza treści tych dzieł jest niezbędna do zrozumienia podstawowych założeń ideologii żydowskich partii religijnych. Kolejnym elementem bazy źródłowej publikacji są manifesty wyborcze i programy oraz wypowiedzi polityków i osób publicznych związanych z ugrupowaniami ortodoksyjnych Żydów. Ukazują one stanowiska i cele przedstawicieli religijnych ugrupowań żydowskich, co jest podstawą do oceny wpływu ich poglądów i aspiracji na kształt procesów politycznych w Izraelu. W książce wykorzystuję również akty prawne dotyczące publicznej roli religii w Izraelu. Są to zarówno dokumenty o charakterze konstytucyjnym (Deklaracja Niepodległości, ustawy zasadnicze), jak i ustawy poświęcone bardziej szczegółowej problematyce związanej z relacjami między religią a polityką (np. Ustawa o Głównym Rabinacie). Ze względu na aktualność problematyki konieczne jest również posłużenie się doniesieniami prasy izraelskiej, relacjonującej bieżący rozwój sporu o rolę religii w polityce i opisującej działalność ugrupowań religijnych. Książka opiera się także na opracowaniach naukowych, jako niezbędnym elemencie dającym szerszą perspektywę. Polskojęzyczne pozycje na temat ugrupowań religijnych w Izraelu nie są liczne. Jedyną monografią w cało-
Wstęp 9 ści poświęconą zagadnieniom poruszanym także w niniejszej publikacji jest pozycja Uriego Hupperta Izrael w cieniu fundamentalizmów 1. W książce wykorzystuję głównie prace anglojęzyczne, które w bardziej szczegółowy, pełniejszy i wieloaspektowy sposób ujmują tę tematykę. Publikacja opiera się także na analizie pozycji w języku hebrajskim, szczególnie tych dotyczących kwestii bieżących, które nie znalazły jeszcze dokładnego opisu w literaturze anglojęzycznej. Konieczne było również sięgnięcie do hebrajskich tekstów manifestów i programów partyjnych, a także poszczególnych ustaw rozstrzygających kwestie religijne. Należy jeszcze poczynić kilka uwag dotyczących terminologii i transkrypcji. Książka jest poświęcona ugrupowaniom żydowskim i społecznym uwarunkowaniom ich działalności. Rola mniejszości arabskiej w kształtowaniu systemu politycznego pojawia się w niej sporadycznie. Dla uproszczenia, termin społeczeństwo izraelskie odnosi się w publikacji jedynie do mieszkających w Izraelu Żydów. W przypadku kiedy stosuje się go w dosłownym rozumieniu, jako ogół Izraelczyków, jest to wyraźnie zaznaczone w tekście. Kolejna uwaga leksykalna dotyczy terminu Żyd. Jest on używany wielokrotnie, w bardzo różnych kontekstach. W wielu przypadkach rozstrzygnięcie, czy zapis małą (wyznawca judaizmu), czy też wielką literą (przedstawiciel narodu lub grupy etnicznej) jest właściwszy byłoby arbitralne albo wiązało się z przyjęciem jednego ze stanowisk ideologicznych bądź religijnych w ramach sporu wewnątrzżydowskiego, co byłoby niezasadne. Aby uniknąć takiej sytuacji, w prawie wszystkich przypadkach będę używał słowa Żyd pisanego wielką literą, jako że jego narodowo-etniczne rozumienie jest właściwe dla większości przypadków. Zapis małą literą stosowany będzie jedynie sporadycznie, dla podkreślenia, że w danych przypadkach chodzi wyłącznie o religijne znaczenie terminu. Jeszcze jedno zastrzeżenie dotyczy rozróżnienia między świeckimi a religijnymi Żydami. Hebrajski przymiotnik dati, dosłownie tłumaczony jako religijny, w odniesieniu do Żyda oznacza również ortodoksyjny, a więc ściśle przestrzegający tradycyjnych zasad halachy (żydowskiego prawa religijnego). Termin świecki (hebr. chiloni) nie oznacza w tym kontekście osoby niereligijnej, a jedynie nieutożsamiającej się z judaizmem ortodoksyjnym. W książce słowa religijny i ortodoksyjny są używane synonimicznie. Zabieg ten nie ma na celu oceny rzeczywistej religijności zarówno ortodoksyjnych, jak i nieortodoksyjnych Żydów, ale wynika z przyjęcia sposobu użycia tych terminów funkcjonującego w języku hebrajskim. 1 U. Huppert, Izrael w cieniu fundamentalizmów, Warszawa 2007. Książka była, w niewiele zmienionej formie, wydana już wcześniej pod tytułami Izrael. Rabini i heretycy (1994) oraz Izrael na rozdrożu (2001).
10 Wstęp Wyjaśnienia wymagają również określenia Sefardyjczyk oraz Żyd Wschodni 2. Pierwsze z nich odnosi się głównie do kontekstu religijnego. Sefardyjczykami nazywano Żydów o specyficznym rycie i obrzędowości, obcych religijności drugiej największej grupy żydowskiej, czyli Aszkenazyjczyków. Termin Żyd Wschodni odnosi się w głównej mierze do kontekstu etnicznego. Określa się nim Żydów pochodzących z określonych państw 3, głównie z Afryki Północnej oraz Azji (między innymi Maroka, Egiptu, Jemenu, Iraku, Iranu, Syrii). Grupa ta wykształciła wspólną tożsamość etniczną i kulturę, która różniła się od dominującej początkowo w Izraelu kultury Żydów pochodzących z Europy. Jedną ze specyficznych cech Żydów Wschodnich była szczególna forma obrzędowości religijnej, ale współcześnie nie utożsamiają się z nią wszyscy członkowie społeczności. Terminy Sefardyjczyk i Żyd Wschodni są w literaturze często używane synonimicznie. Również w tej książce występują one zamiennie i oznaczają członka żydowskiej grupy etnicznej. Słowa hebrajskie są zapisane w publikacji uproszczoną transkrypcją fonetyczną, zgodną z polską wymową. Zastosowano ją także wobec hebrajskich imion i nazwisk. W przypadku imion i nazwisk współczesnych badaczy izraelskich dodano w nawiasie najczęściej używane formy transkrypcji angielskiej, rozpowszechnione w literaturze. W języku hebrajskim nie rozróżnia się wielkich i małych liter, w transkrypcji użyto zasad ich zapisu zgodnych z normami języka polskiego. Niewystępujący w języku polskim przedimek określony ה (he), jest zapisywany małą literą, z wyjątkiem przypadków, kiedy stanowi pierwszy człon złożonej nazwy własnej. Przyimki, przedimki i spójnik ו (waw) pisane w języku hebrajskim łącznie z następującym po nich wyrazem, są w transkrypcji oddzielone od niego dywizem (jak w przypadku nazwy partii Ha-Poel ha-mizrachi). Opis bibliograficzny pozycji w języku hebrajskim w przypisach jest podany w tłumaczeniu na język polski z adnotacją w j. hebr.. W bibliografii, aby ułatwić dotarcie do źródła, pod polskim tłumaczeniem dodatkowo zamieszczone są zapisane czcionką hebrajską oryginalne tytuły oraz autorzy. 2 Hebrajski odpowiednik terminu Żyd Wschodni (Mizrachi), często spotykany w literaturze, brzmi tak samo jak nazwa jednej z partii ortodoksyjnych Żydów. Używa się go także jako synonimu słowa religijnosyjonistyczny. Aby uniknąć niejasności terminologicznych, jego hebrajska forma pojawia się w pracy jedynie jako nazwa partii (Mizrachi). 3 Y. Yadgar, SHAS as a Struggle to Create a New Field: A Bourdieuan Perspective of an Israeli Phenomenon, Sociology of Religion 2003, t. 64, nr 2, s. 224.