MUZEUM ARCHEOLOGICZNE W GDAŃSKU OPRACOWANIE WYNIKÓW BADAŃ ARCHEOLOGICZNYCH PRZEPROWADZONYCH W OSTROMICACH NA STANOWISKU 7 (AZP 22-07:76) GMINA WOLIN

MUZEUM ARCHEOLOGICZNE W GDAŃSKU OPRACOWANIE WYNIKÓW BADAŃ ARCHEOLOGICZNYCH PRZEPROWADZONYCH W OSTROMICACH NA STANOWISKU 7 (AZP 22-07:76) GMINA WOLIN WOJ. ZACHODNIOPOMORSKIE. inwestycja pn. Budowa węzła Parłówko wraz z budową obwodnic miejscowości Troszyn i Ostromice GDAŃSK 2010 1 S t r o n a

Spis treści Wstęp (Paweł M. Pogodziński)... 4 1. Lokalizacja stanowiska (Paweł M. Pogodziński)... 4 2. Charakterystyka geomorfologiczna (Paweł M. Pogodziński)... 6 3. Metodyka badań i dokumentacji (Paweł M. Pogodziński)... 7 4. Charakterystyka źródeł (Paweł M. Pogodziński).... 8 5. Katalog obiektów... 14 6. Wczesna epoka żelaza... 30 6. 1. Charakterystyka obiektów archeologicznych (Paweł M. Pogodziński)...... 30 6.1.1. Planigrafia obiektów... 30 6.1.2. Interpretacja funkcjonalna obiektów... 30 6.1. 2.1. Piece... 30 6.1.2.2. Paleniska... 31 6.1.2.3. Jamy... 32 6.1.3. Podsumowanie... 32 6.1.4. Bibliografia:... 33 6.2. Klasyfikacja materiałów źródłowych (Anna Rembisz)... 48 6.2.1. Naczynia ceramiczne... 48 6.2.2. Polepa... 53 6.2.3. Analiza kulturowo-chronologiczna materiałów źródłowych z wczesnej epoki żelaza... 54 6.2.4. Bibliografia... 58 7. Okres nowożytny (Szymon Bednarz, Paweł M. Pogodziński)... 73 7.1. Rys historyczny miejscowości Ostromice... 73 7.2. Charakterystyka obiektów archeologicznych... 74 7.3. Klasyfikacja materiałów źródłowych... 92 7.3.1. Ceramika naczyniowa... 92 7.3.2. Naczynia szklane... 97 7.3.3. Zabytki metalowe... 97 2 S t r o n a

7.3.4. Kości zwierzęce... 97 7.4. Uwagi o chronologii i charakterze pozostałości osadnictwa nowożytnego... 97 7.5. Bibliografia:... 98 8. Obiekty o nieokreślonej chronologii (Anna Rembisz)..... 101 9. Aneksy... 107 9.1. Wyniki analizy archeobotanicznej (Joanna Abramów)....107 9.2. Zestawienie wyników datowań radiowęglowych (Marek Krąpiec)... 123 10. Podsumowanie (Paweł M. Pogodziński)... 125 3 S t r o n a

Wstęp (Paweł M. Pogodziński) Badania archeologiczne na stanowisku 7 w Ostromicach, gm. Wolin (AZP 22-07:76) były prowadzone przez Muzeum Archeologiczne w Gdańsku na zlecenie Generalnej Dyrekcji Dróg Krajowych i Autostrad (dalej GDDKiA) oddział w Szczecinie. Prace trwały od 15.06.2009 do 10.11.2009 r. Badaniami kierowała mgr Z. Ratajczyk. Preliminowana powierzchnia badawcza wynosiła 75 arów. W wyniku decyzji Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Szczecinie oraz GDDKiA oddział w Szczecinie teren badań powiększono do powierzchni 115 arów. Ostatecznie powierzchnia przebadanego obszaru wyniosła 113,5 ara. 1. Lokalizacja stanowiska (Paweł M. Pogodziński) Wieś Ostromice leży przy drodze krajowej nr 3 pomiędzy Kamieniem Pomorskim a Szczecinem, około 12 km od Wolina. Stanowisko nr 7 znajduje się w zachodniej części wsi na polach ornych oraz nieużytkach (por. Mapa 1, 2). Stanowisko 7 w Ostromicach zostało wyróżnione przez A. Porzezińskiego w trakcie badań powierzchniowych AZP przeprowadzonych w 1983 r. Nadano mu wówczas numer ewidencyjny 22-07:76. W trakcie tych badań odkryto 5 ułamków ceramiki datowanej na okres wczesnego średniowiecza oraz 2 fragmenty ceramiki datowanej na XVIII-XIX w. W 2008 roku na zlecenie GDDKiA oddział Szczecin przeprowadzono badania powierzchniowo - sondażowe. Efektem przeprowadzonych prac było odkrycie dwóch obiektów osadniczych o nieokreślonej chronologii. W 2009 roku przeprowadzono badania archeologiczne, które miały na celu zarejestrowanie pozostałości kulturowych (obiekty osadnicze i zabytki ruchome) i określenie charakteru stanowiska (określenie relacji stratygraficznych, chronologii, charakteru nawarstwień kulturowych i określenia zasięgu osady). 4 S t r o n a

Mapa 1. Ostromice, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 7 (AZP 22-07:76). Lokalizacja obszaru badań. Skala 1:10 000 5 S t r o n a

Mapa 2. Ostromice, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 7 (AZP 22-07:76). Lokalizacja i zasięg stanowiska w skali 1:10 000 wg karty AZP 2. Charakterystyka geomorfologiczna (Paweł M. Pogodziński) Pod względem fizjograficznym stanowisko znajduje się w pasie Pobrzeża Szczecińskiego, w mezoregionie Równiny Goleniowskiej, na krawędzi małej doliny, na stoku o nachyleniu w kierunku wschodnim (tabl. 1-2). Geologicznie teren ten tworzyły gliny, miejscami kreda (tabl. 3). Region ten cechuje najłagodniejszy klimat na Pomorzu Zachodnim dzięki wpływom morza i Zalewu Szczecińskiego. Rzeźba terenu pozostaje w ścisłym związku z działalnością lodowca i wód lodowcowych. Cofający się lodowiec pozostawił za sobą płaską lub łagodnie 6 S t r o n a

sfalowana morenę denną, przeważnie gliniastą o wysokości do 30 m n.p.m. Morfologia gleb zbliżona jest do tzw. gleb przemytych 1. 3. Metoda badań i dokumentacji (Paweł M. Pogodziński) Prace prowadzone były zgodnie ze stosowanymi w polskiej archeologii standardami badań wykopaliskowych i dokumentacji badań archeologicznych, począwszy od sporządzenia planu warstwicowego i organizacji przestrzeni prac - siatka arowa, oznaczana w układzie współrzędnych, w oparciu o zasady tzw. siatki Henneberga, nawiązana do punktów geodezyjnych osnowy poziomej i pionowej wyniesiona w obrębie linii, rozgraniczających inwestycję w zakresie przestrzennym planowanych badań, poprzez rejestrację źródeł archeologicznych w nawiązaniu do jednostek przestrzeni badawczej, ich eksplorację (w ramach kulturowych układów stratyfikacyjnych, cięcie profilowe połówkowe, a w przypadku dużych źródeł nieruchomych krzyżowe - obiektów zagłębionych w ziemię, zasadniczo z zastosowaniem warstw mechanicznych po 10 cm, w uzasadnionych przypadkach z przesiewaniem lub szlamowaniem wypełnisk), pobranie odpowiednich próbek, po dokumentację badań i zabytków: pomiarową; rysunkową - podstawową w skali 1:20 (w ramach ćwiartek arów; rzuty poziome zachowanych stropów obiektów oraz podrysy zasadniczo, co 30 cm, przekroje pionowe), zarys obiektów w skali dostosowanej do potrzeb badanej przestrzeni i stanowiska; opisową (karty stanowiska, obiektów; w przypadku występowania również warstw kulturowych; strukturalno-barwna charakterystyka wypełnisk) fotograficzną (cyfrowa arów i obiektów); inwentarzy źródeł, próbek i dokumentacji. Pozyskane źródła na etapie opracowania zostaną poddane konserwacji. Pierwszym etapem prac było odsłonięcie warstwy ornej, której miąższość dochodziła od 30 do 40cm. W pierwszej kolejności odsłonięto obszary przy granicach wyznaczonego stanowiska i na wypłaszczeniu wyniesienia w celu weryfikacji zasięgu i chronologii osadnictwa na stanowisku. W wyniku podjętych badań uzyskano dane obiekty i warstwę kulturową, które wskazywały na wykraczanie śladów osadnictwa poza przyjęty zasięg stanowiska, ujęty w dokumentacji konserwatorskiej. W efekcie poszerzono teren badań w kierunku zachodnim i północno-zachodnim. 1 1 S. Borowiec Gleby powiatu wolińskiego i kamieńskiego na tle warunków przyrodniczych, Materiały Zachodniopomorskie, t. V, 1959, Szczecin, s. 9-25. 7 S t r o n a

Odsłonięty teren oczyszczano łopatami i szpadlami do momentu odsłonięcia obiektów archeologicznych. Po tych zabiegach wykonywano dokumentację fotograficzną, rysunkową i opisową. Zestaw kart przygotowano na podstawie głównych wytycznych zawartych między innymi w pracy Ewidencja, eksploracja, i dokumentacja w praktyce konserwatorstwa archeologicznego 2. Sposób prowadzenia i przykłady zastosowanej na stanowisku dokumentacji: Dokumentacja opisowa: karty obiektów zawierające dokładny opis obiektu (wymiary, kształt, lokalizacja), opis pozyskanych zabytków i pobranych próbek organicznych, wstępną interpretację znaleziska. Ponadto prowadzono inwentarze: planów oraz profili, zabytków, fotografii, próbek. Dokumentacja fotograficzna: po wykonaniu podczyszczenia wykonywano dwa zdjęcia ara, następnie wykonywano zdjęcia zarysom obiektów oraz ich profilom. Dokumentacja rysunkowa: prowadzono ją na foliach technicznych w skali 1:20 folia odpowiadała rozmiarom i proporcjom wielkości ara. Obok narysowanych rzutów umieszczano rysunek profilu obiektu. Każdy rysunek opatrzony był legendą zawierającą podstawowe dane o narysowanym obiekcie. Wszystkie obiekty zostały wyrysowane na jedną mapę zbiorczą stanowiska, w skali 1:200. 4. Charakterystyka źródeł (Paweł M. Pogodziński) W trakcie prac wykopaliskowych wydzielono 195 obiektów archeologicznych, jedną warstwę kulturową oraz jedną warstwę akumulacyjną (tabl. 4). W grupie tej 19 obiektów oraz warstwę kulturową wydatowano na kulturę jastorfską, 17 na okres nowożytny, 159 jako obiekty nieokreślone (w grupie tej umieszczono obiekty, w których zrejestrowano materiał ruchomy, drobny, bardzo zniszczony); 21 obiektów, po przecięciu odrzucono, gdyż okazały się tworami pochodzenia naturalnego. W trakcie badań pozyskano w sumie 1683 fragmenty ceramiki. Opracowanie pozyskanego materiału pozwoliło na wyróżnienie dwóch faz osadniczych: 2 Kobyliński Z. Ewidencja, eksploracja, i dokumentacja w praktyce konserwatorstwa archeologicznego, Warszawa 1998, s. 59-72. 8 S t r o n a

Faza I wczesna epoka żelaza - kultura jastorfska Ślady osadnictwa z wczesnej epoki żelaza odkryto na całym badanym obszarze. Odkryte relikty to 12 jam, 2 paleniska, 5 pieców garncarskich (por. tabela 1)oraz warstwa kulturowa. Pewnego rodzaju koncentrację pozostałości osadnictwa jastorfskiego można wydzielić w środkowej części badanego stanowiska przy zachodniej granicy inwestycji. W tej części wystąpiła warstwa kulturowa, paleniska i 3 piece. Miąższość warstwy kulturowej dochodziła do 40 cm. W warstwie odkryto 500 fragmentów ceramiki, czyli prawie 1/3 wszystkich zarejestrowanych fragmentów. Zarejestrowane źródła pozwalają założyć, że rejon stanowiska był terenem, na którym znajdowała się strefa produkcyjna, ukierunkowana na wytwórczość garncarską. Wydaje się, że teren był idealny do takiego rodzaju działalności dostępność surowca gliny, jak i ukształtowanie terenu. Faza II nowożytność Na stanowisku odkryto 16 obiektów datowanych na okres nowożytny (por. tabela 1). Odkryto je na całej powierzchni stanowiska. W przeważającej części są to obiekty o dużych, bądź bardzo dużych rozmiarach największy z wyróżnionych miał 20 m długości, 10,5 m szerokości i 1,32 cm głębokości. Obiekty te w rzucie, jak i w profilu mają najczęściej kształt nieregularny. Prawdopodobnie obiekty te to pozostałość wkopów, z których pozyskiwano glinę i rudę. 9 S t r o n a

Fot. 1. Fot. 2. Tablica 1.Ostromice, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 7 (AZP 22-07:76). Widok ogólny stanowiska, w tle widoczne prace (fot. P.M. Pogodziński) 10 S t r o n a

Fot. 1 Fot. 2 Tablica 2. Ostromice, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 7 (AZP 22-07:76). Widok ogólny stanowiska(fot. P.M. Pogodziński) 11 S t r o n a

Fot. 1 Fot. 2 Tablica 3. Ostromice, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 7 (AZP 22-07:76). Widok ogólny stanowiska (fot. P.M. Pogodziński) 12 S t r o n a

Fot. 1 Fot. 2 Tablica 4. Ostromice, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 7 (AZP 22-07:76). Widok ogólny stanowiska. Fot. 1 - po eksploracji warstwy akumulacyjnej; Fot. 2 - prace na stanowisku (fot. P.M. Pogodziński) 13 S t r o n a

5. Katalog obiektów Tabela 1. Ostromice, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 7 (AZP 22-07:76). Charakterystyka form i rozmiarów obiektów nieruchomych wraz z ich zawartością Nr Ar/ćw. Zarys obiektu Dł. Szer. Głęb. Profil Charakter wypełniska Datowanie Funkcja Ilość fr. ceramiki Ilość fr. ceramiki o innej chronologii Inne zabytki Uwagi 1 F8/A owalny 74 85 rozmyty jednowarstwowe 2 nieokreślone 3 G8/CD owalny 112 72 18 nieckowaty jednowarstwowe nieokreślone jama 4 F6/B owalny 80 55 35 nieckowaty jednowarstwowe nieokreślone jama 5 G8/B owalny 94 80 nieckowaty nieokreślone jednowarstwowe z przegłębieniem jama 6 G9/A owalny 78 56 16 niecharakterystyczny nieokreślone jednowarstwowe z przegłębieniem jama 7 G9/C owalny 153 110 40 nieckowaty jednowarstwowe nieokreślone jama 8 F9/A kolisty 25 25 12 nieregularny jednowarstwowe nieokreślone jama 9 F9/A 10 F9 kolisty 22 22 jednowarstwowe nieokreślone jama 11 F9 owalny 26 20 jednowarstwowe nieokreślone jama 12 F9 13 F9 14/30 E9/C D9/B nieregularny 132 120 38 nieckowaty jednowarstwowe kultura jastorfska jama jama 3 obiekt anulowany obiekt anulowany obiekt anulowany obiekt anulowany obiekt ma dwa nr-y 14 S t r o n a

Tabela 1. Ostromice, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 7 (AZP 22-07:76). Charakterystyka form i rozmiarów obiektów nieruchomych wraz z ich zawartością Nr Ar/ćw. 15 G10/A Zarys obiektu Dł. Szer. Głęb. Profil Charakter wypełniska Datowanie Funkcja 16 H11/B owalny 144 133 43 nieckowaty jednowarstwowe nieokreślone jama 17 H11/B prostokątny 143 72 88 nieckowaty jednowarstwowe nieokreślone jama 18 H11/B owalny 76 65 26 wannowaty z przegłębieniem nieokreślone jednowarstwowe jama 19 F12/B nieregularny nieokreślone 126 111 26 wannowaty jednowarstwowe jama 20 F12/B nieregularny nieokreślone 125 106 38 nieregularny jednowarstwowe jama 21 G11/B nieregularny nieokreślone 92 76 109 nieregularny jednowarstwowe jama 22 G11/B owalny 33 20 26 prostokątny jednowarstwowe nieokreślone dołek posłupowy 23 G11/B owalny 91 58 16 nieckowaty jednowarstwowe nieokreślone jama Ilość fr. ceramiki Ilość fr. ceramiki o innej chronologii Inne zabytki Uwagi obiekt anulowany 24 G11B G12/A owalny 50 30 30 nieckowaty jednowarstwowe 25 G12/C owalny 116 44 32 nieregularnie nieckowaty jednowarstwowe nieokreślone nieokreślone dołek posłupowy jama 26 G12/A soczewkowaty 49 32 12 nieckowaty jednowarstwowe nieokreślone jama 15 S t r o n a

Tabela 1. Ostromice, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 7 (AZP 22-07:76). Charakterystyka form i rozmiarów obiektów nieruchomych wraz z ich zawartością Nr Ar/ćw. 27 G12/A Zarys obiektu Ilość fr. ceramiki o innej chronologii nieregularny Dł. Szer. Głęb. Profil 190 90 44 nieregularnie nieckowaty Charakter wypełniska jednowarstwowe Datowanie nieokreślone jama Funkcja Ilość fr. ceramiki Inne zabytki Uwagi 28 owalny 20m 10,5 1,32m nieregularny dwuwarstwowe nowożytność gospodarcza 16 1 szkło fr. drutu 29 E9/CD 228 200 58 nowożytność jama 3 30 = ob. 14 31 E8/C prostokątny nieckowaty nieregularnie nieokreślone 92 52 12 jednowarstwowe jama 32 E8/B 124 84 14 nieokreślone jama 33 D8/A owalny 62 53 12 nieckowaty jednowarstwowe kultura jastorfska jama 53 34 D8/AD nieregularny nieokreślone 228 166 20 nieckowaty jednowarstwowe jama 35 E7/B nieokreślone obiekt anulowany 36 E7/AB kolisty 22 22 jednowarstwowe nieokreślone dołek profil posłupowy zniszczony 37 E7/AD owalny 62 50 16 nieckowaty jednowarstwowe nieokreślone jama 38 E7/C owalny 144 114 60 wannowaty dwuwarstwowe kultura jastorfska piec 10 39 F6/AD prostokątny 348 109 70 nieregularny jednowarstwowe nowożytność jama 1 40 F7/A owalny 78 74 25 nieckowaty jednowarstwowe nieokreślone jama 41 F6/B kolisty 40 24 20 nieckowaty jednowarstwowe nieokreślone jama 16 S t r o n a

Tabela 1. Ostromice, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 7 (AZP 22-07:76). Charakterystyka form i rozmiarów obiektów nieruchomych wraz z ich zawartością Nr 42 F6/B Ar/ćw. 43 E6/D Zarys obiektu Dł. Szer. Głęb. Profil Charakter wypełniska Datowanie Funkcja 44 I10/C owalny 92 76 32 nieregularny jednowarstwowe nieokreślone jama 45 I10/B owalny 194 160 64 nieregularny jednowarstwowe nieokreślone jama 46 H10/AD owalny 80 60 45 nieregularny jednowarstwowe nieokreślone jama 47 H9/A owalny 430 190 45 trapezowaty dwuwarstwowe nieokreślone mielerz 48 I3/B owalny 206 183 37 nieregularny jednowarstwowe kultura jastorfska jama 152 49 I3/A owalny 204 165 28 nieckowaty jednowarstwowe nieokreślone jama 50 I4/C kolisty 14 14 30 prostokątny jednowarstwowe nieokreślone dołek posłupowy 51 J4/D owalny 34 23 12 nieckowaty jednowarstwowe nieokreślone jama 52 I3/B owalny 50 26 10 nieckowaty jednowarstwowe nieokreślone dołek posłupowy 53 J4/A owalny 254 88 44 nieregularny jednowarstwowe nieokreślone jama 54 J4/A kolisty 47 47 16 nieckowaty jednowarstwowe nieokreślone dołek posłupowy 55 J4/B kolisty 16 16 39 u-kształtny jednowarstwowe nieokreślone dołek posłupowy 56 J4/D owalny 28 18 20 nieckowaty jednowarstwowe nieokreślone dołek posłupowy Ilość fr. ceramiki Ilość fr. ceramiki o innej chronologii Inne zabytki Uwagi obiekt anulowany obiekt anulowany 57 J4/D owalny 18 15 30 u-kształtny jednowarstwowe nieokreślone dołek posłupowy 17 S t r o n a

Tabela 1. Ostromice, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 7 (AZP 22-07:76). Charakterystyka form i rozmiarów obiektów nieruchomych wraz z ich zawartością Nr Ar/ćw. Zarys obiektu Dł. Szer. Głęb. Profil Charakter wypełniska Datowanie Funkcja Ilość fr. ceramiki o innej chronologii 58 K4/C kolisty 20 10 34 kielichowaty jednowarstwowe nieokreślone dołek posłupowy 59 K4/C nieregularny J4/B 121 68 33 nieckowaty jednowarstwowe nieokreślone jama 60 K4/C kultura owalny 138 100 73 wannowaty dwuwarstwowe K5/D jastorfska piec 260 61 J5/A owalny 150 112 28 nieregularny jednowarstwowe kultura jastorfska jama 13 62 J4/C o 149 86 44 nieregularnie nieckowaty jednowarstwowe nieokreślone jama 63 owalny 63 53 34 u-kształtny jednowarstwowe nieokreślone jama Ilość fr. ceramiki Inne zabytki Uwagi 64 I5/D owalny 190 144 34 nieckowaty jednowarstwowe nieokreślone jama 65 L4/D owalny 21 17 u-kształtny jednowarstwowe nieokreślone 66 L4/D owalny 38 20 36 schodkowy jednowarstwowe nieokreślone 67 L4/D owalny 26 22?? nieokreślone 68 L4/D kolisty 29 29 29? jednowarstwowe nieokreślone 69 L4/D owalny 143 64 33 nieckowaty jednowarstwowe nieokreślone jama dołek posłupowy dołek posłupowy dołek posłupowy dołek posłupowy profil zniszczony przez ulewę profil zniszczony przez ulewę 18 S t r o n a

Tabela 1. Ostromice, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 7 (AZP 22-07:76). Charakterystyka form i rozmiarów obiektów nieruchomych wraz z ich zawartością Nr Ar/ćw. Zarys obiektu Dł. Szer. Głęb. Profil Charakter wypełniska Datowanie Funkcja 70 M4/D owalny 32 28 34 u-kształtny jednowarstwowe nieokreślone dołek posłupowy 71 L5/C owalny 206 148 28 nieregularny jednowarstwowe nieokreślone jama 72 L5/B owalny 184 100 51 nieregularny jednowarstwowe nieokreślone jama 73 M6/D owalny 92 76?? jednowarstwowe nieokreślone jama 74 M6/D owalny 31 26 10 nieckowaty jednowarstwowe nieokreślone jama Ilość fr. ceramiki Ilość fr. ceramiki o innej chronologii Inne zabytki Uwagi profil zniszczony przez ulewę 75 M6/B owalny 20 30 30 nieregularnie nieckowaty z przegłębieniem jednowarstwowe nieokreślone dołek posłupowy 76 L6/D kolisty 54 48?? jednowarstwowe nieokreślone jama 77 M7/C owalny 142 56 28 nieckowaty jednowarstwowe nieokreślone jama 78 M7/B owalny 60 53 13 nieckowaty jednowarstwowe nieokreślone jama 79 M7/A owalny 72 46 24 nieckowaty nieokreślone jama 80 N6/B O6/CD O7/D N7/A 81 K5/A prostokątny 730 460 23 nieregularny jednowarstwowe nowożytność jama 3 profil zniszczony przez ulewę obiekt anulowany 19 S t r o n a

Tabela 1. Ostromice, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 7 (AZP 22-07:76). Charakterystyka form i rozmiarów obiektów nieruchomych wraz z ich zawartością Nr Ar/ćw. Zarys obiektu Dł. Szer. Głęb. Profil Charakter wypełniska Datowanie 82 I3/A owalny 53 12 50 nieckowaty jednowarstwowe nieokreślone jama 83 I3/A 84 J3/A Funkcja 88 G1/4 860 750 58 nieckowaty jednowarstwowe nowożytność 89 I3/B kolisty 53 49 8 nieckowaty jednowarstwowe nieokreślone jama jama gospodarcza Ilość fr. ceramiki 45 Inne zabytki Ilość fr. ceramiki o innej chronologii 85 J3/B owalny 28 16 29 nieckowaty jednowarstwowe nieokreślone jama K5/A nieregularny 86 534 250 42 nieckowaty dwuwarstwowe nowożytność jama 2 L5/D 87 J5/AD owalny 382 170 73 wannowaty jednowarstwowe nieokreślone jama nieregularny przedmiot żelazny Uwagi obiekt anulowany obiekt anulowany 90 G4/A owalny 180 150 46 nieckowaty jednowarstwowe nowożytność jama 10 1 kość 91 G3/C nieregularny 28 20 10 nieckowaty jednowarstwowe nieokreślone skupisko kamieni 92 K6/D nieregularny 143 138 17 nieckowaty jednowarstwowe nieokreślone jama 93 L7/B owalny 106 70 26 nieckowaty jednowarstwowe nieokreślone jama 94 G4/D owalny 72 50 20 nieckowaty jednowarstwowe nieokreślone jama 95 F5/D kolisty 20 16 24 u-kształtny jednowarstwowe nieokreślone dołek posłupowy 20 S t r o n a

Tabela 1. Ostromice, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 7 (AZP 22-07:76). Charakterystyka form i rozmiarów obiektów nieruchomych wraz z ich zawartością Nr Ar/ćw. Zarys obiektu Dł. Szer. Głęb. Profil Charakter wypełniska Datowanie 96 F5/D kolisty 20 14 22 u-kształtny jednowarstwowe nieokreślone 97 F5/D kolisty 20 20 24 u-kształtny jednowarstwowe 98 F5/D kolisty 19 19 22 u-kształtny jednowarstwowe 99 F5/D kolisty 18 18 24 u-kształtny jednowarstwowe 100 F5/C owalny 76 64 26 nieckowaty jednowarstwowe nieokreślone nieokreślone nieokreślone nieokreślone Funkcja dołek posłupowy dołek posłupowy dołek posłupowy dołek posłupowy jama Ilość fr. ceramiki Ilość fr. ceramiki o innej chronologii Inne zabytki Uwagi 101 E6/A owalny 69 42 15 nieckowaty jednowarstwowe nieokreślone jama 102 E6/AB owalny 61 47 17 nieckowaty jednowarstwowe nieokreślone jama 103 E6/C kolisty 48 48 20 nieckowaty jednowarstwowe nieokreślone jama 104 E6/C kolisty 38 38 20 nieckowaty jednowarstwowe nieokreślone jama 105 I5/D owalny 90 71 14 106 D7/C 107 L9/A 108 K9/D K8/C nieregularny prostokątny nieregularnie nieckowaty jednowarstwowe 90 84 12 wannowaty jednowarstwowe 105 112 50 trapezowaty dwuwarstwowe owalny 80 75 trapezowaty dwuwarstwowe nieokreślone nieokreślone nieokreślone nieokreślone jama jama jama jama 21 S t r o n a

Tabela 1. Ostromice, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 7 (AZP 22-07:76). Charakterystyka form i rozmiarów obiektów nieruchomych wraz z ich zawartością Nr Ar/ćw. Zarys obiektu Dł. Szer. Głęb. Profil Charakter wypełniska Datowanie 109 J7/B owalny 30 22 8 nieckowaty jednowarstwowe nieokreślone Funkcja dołek posłupowy Ilość fr. ceramiki Ilość fr. ceramiki o innej chronologii Inne zabytki Uwagi 110 I8/D owalny 150 65 28 trapezowaty jednowarstwowe nieokreślone jama 111 I7/A owalny 75 60 28 nieckowaty jednowarstwowe nieokreślone jama 112 I6/C owalny 70 58 12 nieckowaty jednowarstwowe nowożytność jama 1 113 J6/C kolisty 50 50 8 nieckowaty jednowarstwowe nieokreślone jama 114 J7/A owalny 185 50 26 nieregularny jednowarstwowe nowożytność jama 1 115 I8/D owalny 280 245 45 nieckowaty dwuwarstwowe nieokreślone jama 116 G7/A kolisty 24 24 25 u-kształtny jednowarstwowe nieokreślone jama 117 19/D gruszkowaty 130 105 11 nieckowaty jednowarstwowe nieokreślone jama 118 18/A owalny 80 58 13 nieckowaty jednowarstwowe nieokreślone jama 119 I10/A owalny 110 95 24 nieckowaty jednowarstwowe nieokreślone jama 120 M8/C nieregularny 150 110 16 nieregularny jednowarstwowe nieokreślone jama 121 M8/C gruszkowaty 118 75 19 nieregularny jednowarstwowe nieokreślone jama 122 L8/BC nieregularny nieckowaty nieregularnie 265 110 72 jednowarstwowe nieokreślone jama 123 L8/D owalny 210 200 78 nieregularny dwuwarstwowe nieokreślone jama przedmiot żelazny 22 S t r o n a

Tabela 1. Ostromice, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 7 (AZP 22-07:76). Charakterystyka form i rozmiarów obiektów nieruchomych wraz z ich zawartością Nr Ar/ćw. Zarys obiektu Dł. Szer. Głęb. Profil Charakter wypełniska Datowanie Ilość fr. ceramiki o innej chronologii 124 L8/BD nieregularny z przegłębieniami nieregularny 360 190 45 jednowarstwowe nieokreślone jama 125 K8/A owalny 230 90 64 nieregularny jednowarstwowe nieokreślone jama 126 J7/A owalny 120 85 20 nieckowaty dwuwarstwowe nieokreślone jama 127 J7/B kolisty 95 80 24 wannowaty dwuwarstwowe nieokreślone jama 128 J7/D owalny 90 90 22 nieckowaty jednowarstwowe nieokreślone jama 129 K7/B nieregularny 220 200 20 nieregularny jednowarstwowe nieokreślone jama 130 J8/ABD nerkowaty 94 60 55 nieregularny jednowarstwowe nieokreślone jama 131 J8/BC owalny 85 75 110 u-kształtny jednowarstwowe nieokreślone jama Funkcja Ilość fr. ceramiki Inne zabytki Uwagi 132 I6/BCD owalny 92 42 75 nieregularny dwuwarstwowe nowożytność jama 3 133 G7/D 134 K8/A nieregularny, zbliżony do trójkąta 124 81 38 nieckowaty jednowarstwowe nieokreślone jama 135 J10/C owalny 80 100 25 nieregularny jednowarstwowe nieokreślone 136 J10/C 137 J10/C 138 J10/A nieregularny skupisko kamieni 110 40 30 nieregularny jednowarstwowe nieokreślone jama obiekt anulowany obiekt anulowany obiekt anulowany 23 S t r o n a

Tabela 1. Ostromice, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 7 (AZP 22-07:76). Charakterystyka form i rozmiarów obiektów nieruchomych wraz z ich zawartością Nr Ar/ćw. 139 J10/C Zarys obiektu Dł. Szer. Głęb. Profil Charakter wypełniska Datowanie 140 H7/D owalny 80 60 20 nieckowaty jednowarstwowe nieokreślone jama 141 H7/D owalny 40 42 38 nieregularny jednowarstwowe nieokreślone jama Funkcja Ilość fr. ceramiki Ilość fr. ceramiki o innej chronologii Inne zabytki Uwagi obiekt anulowany 142 H7/D owalny 28 18 24 tulipanowaty jednowarstwowe nieokreślone jama 143 I6/AD owalny 70 40 30 nieckowaty dwuwarstwowe nieokreślone jama 144 H8/C owalny 150 120 20 nieckowaty jednowarstwowe nieokreślone 145 M8/AD 146 M8/AC 147 H8/C 148 149 I2/A J2/D I2/A J2/A 150 J2/D 151 J1/BC 550 55 50 nieregularnie nieckowaty skupisko kamieni jednowarstwowe nieokreślone jama 410 80 40 nieckowaty jednowarstwowe nieokreślone jama owalny 160 110 15 nieckowaty jednowarstwowe nieokreślone jama owalny 130 100 12 nieckowaty jednowarstwowe nieokreślone palenisko prostokątny prostokątny prostokątny 195 140 58 nieregularny dwuwarstwowe kultura jastorfska jama 7 obiekt anulowany obiekt anulowany 24 S t r o n a

Tabela 1. Ostromice, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 7 (AZP 22-07:76). Charakterystyka form i rozmiarów obiektów nieruchomych wraz z ich zawartością Nr Ar/ćw. Zarys obiektu Dł. Szer. Głęb. Profil Charakter wypełniska 152 J1/D owalny 140 120 75 nieckowaty dwuwarstwowe 153 J0/C 154 J2/ABCD 155 I2/D H2/A 110? 75 prostokątny trójwarstwowe 230 155 50 nieregularny dwuwarstwowe 156 H2/AB owalny 100 95 15 nieregularny jednowarstwowe Datowanie kultura jastorfska kultura jastorfska kultura jastorfska kultura jastorfska 157 H2/AB kolisty 120 110 50 zbliżony do trójkąta jednowarstwowe nieokreślone 158 O1/ACD O2/C kompostownik? prostokątny 640 390 43 nieregularnie nieckowaty Funkcja jama zasobowa piec garncarski Ilość fr. ceramiki 349 4 jama 33 jama 2 Ilość fr. ceramiki o innej chronologii nieokreślony nieregularny dwuwarstwowe nowożytność jama 26 159 O1/A P1/D owalny 180 90 35 nieckowaty trójwarstwowe nieokreślone nieokreślona 160 O1/CD kolisty 142 160 60 wannowaty pięciowarstwowe kultura piec jastorfska garncarski 13 161 O1/C kolisty 23 23 24 trapezowaty jednowarstwowe nieokreślone dołek posłupowy 162 O2/D owalny 135 105 45 nieckowaty jednowarstwowe kultura jastorfska jama 1 163 N2/AB owalny 220 120 65 nieregularny jednowarstwowe nieokreślone jama Inne zabytki 15 kości przedmiot żelazny Uwagi obiekt anulowany 164 O2/A owalny 190 110 35 nieckowaty dwuwarstwowe nieokreślone palenisko 25 S t r o n a

Tabela 1. Ostromice, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 7 (AZP 22-07:76). Charakterystyka form i rozmiarów obiektów nieruchomych wraz z ich zawartością Nr Ar/ćw. Zarys obiektu Dł. Szer. Głęb. Profil Charakter wypełniska Datowanie Funkcja 178 K2/C 179 K2/A 165 O2/A owalny 200 140 40 nieckowaty dwuwarstwowe nieokreślone jama 166 O1/C kultura owalny 205 190 36 nieregularny trójwarstwowe O2/D jastorfska palenisko 2 167 N1/C owalny 98 70 14 nieckowaty jednowarstwowe nieokreślone jama 168 N2/D owalny 75 60 15 nieckowaty jednowarstwowe nowożytność jama 4 169 N2/D M2/A owalny 80 40 12 nieckowaty jednowarstwowe nowożytność jama 1 170 P0/A owalny 55 40 15 nieckowaty jednowarstwowe nieokreślone jama 171 P0/A nieregularny jastorfska kultura 48 45 10 nieregularny jednowarstwowe jama 1 172 P0/A owalny 50 50 12 nieregularny jednowarstwowe nieokreślone jama 173 M0/C owalny 65 55 10 nieckowaty jednowarstwowe nieokreślone jama 174 N1/C owalny 75 45 55 trapezowaty dwuwarstwowe nieokreślone jama 175 wybierzysko L0/A owalny 590 260 80 nieckowaty dwuwarstwowe nowożytność rudy darniowej L1/B 14 176 M1/CD owalny 270 135 45 nieregularny dwuwarstwowe nieokreślone jama 177 M0/C owalny 45 35 18 nieregularny jednowarstwowe nieokreślone jama gruszkowaty nieregularny 115 82 15 nieregularny jednowarstwowe kultura jastorfska 135 110 22 nieckowaty jednowarstwowe nieokreślone jama 180 K3/D kolisty 220 215 22 nieckowaty dwuwarstwowe 181 M2/CD kultura jastorfska jama 4 palenisko 97 Ilość fr. ceramiki Ilość fr. ceramiki o innej chronologii Inne zabytki Uwagi obiekt anulowany 26 S t r o n a

Tabela 1. Ostromice, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 7 (AZP 22-07:76). Charakterystyka form i rozmiarów obiektów nieruchomych wraz z ich zawartością Nr Ar/ćw. Zarys obiektu Dł. Szer. Głęb. Profil Charakter wypełniska Datowanie Funkcja 187 M2/D Ilość fr. ceramiki o innej chronologii 182 L1/B kolisty 80 70 30 u-kształtny jednowarstwowe nieokreślone jama 183 L3/D owalny 33 24 60 trapezowaty jednowarstwowe nieokreślone dołek posłupowy 184 N4/B nieregularny 70 25 15 nieregularny jednowarstwowe nieokreślone jama 185 M1/A owalny 160 110 28 nieckowaty jednowarstwowe nowożytność jama 5 186 M2/D owalny 45 30 10 nieckowaty jednowarstwowe nieokreślone jama 188 M2/A nieregularny 95 40 35 nieckowaty jednowarstwowe nieokreślone jama 189 O2/C owalny 105 70 40 workowaty dwuwarstwowe nieokreślone jama 190 P2/BC nieregularny 200 135 30 nieckowaty jednowarstwowe nieokreślone jama 191 M3/C owalny 115 90 30 nieregularny jednowarstwowe nieokreślone jama 192 M3/D owalny 120 110 25 nieckowaty jednowarstwowe nieokreślone jama 193 M3/B kolisty 110 110 15 nieregularny jednowarstwowe kultura jastorfska jama 3 194 M3/B kolisty 120 80 20 nieckowaty jednowarstwowe nieokreślone jama 195 L3/C 196 N0/C owalny 135 65 26 nieckowaty jednowarstwowe nieokreślone jama Ilość fr. ceramiki Inne zabytki Uwagi obiekt anulowany obiekt anulowany 197 N0/C owalny 70 50 17 nieckowaty jednowarstwowe nieokreślone jama 198 N3/A kolisty 30 30 10 nieckowaty jednowarstwowe nieokreślone dołek posłupowy 27 S t r o n a

Tabela 1. Ostromice, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 7 (AZP 22-07:76). Charakterystyka form i rozmiarów obiektów nieruchomych wraz z ich zawartością Nr Ar/ćw. Zarys obiektu Dł. Szer. Głęb. Profil Charakter wypełniska Datowanie Funkcja 207 F3/B G3/C 208 F4/1 209 F3/C F3/B E4/A E3/B 276 52 50 wannowaty jednowarstwowe nowożytność jama 4 370 170 60 nieckowaty dwuwarstwowe nieokreślone jama Ilość fr. ceramiki o innej chronologii 199 N3/A owalny 32 34 8 nieckowaty jednowarstwowe nieokreślone dołek posłupowy 200 N2/B nieregularny N3/AB 320 320 80 wannowaty trójwarstwowe nieokreślone jama 201 L2/B owalny 85 70 22 nieckowaty jednowarstwowe nieokreślone jama 202 R1/B nieregularny S1/C 32 22 34 wannowaty dwuwarstwowe nieokreślone jama 1 203 R1/B owalny 210 150 25 nieregularny dwuwarstwowe kultura jastorfska palenisko 1 204 R1/B nieregularny 185 80 10 nieregularny jednowarstwowe nieokreślone jama 205 R1/B prostokątny S1/C 265 140 12 nieregularny jednowarstwowe nowożytność jama 1 206 G3/B kolisty 86 85 13 nieckowaty jednowarstwowe nieokreślone jama prostokątny nieregularny 210 F4/D owalny 57 50 31 nieckowaty jednowarstwowe nieokreślone jama 211 F4/C nieregularny 220 120 38 nieregularny jednowarstwowe nieokreślone jama 212 E5/D nieregularny 140 52 40 nieregularny dwuwarstwowe nieokreślone jama Ilość fr. ceramiki Inne zabytki Uwagi obiekt anulowany 28 S t r o n a

Tabela 1. Ostromice, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 7 (AZP 22-07:76). Charakterystyka form i rozmiarów obiektów nieruchomych wraz z ich zawartością Nr Ar/ćw. Zarys obiektu Dł. Szer. Głęb. Profil Charakter wypełniska Datowanie Funkcja Ilość fr. ceramiki o innej chronologii 213 E4/C owalny 120 65 14 nieckowaty jednowarstwowe nieokreślone jama 214 E5/C owalny 85 55 24 trapezowaty jednowarstwowe nieokreślone jama 215 D4/B owalny 90 50 25 nieregularny jednowarstwowe nieokreślone dołek posłupowy 216 D5/C prostokątny 240 80 43 nieckowaty jednowarstwowe nieokreślone jama Ilość fr. ceramiki Inne zabytki Uwagi strop rozmyty 29 S t r o n a

6. Wczesna epoka żelaza 6.1. Charakterystyka obiektów archeologicznych z wczesnej epoki żelaza (Paweł M. Pogodziński) Podczas badań archeologicznych przeprowadzonych na stanowisku w Ostromicach zarejestrowano 19 obiektów (por. tabela 1; Mapa 3), warstwę kulturową i pozyskano 1441 fragmentów naczyń ceramicznych z wczesnej epoki żelaza. Są to pozostałości osadnictwa ludności kultury jastorfskiej z tzw. fazy marianowskiej. 6.1.1. Planigrafia obiektów Obiekty datowane na ten okres to: 30 (Tabl. 5, 14), 33 (Tabl. 14), 38 (Tabl. 6, 14), 48 (Tabl. 8), 60 (Tabl. 9, 15), 61, 151 (Tabl. 16), 152 (Tabl. 10, 16), 153 (Tabl. 11), 154 (Tabl. 16), 156, 160 (Tabl. 12), 162, 166 (Tabl. 13), 171, 178, 180 (Tabl. 17), 193, 203 (por. tabela 1). Obiekty te były zlokalizowane głównie na szczycie wyniesienia, przy jego zachodniej granicy. Ta rysująca się wyraźnie koncentracja obiektów została zarejestrowana wokół warstwy kulturowej zalegającej na arach I2, I4, J1, J2, J3 (por. Mapa 3). 6.1.2. Interpretacja funkcjonalna obiektów Na podstawie zarysów i przekrojów obiektów, charakteru i zawartości wypełnisk, można podzielić je na trzy grupy: piece, paleniska i jamy. 6.1.2.1. Piece Do tej grupy zaliczono obiekty: 38 (Tabl. 6, 14), 60 (Tabl. 9, 15), 153 (Tabl. 11), 160 (Tabl. 12). Obiekty te nie tworzyły zwartego skupiska. Najdalej na północ zarejestrowano ob. 160, przy granicy zachodniej odkryto ob. 153, w centralnej części stanowiska znajdował się ob. 60, natomiast przy granicy południowej stanowiska ob. 38. Piece miały długość od 110 do 160 cm, szerokość 142 do 100 cm, zaś ich głębokość wynosiła 75 do 60 cm (por. tabela 30 S t r o n a

1). Ich zarysy były owalne bądź koliste, zaś profile wannowate. Obiekty te rysują się jako otoczka z polepy o szerokości do 5 cm, wewnątrz której widoczne jest jasnoszare zasypisko z węglami drzewnymi. W profilu widoczna była wyraźna warstwa przepalonej polepy. W trakcie eksploracji obiektów natrafiano na pozostałości opału w postaci przepalonych szczap drewnianych. Fragmenty węgli drzewnych zostały przekazane do badań 14 C - obiekt 60 wydatowano na okres 520-340 BC, obiekt 160 na 400-180 BC (por. Zestawienie wyników datowań radiowęglowych). W obiektach tych natrafiono na pozostałości naczyń ceramicznych; najwięcej (260 ułamków) zarejestrowano w obiekcie 60, zaś najmniej (4 ułamki) w obiekcie 153. Ponieważ w piecu (obiekt 160) natrafiono na pozostałości spalonych ziarniaków jęczmienia (por. Wyniki analizy archeobotanicznej), można przypuszczać, że w okolicy tych obiektów suszono zboże. Piece z osad kultury jastorfskiej są znane między innymi z Wojonowa stan. 23 (Kasprowicz 2004, s. 219). Piece datowane na wczesną epokę żelaza, odkrywano na pobliskich stanowiskach w Wolinie na wzgórzu Młynówka stan. 4 (Wojtasik 1958, s. 83) w Sibinie, gm. Wolin stan. 1 ( Cnotliwy 1960, s. 50-56). Podobne piece datowane na okres wpływów rzymskich odkryto na stanowisku 37 w Stanisławiu i zostały zinterpretowane jako piece do suszenia ziarna (Gołębiewski 2003, s. 205). Obiekty o zbliżonym kształcie lecz nieco odmiennym charakterze wypełniska odkryto w Żukowie, gm. Suchań, stan. 2 (Sajkowska 1977, s. 64-70), na stanowisku 42 w Pruszczu Gdańskim piec 4 i 5 (Ostasz 2005, s. 477). Lokalizacja pieców na peryferiach osady z dala od obiektów mieszkalnych jest znana z innych stanowisk datowanych na okres przedrzymski i okres wpływów rzymskich (Bednarczyk, Anioła, Rozen, Zarzycka 2006, s. 704-706). 6.1.2.2. Paleniska Do tej grupy zaliczono obiekty: 166 (Tabl. 13), 180 (Tabl. 17), 203. Charakteryzowały się one obecnością spalenizny i węgli drzewnych oraz pozostałość bruków kamiennych. Obiekty te były zlokalizowane w północnej i centralnej części badanego stanowiska. Paleniska miały okrągłe lub owalne zarysy. Ich długość wynosiła od 205 do 210 cm, szerokość 190 do 150 cm, zaś głębokość 36 do 25 cm (por. tabela 1). 31 S t r o n a

Paleniska są znane z innych osad kultury jastorfskiej m.in. z Otorowa, pow. Szamotuły, stan. 66 (Żychliński 2004, s. 246-247) i Troszyna, stan. 12 (Rogalski, Ostasz 2010). 6.1.2.3. Jamy Jamy należą do najczęściej rejestrowanych obiektów. Zazwyczaj miały one mniej lub bardziej regularnie owalne i okrągłe zarysy, nieckowate i wannowate przekroje. Ich długość wynosiła od 230 do 48 cm, szerokość 183 do 45, zaś głębokość od 75 do 10 cm (por. tabela 1). Do ciekawszych należy obiekt 61, w którym oprócz 12 ułamków naczynia ceramicznego natrafiono na nasiona komosy białej, gwiazdnicy pospolitej i kąkola polnego (por. Wyniki analizy archeobotanicznej). Ponieważ są to pospolite chwasty, nie występujące razem w uprawach zbożowych, można przypuszczać, że rośliny te były zebrane intencjonalnie. Zapewne młode łodygi komosy i gwiazdnicy były spożywane przez ludzi lub wykorzystywane jako pasza dla zwierząt. Obecność nasion kąkola polnego może świadczyć o wykorzystywaniu tej rośliny w celach leczniczych (Lityńska-Zając, Wasylikowa 2005, s. 513-515; Rembisz i inni 2009). Obiekt 152 mógł być pozostałością jamy zasobowej, być może piwniczki. W spągowej części jego wypełniska zarejestrowano 349 ułamków naczyń ceramicznych oraz spalone ziarno zboża i nasiona komosy (por. Wyniki analizy archeobotanicznej). Być może w jamie tej magazynowano różnego rodzaju produkty (Bednarczyk, Sujecka 2004, s. 405-406). Pozostałe jamy mogły pełnić rozmaite, nie zawsze możliwe do określenia funkcje gospodarcze. Jamy o podobnym charakterze są znane z innych stanowisk związanych z kulturą jastorfską (Makiewicz 2004, s. 237-239; Żychliński 2004, s. 246-247; Sobucki, Woźniak 2004, s. 203, ryc. 4; Ostasz, Rogalski 2010). 6.1.3. Podsumowanie Na podstawie wyników badań przeprowadzonych w Ostromicach można potwierdzić, że w starszym okresie przedrzymskim istniał funkcjonalny podział przestrzeni osady na dwie strefy: mieszkalną i produkcyjno-gospodarczą (Kobyliński 1988, s. 59). Pozostałości obiek- 32 S t r o n a

tów, uznanych za strefę mieszkalną, zlokalizowano na stanowiskach 9 i 14 w Ostromicach 3. Rozmieszczenie obiektów gospodarczych w północnej partii stanowiska potwierdza również teorię o lokowaniu obiektów o charakterze produkcyjno-gospodarczych właśnie w północnej części osad (Kobyliński 1988, s. 59). Niemożna jednak wykluczyć, że położenie obiektów gospodarczych w wyższej partii wyniesienia, na którym założono osadę, było związane z siłą i kierunkiem wiatru wykorzystywanego do podtrzymywania ognia w piecach i paleniskach. Niewątpliwie też strefa mieszkalna położona była w bardziej zacisznym miejscu u podnóża wzniesienia, i w bezpiecznej odległości od obiektów gospodarczych (por. Mapa 3). 6.1.4. Bibliografia Bednarczyk J. Sujecka A. 2004 Młodszy okres przedrzymski i rzymski, [w:] Od najdłuższego domu najstarszych rolników do dworu staropolskiego, wyniki badań archeologicznych na trasach gazociągu Mogilno Włocławek i Mogilno Wydartowo, red. J. Bednarczyk, A. Kośko, Poznań, s. 399-455. Bednarczyk J. Anioła M., Rozen J, Zarzycka A. 2006 Młodszy okres przedrzymski i okres wpływów rzymskich, [w:] Badania archeologiczne Cnotliwy E. na trasie budowy autostrady A2, Dopiewo gmina loco, stanowiska 70,29,26 aut 129, 130, 131 część V, pod red. L. Czerniak, Poznań, s. 701-929. 1960 Wyniki badań ratowniczych na osadzie kultury łużyckie w Sibinie, pow. Kamień, Materiały Zachodniopomorskie t. VI, s. 41-61 Kasprowicz T. 2004 Stanowisko kultury jastorfskiej w Wojnowie, gm. Murowana Goślina [w:] Kultura Kobyliński Z. jastorfska na Nizinie Wielkopolsko-Kujawskiej, red. H. Machajewski, Poznań, s. 215-233. 1988 Struktury osadnicze na ziemiach polskich u schyłku starożytności i w początkach wczesnego średniowiecza, Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk Łódź. 3 Informacja ustna od kierownika ekspedycji mgr A. Golańskiego 33 S t r o n a

Lityńska-Zając M., Wasylikowa K. 2005 Przewodnik do badań archeobotanicznych, Poznań. Makiewicz T. 2004 Osady kultury jastorfskiej w Pławcach i Bożejewie, pow. Środa Wlkp. Na tle osadnictwa kultury jastorfskiej w Wielkopolsce, [w:] Kultura jastorfska na Nizinie Wielkopolsko-Kujawskiej, red. H. Machajewski, Poznań, s. 235-244. Ostasz A., Rogalski B. 2010 Troszyn, gm. Wolin, pow. Kamień Pomorski, woj. zachodniopomorskie, stan. nr 12. AZP: 21-07/73. Opracowanie wyników badań, Gdańsk. Maszynopis w archiwum Muzeum Archeologicznego w Gdańsku. Rembisz A., Gackowski J., Makowiecki D., Markiewicz M., Polcyn M. 2009 Ślady gospodarki roślinno-zwierzęcej ludności kultury łużyckiej z osady w Rudzie, gm. Grudziądz (stanowisko 3 6), [w:] Środowisko Człowiek Cywilizacja, t. 2: Środowiskowe uwarunkowania lokalizacji osadnictwa, red. L. Domańska, P. Kittel, J. Forysiak, Poznań, s. 109-122. Sajkowska M. 1977 Badania ratunkowe na cmentarzysku i osadzie z okresu rzymskiego w Żukowie w woj. szczecińskim, Materiały Zachodniopomorskie, t. XXIII, s. 59-79. Sobucki A., Woźniak Z. 2004 Nowe materiały o cechach jastorfskich z Wielkopolski [w:] Kultura jastorfska na Nizinie Wielkopolsko-Kujawskiej, red. H. Machajewski, Poznań, s. 199-214. Wojtasik J. 1958 Pozostałości osady łużyckiej na wzgórzu Młynówka w Wolinie, Materiały Zachodniopomorskie, t. IV, s. 49-105. Żychliński D. 2004 Osada z młodszego okresu przedrzymskiego z elementami kultury jastorfskiej w Otorowie, pow. Szamotuły, stan. 66, [w:] Kultura jastorfska na Nizinie Wielkopolsko-Kujawskiej, red. H. Machajewski, Poznań, s. 245 258. 34 S t r o n a

Fot. 1 Fot. 2 Tablica 5. Ostromice, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 7 (AZP 22-07:76). Zarys (fot. 1) i profil (fot. 2) ob. 30 (fot. P.M. Pogodziński) 35 S t r o n a

Fot. 1 Fot. 2 Tablica 6.Ostromice, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 7 (AZP 22-07:76). Zarys (fot. 1)i przekrój (fot. 2) ob. 38 w trakcie eksploracji (fot. P.M. Pogodziński) 36 S t r o n a

Fot. 1 Fot. 2 Tablica 7. Ostromice, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 7 (AZP 22-07:76). Profil obiektu 38 (fot. 1) i wygląd wypełniska podczas eksploracji (fot. 2) (fot. P.M. Pogodziński) 37 S t r o n a

Fot. 1 Fot. 2 Tablica 8. Ostromice, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 7 (AZP 22-07:76). Zarys (fot. 1) i profil (fot. 2) obiektu 48 (fot. P.M. Pogodziński) 38 S t r o n a

Fot. 1 Fot. 2 Tablica 9. Ostromice, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 7 (AZP 22-07:76). Zarys (fot. 1) i profil (fot. 2) obiektu 60 (fot. P.M. Pogodziński) 39 S t r o n a

Fot. 1 Fot. 2 Tablica 10. Ostromice, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 7 (AZP 22-07:76). Zarys (fot. 1) i profil (fot. 2) obiektu 152 (fot. P.M. Pogodziński) 40 S t r o n a

Fot. 1 Fot. 2 Tablica 11. Ostromice, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 7 (AZP 22-07:76). Zarys (fot. 1) i profil (fot. 2) obiektu 153 (fot. P.M. Pogodziński) 41 S t r o n a

Fot.1 Fot. 2 Tablica 12. Ostromice, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 7 (AZP 22-07:76). Zarys (fot. 1) i profil (fot. 2) obiektu160 (fot. P.M. Pogodziński) 42 S t r o n a

Fot. 1 Fot. 2 Tablica 13. Ostromice, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 7 (AZP 22-07:76). Zarys (fot. 1) i profil (fot. 2) obiektu 166 (fot. P.M. Pogodziński) 43 S t r o n a

Tablica 14. Ostromice, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 7 (AZP 22-01:76). Zarysy i profile obiektów 30, 33, 38 (rys. M. Bloch) 44 S t r o n a

Tablica 15. Ostromice, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 7 (AZP 22-01:76). Zarysy i profile obiektów 60, 61, 168, 171, 172 (rys. M. Bloch) 45 S t r o n a

Tablica 16. Ostromice, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 7 (AZP 22-01:76). Zarysy i profile obiektów 151, 152, 154 (rys. M. Bloch) 46 S t r o n a

Tablica 17. Ostromice, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 7 (AZP 22-01:76). Zarys i profil obiektu 180 (rys. M. Bloch) 47 S t r o n a

6.2. Klasyfikacja materiałów źródłowych z wczesnej epoki żelaza (Anna Rembisz) 6.2.1. Naczynia ceramiczne Na stanowisku pozyskano 1441 ułamków naczyń ceramicznych z wczesnej epoki żelaza, z których 949 pochodzi z obiektów kulturowych. Pozostałe fragmenty zalegały na powierzchni stanowiska pojedynczo lub w skupiskach, w obrębie I warstwy kulturowej. Największa koncentracja materiałów (241 ułamków) miała miejsce na arze I 2, mniejsze ilości (100-50 ułamków) zarejestrowano na arach H 2, I 3, J2, zaś na pozostałym obszarze były to pojedyncze fragmenty. Pozyskany materiał źródłowy przeanalizowano zwracając uwagę na technologię, zdobnictwo, ukształtowanie brzegów, den i części przydennych oraz formy naczyń. Pod względem udziału ułamków charakterystycznych (brzegi, dna, części przydenne, ucha) i nie charakterystycznych (ułamki brzuśców), zdecydowanie przeważają te ostatnie. W zakresie zróżnicowania fragmentów charakterystycznych, daje się zauważyć wyraźna przewaga brzegów naczyń. Kilkakrotnie mniej odnotowano pozostałości den i części przydennych oraz uch (ryc. 1). Ryc. 1. Ostromice, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 7 (AZP 22-07:76). Udział poszczególnych części naczyń z wczesnej epoki żelaza 48 S t r o n a

Uwagi o technologii W badanym zbiorze ułamków naczyń ceramicznych zdecydowanie przeważają fragmenty o powierzchniach 3-10 cm 2, mniej licznie wystąpiły ułamki o powierzchniach większych niż 10 cm 2. Niemniej na podstawie analizowanego materiału zrekonstruowano rysunkowo 12 form naczyń i ich większych partii. W materiale tym daje się zauważyć przewaga czerwonego tłucznia granitowego z miką. Rzadziej stosowano tłuczeń różowy i biały. Masę ceramiczną schudzano na ogół tłuczniem drobno- i średnioziarnistym (o grubości ziaren 1-2 mm). Domieszkę gruboziarnistą (tłuczeń o grubości >2 mm), używano do obrzucania ścianek naczyń grubościennych. Sporadycznie do masy ceramicznej dodawano węgiel drzewny. Pod względem sposobów wykończenia powierzchni zewnętrznych przeważa chropowacenie brzuśców, obrzucanych roztworem rozrzedzonej gliny i grubym tłuczniem. Rzadziej powierzchnie naczyń wygładzano (11%). Naczynia o starannie wyświecanych powierzchniach były lepione sporadycznie, co potwierdza bardzo mały udział fragmentów takich form. Powierzchnie wewnętrzne naczyń odymiano i zagładzano w mniej lub bardziej staranny sposób. Sporadycznie nadmiar masy zbierano grzebykiem pozostawiając charakterystyczne bruzdy (ryc. 2:III). W badanej serii zdecydowanie przeważają ułamki średniościenne (0,6 0,9 cm), przy nieznacznym udziale form grubościennych (>1 cm). Barwy powierzchni naczyń najczęściej były w różnych odcieniach beżowych, brązowych i brunatnych, charakterystycznych dla wytwórczości masy garncarskiej z glin żelazistych. Mniejszy zbiór charakteryzuje barwa kremowo-beżowa uzyskiwana z glin wapiennych. Część naczyń o chropowaconych powierzchniach miała czerepy ceglaste lub ceglasto szare. Nieliczne naczynia cienkościenne wypalano w atmosferze redukcyjnej odcinając dopływ powietrza i dokładając świeżego drewna uzyskując czarną barwę czerepu. W analizowanym zbiorze zaobserwowano obecność dwu- i jednobarwnych przełamów ścianek naczyń, co świadczy o stabilnych warunkach wypału w jamach paleniskowych lub piecach. Zdobnictwo Zdobienie naczyń stwierdzono na 18 fragmentach, co stanowi zaledwie 1,24% zbioru i jest to liczba zdecydowanie niższa niż rejestrowane dotychczas na stanowiskach łużyckich z młodszych okresów epoki brązu i wczesnej epoki żelaza. Do najczęściej spotykanych 49 S t r o n a

wątków zdobniczych należą dołki palcowo-paznokciowe umieszczone wokół szyjki naczynia (ryc. 2:I; 9:13-15). Naczynia gładzone ornamentowano za pomocą mniej lub bardziej złożonych wątków i motywów rytych zaostrzonym patyczkiem lub kością. Najczęściej były to zwielokrotnione linie dookolne, od których odchodziły linie skośne (ryc. 2:II; 9:20). Czasami stosowano ornament grzebykowy w nachodzących na siebie linii skośnych umieszczanych na całej powierzchni naczynia (ryc. 2:III; 6:2, 7; 9:2). Na krawędziach dużych naczyń zasobowych często spotykane są guzy (ryc. 2:IV; 3:6; 6:10; 8:6;9:18, 19). Na gładkościennych naczyniach baniastych umieszczano natomiast parę guzków lub przypłaszczone guzy o owalnym kształcie (ryc. 2:IV;7:6; 9:4). Oprócz brzuśców zdobiono również brzegi naczyń. W analizowanym zbiorze natrafiono na ułamki naczyń i talerzy o krawędzi szczypanej, zdobionej odciskami palcowymi (ryc. 2:V; 5:2, 5; 6:9). Ryc. 2. Ostromice, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 7 (AZP 22-07:76). Motywy i elementy zdobnicze ułamkach naczyń z wczesnej epoki żelaza 50 S t r o n a

Morfologia brzegów, den, części przydennych i uch Części przykrawędne charakteryzują się mniejszym lub większym nachyleniem do wnętrza w zależności od formy naczynia. Brzegi garnków i naczyń wazowatych na ogół są łagodnie nachylone do wewnątrz (ryc. 3:2-3, 7-10; 4:10; 5: 2, 4-6; 6:3-6, 8, 117:3, 8:1-4, 9-11; 9:1, 3, 5-11, 16) lub proste (ryc. 5:3, 7), natomiast brzegi niektórych mis są wychylone na zewnątrz (ryc. 3:1; 4:2; 7:4). Brzegi naczyń w przewadze mają formy proste (ryc. 3:2-3, 9, 10; 4:3-5, 8), jednostronnie (ryc. 3:8; 5:5-6; 6:4, 8, 11; 8:1, 4, 10-11; 9:1, 3, 5-9) lub dwustronnie pogrubione (ryc. 3:7; 5:7; 7:8) i najczęściej spłaszczone od góry (ryc. 3:2-3, 9; 4:10; 6:3; 8:5) lub łagodnie zaokrąglone (ryc. 4:8; 5:2-4; 8: 2-3, 9; 9:10-11). Brzegi mis pozostawiano najczęściej obłe (ryc. 4:9, 15; 6:1; 9:17) lub pogrubiano (ryc. 7:4) i delikatnie przypłaszczano (ryc. 4:2, 12). Wychylone na zewnątrz brzegi mis ścinano od wewnątrz (ryc. 3:1). Krawędzie talerzy przypłaszczano jedno- (ryc. 6:9) lub dwustronnie (ryc. 4:1). Ucha występują rzadko. Zarejestrowano ucha taśmowate o przekroju prostokątnym, dolepiane do brzegu naczynia lub brzuśca (ryc. 5:1) oraz ucha wałeczkowate, okrągłe w przekroju (ryc. 4:6-7; 9:12, 24). Części przydenne naczyń. Zachowane fragmenty przydenne naczyń garnkowatych oraz wazowatych poświadczają powszechność lepienia płaskich den mniej lub bardziej wyodrębnionych, bez stopki (ryc. 3:4, 5, 11-12; 4:13-14, 16; 6:12-14; 7:1-2, 5, 7; 8:7-8; 9:22-23). Opisane kształty wylewów i sposoby formowania brzegów odpowiadają więc halsztackiemu horyzontowi stylistyki jastorfskiej i odpowiadają niektórym formom wydzielonym przez H. Machajewskiego i J. Pietrzaka (2004, s. 94). Typologia naczyń Na podstawie zrekonstruowanych rysunkowo naczyń można wskazać kilka ich typów. Grupa A. Najliczniejszą grupę w analizowanym materiale stanowią pozostałości garnków. Odmiana A. Garnki jajowate mają proste brzegi o zaokrąglonych krawędziach i jajowato ukształtowane brzuśce bez wyodrębnionej szyjki (ryc. 5:2, 3, 5; 6:4, 5, 8, 11; 8:1-5, 9-11). Niektóre z nich są zaopatrzone w pojedyncze guzki umieszczone pod krawędzią (ryc. 6:10; 8:6; 9:18, 19). Również niektóre ucha mogą pochodzić od takich naczyń (ryc. 4:7). Powierzchnie zewnętrzne są najczęściej mocno chropowacone, zaś wewnętrzne 51 S t r o n a

gładkie. Średnice otworów naczyń wynoszą od 17 do 20 cm, zaś grubości ścianek od 0,8 do 1,4 cm. Odmiana B. Zdecydowanie mniej licznie odnotowano pozostałości garnków o baniastych brzuścach, których załomy umieszczone są ponad połową całkowitej wysokości naczynia (ryc. 8:9; 9:1) i wyodrębnionej krótkiej szyjce. Brzegi mają proste, przypłaszczone od wewnątrz. Średnica otworu naczynia wynosi 26 cm, zaś grubości ścianek ok. 1 cm. Grupa B. Wazy o łagodnie zaokrąglonych brzuścach, umieszczonych ponad ½ wysokości naczyń, o wyodrębnionych, szerokich szyjkach. W miejscu przejścia szyjki w brzusiec często umieszczano zdobienie w formie odcisków palcowo-paznokciowych, przy czym dolną część brzuśca pozostawiano szorstką (ryc. 3:3, 9:13). Średnica takiego naczynia wynosi 14 cm, zaś grubości ścianek od 0,8 do 1 cm. Fragmenty gładkich, cienkościennych i zakończonych oble szyjek (ryc. 5:6, 7) oraz małe wałeczkowate uszka (ryc. 9:12, 24) mogą pochodzić od naczyń wazowatych i amfor. Grupa C. Misy to niskie, płytkie, szerokootworowe formy o średnicach wylewów większych od całkowitych wysokości naczyń. Na podstawie zrekonstruowanych form wydzielono dwie odmiany mis: Odmiana A. Misy o profilach esowatych, wychylonych brzegach, krawędziach zaokrąglonych i płasko ściętych od wewnątrz. Powierzchnie zewnętrzne są gładkie (ryc. 3:1). Średnica takiej misy wynosi 22 cm, zaś grubości ścianek od 0,5 do 0,7 cm. Odmiana B. Mis w kształcie wycinka kuli mają pogrubione, proste brzegi i słabo wyodrębnione dna. Są to formy o niezdobionych, gładkich powierzchniach (ryc. 4:12, 15; 6:1; ). Chropowacenie powierzchni takich naczyń stwierdzono tylko w pojedynczych przypadkach (ryc. 4:2; 9:17). Średnice naczyń wynoszą od 20 do 21 cm, zaś grubości ścianek od 0,5 do 0,7 cm. Grupa D. Krążki ceramiczne (tzw. talerze, podkładki) mają średnice od 18 do 28 cm. W analizowanym zbiorze zarejestrowano 10 ułamków talerzy (ryc. 1; 4:1; 6:9). Ich powierzchnie są szorstkie, nieliczne brzegi są zdobione karbowaniem (ryc. 6:9). Związki technologii wyrobu i form naczyń ceramicznych z ich funkcją Zaobserwowane w trakcie analizy różnice w doborze surowców, tektonice form, obróbce powierzchni i wypale były uzależnione od funkcji naczyń. Do gotowania służyły naczynia o zwiększonej odporności na wysoką temperaturę. Właściwości takie osiągano przez stosowanie przy wyrobie garnków domieszki gruboziarni- 52 S t r o n a

stej, której większe ilości pozostawiano w częściach przydennych. Prosta budowa takich form miała na celu ograniczenie stopnia utraty ciepła, jak i ułatwienie wyjmowania gorącego pokarmu (Mogielnicka-Urban 1984, s. 130). Obecność uch i guzów podkrawędnych ułatwiała natomiast przestawianie rozgrzanych naczyń. Niektóre naczynia wazowate mogły być używane w kontakcie z ogniem np. do odgrzewania czy prażenia, o czym świadczą pozostałości przypalonych substancji organicznych zarejestrowanych na ułamkach jednego z takich naczyń (ryc. 7:9). Krążki ceramiczne (tzw. talerze, podkładki) szczególnie egzemplarze, do wykonania których zastosowano dużą ilość gruboziarnistego tłucznia mogły służyć jako podkładki używane podczas różnorodnych czynności gospodarczych. Naczynia do przyrządzania pokarmów rozcierania i przyrządzania potraw mącznych musiały mieć rozchylone brzegi i nieprzepuszczalne ścianki. Najlepiej nadawały się do tego misy. Naczynia do spożywania pokarmów są wykonane z masy schudzonej domieszką drobno- lub średnioziarnistego tłucznia, nieprzystosowanej do wysokiej temperatury ale umożliwiającej wykonanie przedmiotów o rozbudowanej tektonice. Naczynia te charakteryzuje większa dbałość o walory estetyczne w postaci zdobnictwa gładzonych powierzchni i stosowania elementów plastycznych. Były to misy oraz gładkie egzemplarze waz. 6.2.2. Polepa Na stanowisku odkryto 275 bryłek polepy. Zalegała ona w pozostałościach dużych obiektów gospodarczych, głównie pieców. Największą ilość polepy (151 bryłek) pozyskano z obiektu 38. Są to okazy o zniszczonych powierzchniach, z czytelnymi odciskami negatywów belek i żerdzi o średnicach od 4 do 8 cm (ryc. 10:A), stanowiące zapewne pozostałości glinianych umocnień naziemnych konstrukcji. Z obiektu 152 pozyskano 24 bryłki o barwie ceglastej i czarnej. Na czterech większych egzemplarzach zarejestrowano odciski żerdzi o średnicy 1, 2 i 4 cm, stanowiące zapewne pozostałość umocnienia konstrukcji naziemnej, na której przepalone szczątki w formie węgli drzewnych natrafiono również w bryłkach polepy (ryc. 10:B). W obiekcie 60 natrafiono natomiast na 47 rozkruszonych brył ceglasto czarnej polepy. W pozostałych jamach (48, 49, 158, 160, 180) zalegały pojedyncze bryłki o jasnoceglastej barwie i wyoblonej powierzchni, co wskazuje na zniszczenie tych materiałów podczas 53 S t r o n a

procesów podepozycyjnych. Na niewielkie skupisko polepy natrafiono również w skupisku fragmentów naczyń na arze I 2A. 6.2.3. Analiza kulturowo-chronologiczna materiałów źródłowych z wczesnej epoki żelaza Pozyskany materiał źródłowy stanowią ułamki naczyń ceramicznych zaliczonych do horyzontu marianowskiego na Pomorzu Zachodnim. Horyzont ten charakteryzuje się obecnością cech typowych zarówno dla kultur kręgu łużyckich pól popielnicowych, grupy górzyckiej, kultury pomorskiej, jak i kultury jastorfskiej (Wołągiewicz 1959; 1970; 1989, s. 314). Faza ta przypada w Niemczech na okres Jastorf A-C według chronologii zaproponowanej przez G. Schwantesa (1950, s. 119-130) a w Polsce na okres Ha D2-3 i Ha E według chronologii zaproponowanej przez S. Czopek (1992, s. 85, ryc. 2). Garnki jajowate o wylewie nachylonym do wnętrza były rozpowszechnione w całym kręgu łużycko-pomorskim i są datowane od III okresu epoki brązu po starszy okres przedrzymski (Szamałek 1992, s. 14). Formy takie znane są np. z łużycko-pomorskich osad w Świętym Wojciechu, w Nowej Wsi, Żółwinie pow. Międzyrzecz (Dzieduszycki 1998, s. 257, ryc. 9:9, 11, 17, s. 258, ryc. 10:3, s. 262; Dzieduszycki, Makiewicz, Sobucki 1998, s. 135, ryc. 13:4, 6, s. 136, ryc. 14:4; Kabaciński, Krause, Szamałek, Winiarska-Kabacińska 1998, s. 341, ryc. 14: 3-4, s. 343, ryc. 16:3, 5). Ten typ naczyń był równie szeroko rozpowszechniony na terenie kultury jastorfskiej a formy takie odkryto m.in. na cmentarzysku w Kunowie, pow. Stargard Szczeciński (Łaszkiewicz 1971, s. 80, tabl. X:3-4, s. 82, tabl. XIV:6), osadzie w Łobżanach (pow. Łobez) datowanej właśnie na horyzont marianowski (Wołągiewicz 1989, s. 318, ryc. 8:3) i ostatnio w Troszynie (Ostasz, Rogalski 2010). Garnki o karbowanych brzegach i chropowaconych powierzchniach (ryc. 5:2, 5) są charakterystyczne dla tzw. fazy pomorsko-kloszowej (Łuka 1979, s. 176, tabl. XLV; Szamałek 2006, s. 58, ryc. 14:7; 15:5) datowanej na okres przedrzymski oraz ze stanowisk fazy marianowskiej w Łobżanach (Wołagiewicz 1989, ryc. 8:3) oraz w Troszynie (Machajewski, Pawlak, Zwara 2007, ryc. 1:3; 2:15; Ostasz, Rogalski 2010). Są one znane również z jastorfskich cmentarzysk nadłabskich m.in. w Schermen, Gleina i Ladeburg (Müller 1985, Taf. 23:12; 48:1; 49:1, 18; 105:15). 54 S t r o n a

Garnki baniaste są znane ze stanowisk późnej fazy łużyckich pól popielnicowych. Analogiczne naczynia pochodzą m.in. z osady na Wzgórzu Zamkowym w Szczecinie (Cnotliwy 1976, s. 15, rys. 1.7.1), na Wzgórzu Wisielców na Wolinie (Cnotliwy 1961, s. 196, ryc. 7:l, m; 13:g) oraz z cmentarzysk z wczesnej fazy kultury jastorfskiej w Marianowie (Wołągiewicz 1989, s. 312, ryc. 3:19) i Kunowie (Łaszkiewicz 1971, s. 84, tabl. XVIII:5). Garnki jajowate należą więc do form szeroko rozpowszechnionych i nie mogą być wyznacznikiem kulturowo-chronologicznym. Garnki o baniastych brzuścach natomiast rozpowszechniły się w okresie halsztackim i są znane z późnych faz łużyckich pól popielnicowych, kultury pomorskiej oraz wczesnej fazy kultury jastorfskiej, co pozwala zawęzić ich datowanie do okresu między młodszym okresem halsztackim a młodszym okresem przedrzymskim (Ostasz, Rogalski 2010). Naczynia wazowate o łagodnym załomie brzuśca zdobione ponad chropowaconym brzuścem dookolnym szeregiem dołków (ryc. 3:3; 9:13-15) należą do form charakterystycznych dla okresu halsztackiego (Łuka 1979, s. 160) i są znane przede wszystkim ze stanowisk kultury pomorskiej z Pomorza (Machajewski, Pawlak, Zwara 2007, s. 124, ryc. 1:6), Wielkopolski (Łuka 1979, s. 162, tabl. XLIII:4), Polski środkowej (Jadczykowa 1992, tabl. IV:2, V:16; VI:15), grupy górzyckiej (Kaniewska, Sobucki 2006, ryc. 24:11). Formy takie występują również w kulturze jastorfskiej (Czopek 1992, s. 85, ryc. 2), a znane są np. z cmentarzyska w Kunowie (Łaszkiewicz 1971, s. 80, tabl. X:1; Dąbrowski 1979b, s. 207, ryc. 118). Ten typ naczyń występuje również powszechnie na cmentarzyskach dorzeczu środkowej Łaby w Bergwitz, Calbe, Wittenberg i Ladeburg (Müller 1985, Taf. 26:1, 6; 70:1; 90:5; 106:13; 109:8) i w północno-zachodnich Niemczech (Ludwig 2009, s. 59, Abb. 25/1, s. 65, Abb. 26). Misy o esowatym profilu (ryc. 3:1) należą natomiast jeszcze do późnobrązowej tradycji łużyckiej (Kostrzewski 1958, s. 66, ryc. 48) i z terenu Pomorza znane są z cmentarzyska w Krzęcinie, pow. Choszczno (Hamling 1956, tabl. II:3; VIII:5), w Cewlinie, pow. Koszalin (Dąbrowski 1979a, s. 75, tabl. XI) oraz z osady na Wzgórzu Wisielców na Wolinie (Cnotliwy 1961, s. 196, ryc. 19 a, b), Misy w kształcie wycinka kuli (ryc. 4:12, 13; 6:1) należą do form szeroko rozpowszechnionych w okresie halsztackim, zarówno wśród społeczności łużycko-pomorskich (Szamałek 1992, s. 14), górzyckich (Griesa 1986, Taf. 5:1:2), jak i jastorfskich (Wołągiewicz 1989, ryc. 3:38; 1996, tabl. XV:123:b). Na obszarze Pomorza Zachodniego naczynia te, określone jako typ V, odmiana C są datowane na schyłek epoki brązu i okres halsztacki (Nawrolski 1972, s. 46-47; Dworaczyk 2004, s. 125, 131; ryc. 4:1, 7; 5:4). Egzemplarze takie znane są ponadto z osady na Wzgórzu Zamkowym w Szczecinie (Cnotliwy 1976, s. 15, ryc.1.6.2), 55 S t r o n a

cmentarzyska i osady w Cedyni, pow. Chojna (Malinowska 1972, s. 23, ryc. 10:b, s. 24-25; Nawrolski 1972, s. 32, ryc. 5:3, 5-8), z cmentarzyska i osady w Troszynie (Machajewski, Pawlak, Zwara 2007, ryc. 3:5, 4:1; Ostasz, Rogalski 2010), osady w Renicach (Kot 2009, ryc. 3:1-2). Poza Pomorzem liczna seria takich mis znana jest z osady w Żółwinie i Międzyrzeczu (Krzyszowski, Sobucki 1998, s. 392, ryc. 14; Kaniewska, Sobucki 2006, ryc. 24:7). W kulturze pomorskiej natomiast naczynia tej formy znane są na całym obszarze jej występowania jako ceramika dla niej typowa w okresie halsztackim i w starszym okresie przedrzymskim (Jadczykowa 1995, s. 149, ryc. 8, s. 153). Na terenie Pomorza Środkowego naczynia takie znaleziono m.in. na cmentarzyskach kultury pomorskiej w Niebędzinie, pow. Lębork (Łuka 1959, tabl. III:5), Maryńcu, pow. Złotów (Lachowicz, Lachowicz 1961, s. 96, ryc. 6:b, s. 106, ryc. 12:a, f, h), Rosnowie, pow. Koszalin (Skrzypek 1981, s. 6: ryc. 3) czy na osadzie w Pomianowie, pow. Białogard (Cnotliwy 1982, s. 9, ryc. 4:c). Także w grupie górzyckiej spotykane są misy o kształcie nawiązującym do wycinka kuli (Griesa 1982, Taf. 17:13, 19:4-5), m.in. z cmentarzyska tejże grupy w Sękowicach, pow. Gubin, stan. 8 (Lewczuk 2004, s. 172, tabl. LXII:239:1). W zespołach wiązanych z wczesną kulturą jastorfską misy tej odmiany są znane z Lubieszewa, pow. Gryfice (Wołągiewicz 1997, tabl. VII:59b), Marianowa (Wołągiewicz 1989, s. 312, ryc. 3:38), jak i cmentarzysk nadłabskich (Müller 1985,Taf. 1:5; 18:2; 23:7; 40:2; 44:9; 48:2, 21; 58:2, 4). Krążki ceramiczne (tzw. talerze, podkładki) występują na stanowiskach łużyckich od V okresu epoki brązu po okres halsztacki (Szamałek 1992, s. 13). Na Pomorzu występują zarówno w zespołach grupy zachodniopomorskiej łużyckich pól popielnicowych (Dąbrowski 1979a, s. 76; Dworaczyk 2004, s. 125), grupy górzyckiej np. w Sękowicach, pow. Gubin (Lewczuk 2004, s. 169, tabl. LIX: 209:6), jak i kultury jastorfskiej np. na osadzie w Łobżanach, pow. Łobez (Wołągiewicz 1989, s. 318, ryc. 8:4), cmentarzysku i osadzie w Troszynie (Pawlak, Zwara 2009, ryc. 7:8; Ostasz, Rogalski 2010) oraz na cmentarzysku w Kunowie pow. Stargard Szczeciński (Łaszkiewicz 1971, s. 54-55, 83, tabl. XVI). Równie często krążki ceramiczne odnotowano na osadach i cmentarzyskach jastorfskich w Meklemburgii (Keiling 1969, s. 62). Ornamentyka naczyń w postaci płaskich guzów, układów poziomych i skośnych linii rytych i odcisków palcowych przedstawia cechy typowe dla fazy marianowskiej. Przypłaszczone podłużne guzy (ryc. 7:6; 9:4) są znane z cmentarzyska i osady w Troszynie (Machajewski, Pawlak, Zwara 2007, ryc. 1:2, 3, 9; Pawlak, Zwara 2009, ryc. 6:7; Ostasz, Rogalski 2010) oraz osady w Międzyrzeczu (Krzyszkowski 2006, ryc. 13:II:8; 17:7). 56 S t r o n a

Okrągłe przypłaszczone guzki widnieją na naczyniach z Marianowa (Wołągiewicz 1989, ryc. 3:19), Troszyna (Pawlak, Zwara 2009, ryc. 7:1-2, 9), Międzyrzecza (Krzyszkowski 2006, ryc. 17:5; 21:4) i są popularne na całym obszarze kultury pomorskiej (Czopek 1992, ryc. 2). Wazy zdobione ornamentem rytym w postaci skośnych linii (ryc. 9:2, 20) są znane m.in. z cmentarzysk w Kunowie (Łaszkiewicz 1971, s. 85, tabl. XIX:4), Troszynie (Machajewski, Pawlak, Zwara 2007, s. 124, ryc. 3:7-8; Pawlak, Zwara 2009, ryc. 3:6, 4:1), osady w Łobżanach (Wołągiewicz 1989, ryc. 8:5) oraz z obszarów nadłabskich m.in. z Karith, Wittenberg (Müller 1985, Abb. 16-20; Taf. 21:4; 89:14), Brandenburgii i wschodniej Meklemburgii (Keiling 1971, 1997, s. 39-42). Do stylistyki charakterystycznej już niewątpliwie dla kręgu jastorfskiego należą naczynia zdobione ornamentem grzebykowym w formie zachodzących na siebie skośnych linii. Naczynia takie występowały powszechnie na terenach środkowych i północnych Niemiec od początku fazy Jastorf, np. na cmentarzysku w Greppin (Müller 1987, Taf. 17:26). Z terenu Pomorza pozostałości takich naczyń odkryto m.in. na osadach w Wolinie Młynówce (Wojtasik 1958, s. 97, tabl. II:13), na Wzgórzu Wisielców (Cnotliwy 1961, s. 196, ryc. 7:b-d), na Wzgórzu Zamkowym w Szczecinie (Cnotliwy 1971, s. 17, ryc. 1.8.5), na cmentarzysku w Troszynie (Pawlak, Zwara 2009, ryc. 4:11), w Lubieszewie (Wołągiewicz 1997, ryc. IV:12:c) oraz na stanowiskach fazy pomorsko-kloszowej na terenie Borów Tucholskich i ziemi chełmińskiej (Gackowski, Kucharski 2002, s. 115). Pozostałości osady odkrytej na stanowisku 7 w Ostromicach należy przyporządkować ludności kultury jastorfskiej z tzw. horyzontu marianowskiego, charakteryzującego się współistnieniem cech charakterystycznych zarówno dla łużycko-pomorskiego, jak i jastorfskiego kręgu kulturowego. Osada ta istniała zapewne od schyłku okresu halsztackiego po starszy okres przedrzymski, czyli między VI a III wiekiem p.n.e. Datację taką potwierdzają daty radiowęglowe otrzymane z węgli drzewnych z piecowisk (obiekt 60-520-340 BC i obiekt 160-400-180 BC; por. M. Krąpiec Zestawienie wyników datowań radiowęglowych). Według J. Ostoi-Zagórskiego w schyłkowym okresie halsztackim nastąpił rozpad dotychczasowych halsztackich struktur osadniczych. W miejsce porzuconych grodów i eksploatowanych dotychczas intensywnie mikroregionów zakładano niewielkie, przeważnie krótkotrwale zamieszkiwane osady skoncentrowane na kilku sezonowym wypalaniu działek wzdłuż szlaków cyklicznych wędrówek w poszukiwaniu bardziej wydajnych nisz ekologicznych. Zmiany w systemie gospodarczym pociągnęły za sobą zmiany organizacyjne. Niewielkie poletka nie wymagały znacznej koncentracji sił i ludności, w związku z czym mogły być 57 S t r o n a

uprawiane przez mniejsze grupy ludzi (Ostoja-Zagórski 1982, s. 149). Takie rozrzedzenie osadnictwa stwarzało dogodne warunki dla napływu ludności z zachodu (krąg jastorfski) i południa (grupa górzycka),w efekcie czego powstało dość niejednolite ugrupowanie zwane obecnie grupą/fazą marianowską (Wołągiewicz 1989; Dąbrowski 1979b, s. 207). Prawdopodobnie właśnie w tym czasie istniało niewielkie osiedle w Ostromicach. Osady tego typu bazowały zapewne na uprawie kilka gatunków zbóż. Najważniejszą rolę w uprawie odgrywał jęczmień zwyczajny, mniejsze pszenica (por. Wyniki badań makroszczątków roślinnych). Obecność tych zbóż oraz chwastów zaobserwowano również na pozostałościach osad z okresu halsztackiego w Szczecinie-Wale, Wolinie Młynówce, Wolinie Wzgórzu Wisielców oraz Juszkowie-Będzieszynie (Klichowska 1972, 1975, 1976, 1984; Ostoja-Zagórski 1982, tab. 30, s. 140). Pszenica była surowcem do uzyskania mąki, jęczmień na kasze i pasze. Zapewne gospodarczo wykorzystywano również słomę (Gardawski 1979). Oprócz uprawy roli trudniono się zbieraniem i użytkowaniem roślin ze stanu dzikiego, np. maliny/jeżyny. Kłącza niektórych gatunków komos, rdestów i szczawiu pozyskiwane były zapewne w celu gromadzenia pożywienia dla ludzi i zwierząt. (por. Wyniki badań makroszczątków roślinnych). Brak innych źródeł nie pozwala na podjęcie próby zarysowania innych dziedzin życia ludności z osady w Ostromicach. Mimo niedostatecznego stanu rozpoznania osadnictwa schyłku epoki brązu i wczesnej epoki żelaza na Pomorzu Zachodnim (Wołągiewicz 1953, 1970; Wesołowski 1983, 1996; Krajewski 2007), w świetle badań prowadzonych ostatnimi laty na ziemi lubuskiej (Groblica, Jaszewska 2006), zachodniej Wielkopolsce (Machajewski 2004) i Pomorzu Zachodnim widać znaczący przyrost materiałów źródłowych dotyczących tego okresu pozwalający na bliższe poznanie stosunków kulturowych między kręgiem łużycko-pomorskim a jastorfskim, szczególnie zaś tzw. fazy marianowskiej. 6.2.4. Bibliografia Cnotliwy E. 1967 Wyniki archeologicznych badań ratunkowych na Wzgórzu Wisielców w Wolinie w 1959 r., Materiały Zachodniopomorskie, t. 7, s. 181-250. 1976 Osadnictwo ludności kultury łużyckiej na Wzgórzu Zamkowym w Szczecinie w świetle badań w latach 1967-1974, Materiały Zachodniopomorskie, t. 22, s. 7-53. 58 S t r o n a

1982 Osada ludności kultury wejherowsko-krotoszyńskiej w Pomianowie koło Białogardu na stanowisku 15, Koszalińskie Zeszyty Muzealne, t. 12, s. 3-11. Czopek S. 1992 Uwagi o chronologii względnej i periodyzacji materiałów z okresu halsztackiego i starszego okresu przedrzymskiego w świetle analizy ceramiki kultury pomorskiej, [w:] Ziemie polskie we wczesnej epoce żelaza i ich powiązania z innymi terenami, red. S. Czopek, Rzeszów, s. 81-88. Dąbrowski J. 1979a Kultura łużycka na Pomorzu, [w:] Prahistoria ziem polskich. t. 4. Od środkowej epoki brązu do środkowego okresu lateńskiego, red. J. Dąbrowski, Z. Rajewski, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk, s. 74-79. 1979b Kultura jastorfska, [w:] Prahistoria ziem polskich. t. 4. Od środkowej epoki brązu do środkowego okresu lateńskiego, red. J. Dąbrowski, Z. Rajewski, Wrocław- Warszawa-Kraków-Gdańsk, s. 206-208. Dworaczyk M. 2004 Ceramika naczyniowa kultury łużyckiej z Pyrzyc, Materiały Zachodniopomorskie. Nowa Seria, t. 1, z. 1, s. 123 132. Dzieduszycki W., Makiewicz T., Sobucki A. 1998 Nowa Wieś, st. 1 i 12, gmina Bledzew, GAZ nr 43/43a AZP 51 12:7 i 55. Badania wykopaliskowe [w:] Archeologiczne Badania Ratownicze wzdłuż Trasy Gazociągu Tranzytowego, Tom I. Ziemia Lubuska, red. R. Mazurowski, Poznań, s. 117-195. Dzieduszycki W. 1998 Święty Wojciech, st. 10 gmina Międzyrzecz GAZ nr 57 AZP 51 14: 28. Badania wykopaliskowe, [w:] Archeologiczne Badania Ratownicze wzdłuż Trasy Gazociągu Tranzytowego, T. I. Ziemia Lubuska, red. R. Mazurowski, Poznań, s. 241-267. Gackowski J., Kucharski L. 2002 Z badań nad młodszą epoką brązu i wczesną epoką żelaza w strefie Pojezierza Chełmińskiego, [w:] Archeologia toruńska. Historia i teraźniejszość, red. B. Wawrzykowska, Toruń, s. 109-120. Gardawski A. 1979 Zagadnienie wytwórczości, (w:) Prahistoria ziem polskich, t. 4, Od środkowej epoki brązu do środkowego okresu lateńskiego, red. J. Dąbrowski, Z. Rajewski, Warszawa Wrocław Poznań, s. 257-278. 59 S t r o n a

Griesa S. 1982 Die Göritzer Gruppe, Veröffentlichungen des Museums fur Ur- und Frühgeschichte Potsdam, Band 16, Berlin. Groblica S., Jaszewska A. (red.) 2006 Współczesnymi drogami w przeszłość. IV Polsko-Niemieckie Spotkania Archeologiczne, Dychów 15-18 listopada 2005, Zielona Góra. Hamling A. 1956 Cmentarzysko ludności kultury łużyckiej w Krzęcinie, pow. Choszczno, Materiały Zachodniopomorskie, t. II, s. 41-113. Jadczykowa I. 1992 Najstarsze materiały kultury pomorskiej w Polsce Środkowej, [w:] Ziemie polskie we wczesnej epoce żelaza i ich powiązania z innymi terenami, red. S. Czopek, Rzeszów, s. 220-240. Kabaciński J., Krause E., Szamałek K., Winiarska-Kabacińska M. 1998 Żółwin, st. 29 gmina Międzyrzecz GAZ nr 63 AZP 51-15: 120. Badania wykopaliskowe [w:] Archeologiczne Badania Ratownicze wzdłuż Trasy Gazociągu Tranzytowego, T. I. Ziemia Lubuska, red. R. Mazurowski, Poznań, s. 315-359. Kaniewska D., Sobucki A. 2006 Wielokulturowa osada w Międzyrzeczu, stan. 108 [w:] Współczesnymi drogami w przeszłość. IV Polsko-Niemieckie Spotkania Archeologiczne Dychów, 15-18 listopada 2005, t. 2, red. S. Groblica, A. Jaszewska Zielona Góra, s. 137-195. Keiling H. 1969 Die vorrömische Eisenzeit im Elde-Karthane-Gebiet (Kreis Perleberg und Ludwigslust), Beitrage zur Ur- und Frühgeschichte der Bezirke Rostock, Schwerin und Neubrandenburg 3, Schwerin. Klichowska M. 1972 Rośliny naczyniowe w znaleziskach kulturowych Polski północno-zachodniej, Poznań. 1975 Najstarsze zboża z wykopalisk polskich, AP, t. 20, z. 1, s. 84-141. 1976 Zboże z osady z przełomu epoki brązu i żelaza w Juszkowie, gm. Pruszcz Gdański, PAnt., t. 8, s. 141 154. 1984 Struktury uprawne w epoce brązu i we wczesnej epoce żelaza na ziemiach polskich w świetle badań archeobotanicznych, AP, t. 29, z. 1, s. 69-108. 60 S t r o n a

Kostrzewski J. 1958 Kultura łużycka na Pomorzu, Poznań. Kot K. 2009 Wyniki badań osadnictwa kultury łużyckiej na stanowisku Renice 6, gm. Myślibórz, woj. zachodniopomorskie, [w:] Nowe materiały kultury łużyckiej i pomorskiej z Pomorza, red. M. Fudziński, H. Paner, S. Czopek, Gdańsk, s. 165-170. Krajewski P. 2007 Struktury osadnicze późnej epoki brązu wczesnej epoki żelaza na Pomorzu Zachodnim. Wybrane zagadnienia [w:] Aktualne problemy kultury łużyckiej na Pomorzu, red. M. Fudziński, H. Paner, Gdańsk, s. 35-46. Krzyszowski A., Sobucki A. 1998 Żółwin, st. 30, gmina Międzyrzecz GAZ nr 65 AZP 51 15: 121 [w:] Archeologiczne Badania Ratownicze wzdłuż Trasy Gazociągu Tranzytowego, T. I. Ziemia Lubuska, red. R. Mazurowski Poznań, s. 369-401. 2006 Wyniki badań na wielokulturowej osadzie w Międzyrzeczu (stan. 78) w woj. lubuskim [w:] Współczesnymi drogami w przeszłość. IV Polsko-Niemieckie Spotkania Archeologiczne, Dychów 15-18 listopada 2005, red. S. Groblica, A. Jaszewska, Zielona Góra, s. 7-101. Lachowiczowa R., Lachowicz F. J. 1961 Cmentarzysko kultury pomorskiej w Maryńcu, pow. Złotów stanowisko 1, Materiały Zachodniopomorskie, t. VII, s. 85-172. Lewczuk J. 2004 Sękowice, gmina Gubin, stanowisko 8. Cmentarzysko ciałopalne kultury łużyckiej ze starszego okresu przedrzymskiego, Zielona Góra. Ludwig K. 2009 Die späthallstatt- und latènezeitliche Siedlungsplatz von Bretten-Bauerbach Herrnbrunnenbuckel, Lkr. Karlsruhe, Materialhefte zur Archäologie in Baden- Württemberg, Heft 90, Stuttgart. Łaszkiewicz T. 1971 Cmentarzysko ludności kultury jastorfskiej w Kunowie, pow. Stargard Szczeciński, Materiały Zachodniopomorskie, t. XVII, s. 17-93 Łuka L. J. 1959 Ślady osady i cmentarzysko ludności kultury pomorskiej w Niebędzinie, pow. Lębork, Materiały Zachodniopomorskie, t. V, s. 69 98. 61 S t r o n a

1979 Kultura wejherowsko-krotoszyńska, [w:] Prahistoria ziem polskich, t. 4, Od środkowej epoki brązu do środkowego okresu lateńskiego, red. J. Dąbrowski, Z. Rajewski, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk, s. 147-168. Machajewski H., Pietrzak R. 2004 Z badań nad ceramiką naczyniową z okresu przedrzymskiego w Wielkopolsce [w:] Kultura jastorfska na Nizinie Wielkopolsko-Kujawskiej, red. H. Machajewski, Poznań, s. 83-121. Machajewski H., Pawlak T., Zwara M. 2007 Sprawozdanie z badań przeprowadzonych na cmentarzysku z wczesnej epoki żelaza oraz z młodszego okresu przedrzymskiego w Troszynie, pow. Kamień Pomorski, stanowisko 10 (badania w 2005 roku), [w:] XV Sesja Pomorzoznawcza. Materiały z konferencji 30 listopada-02 grudnia 2005, red. G. Nawrolska, Elbląg, s. 123-133. Malinowska H. 1972 Badania ratownicze na cmentarzysku ludności kultury łużyckiej w Cedyni, pow. Chojna, Materiały Zachodniopomorskie, t. XVIII, s. 15-26. Mogielnicka-Urban M. 1984 Warsztat ceramiczny kultury łużyckiej, Wrocław. Müller R. 1985 Die Grabfunde der Jastorf- und Latènezeit an unterer Saale und Mittelelbe, Veröffentlichungen des Landesmuseums für Vorgeschichte in Halle, Band 38, Berlin. 1987 Latènezeitliche Siedlungen im Saale-Elbe-Gebiet, 1. Schönburg, Kreis Naumburg. Eine mehrperiodige Siedlung an der Mittelsaale, Martin-Luther-Universität Halle-Wittenberg, Wissenschaftliche Beiträge 1987/68 (L 20), Halle. Nawrolski T. 1972 Relikty osady kultury łużyckiej na wzgórzu klasztornym w Cedyni, pow. Chojna, Materiały Zachodniopomorskie, t. XVIII, s. 27-49. Ostasz A., Rogalski B. 2010 Troszyn, gm. Wolin, pow. Kamień Pomorski, woj. zachodniopomorskie, stan. nr 12. AZP: 21-07/73. Opracowanie wyników badań, Gdańsk. Maszynopis w archiwum Muzeum Archeologicznego w Gdańsku. 62 S t r o n a

Ostoja-Zagórski J. 1982 Przemiany osadnicze, demograficzne i gospodarcze w okresie halsztackim na Pomorzu, Wrocław. Pawlak T., Zwara M. 2009 Wyniki badań przeprowadzonych na cmentarzysku kultury jastorfskiej w Troszynie (powiat Kamień Pomorski, województwo zachodniopomorskie), stanowisko 10, [w:] Acta Archeologica Pomoranica III, XVI Sesja Pomorzoznawcza 22-24.11.2007 r. Szczecin, część 1, Od epoki kamienia do okresu wczesnośredniowiecznego, red. A. Janowski, K. Kowalski, S. Słowiński, Szczecin, s. 195-207. Schwantes G. 1950 Die Jastorf-Zivilisation, [w:] Reinecke-Festschrift: zum 75. Geburtstag von Paul Reinecke, red. G. Behrens, P. Reinecke, J. Werner, Mainz, s. 119-130. Skrzypek I. 1981 Cmentarzysko ciałopalne ludności kultury pomorskiej w Rosnowie, gm. Manowo, woj. Koszalin, stan. 1, Koszalińskie Zeszyty Muzealne, t.11, s. 3-22. Szamałek K. 1992 Zmiany w technologii i stylu ceramiki z osad kultury łużyckiej w świetle badań materiałów nadgoplańskich, Fontes Archaeologici Posnanienses, t. 37, s. 5-21. 2006 Zagadnienie ciągłości zasiedlenia w cyklu łużyckim i okresie łużycko-pomorskiej transformacji kulturowej w świetle badań na wschodniowielkopolsko-kujawskim odcinku gazociągu tranzytowego, [w:] Z badań nad osadnictwem młodszej epoki brązu i wczesnej epoki żelaza w Europie Środkowej, red. W. Blajer, s. 35-45. Wesołowski S. 1983 Plemiona kultury łużyckiej na terenie Szczecina (od XII do IV wieku p.n.e.), [w:] Pradzieje Szczecina, red. W. Filipowiak, G. Labuda, s. 279-468. 1996 Próba oceny stanu badań nad osadnictwem kultury łużyckiej na Pomorzu Zachodnim, [w:] 50 lat archeologii polskiej na Pomorzu Zachodnim, red. M. Dworaczyk, P. Krajewski, E Wilgocki, D. Kozłowska, s. 27-48. Wojtasik J. 1958 Pozostałości osady łużyckiej na Wzgórzu Młynówka w Wolinie, Materiały Zachodniopomorskie, t. IV, s. 49-104. 63 S t r o n a

Wołągiewicz R. 1959 Uwagi do zagadnienia stosunków kulturowych w okresie lateńskim na Pomorzu Zachodnim, Materiały Zachodniopomorskie, t. V, s. 121-143. 1970 Kultura jastorfska na Pomorzu Zachodnim, [w:] Materiały do prahistorii ziem polskich, t. 5, Epoka żelaza, z. 4, Okres późno lateński i rzymski, Warszawa, s. 43-66. 1989 Cmentarzysko w Marianowie i problem schyłkowej fazy kultury łużyckiej na Pomorzu [w:] Problemy kultury łużyckiej na Pomorzu, red. T. Malinowski, Słupsk, s. 307-321. 1997 Lubieszewo. Materiały do studiów nad kulturą społeczności Pomorza Zachodniego w okresie od IV w. p.n.e. do I w. n.e., Szczecin. 64 S t r o n a

Ryc. 3. Ostromice, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 7 (AZP 22-07:76). Ułamki naczyń z wczesnej epoki żelaza: 1-5 obiekt 33, 6- obiekt 38, 7-12 obiekt 48 (rys. A. Rembisz) 65 S t r o n a

Ryc. 4. Ostromice, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 7 (AZP 22-07:76). Ułamki naczyń z wczesnej epoki żelaza: 1-4 obiekt 49, 5-16 obiekt 60 (rys. A. Rembisz) 66 S t r o n a

Ryc. 5. Ostromice, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 7 (AZP 22-07:76). Ułamki naczyń z wczesnej epoki żelaza z obiektu 60 (rys. A. Rembisz) 67 S t r o n a

Ryc. 6. Ostromice, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 7 (AZP 22-07:76). Ułamki naczyń z wczesnej epoki żelaza z obiektu 153 (rys. A. Rembisz). 68 S t r o n a

Ryc. 7. Ostromice, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 7 (AZP 22-07:76). Ułamki naczyń z wczesnej epoki żelaza: 1-2 obiekt 160, 3-9 obiekt 180; 9 ułamki naczyń z zachowaną przypaloną substancją organiczną nagarem (rys./fot. A. Rembisz) 69 S t r o n a

Ryc. 8. Ostromice, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 7 (AZP 22-07:76). Ułamki naczyń z wczesnej epoki żelaza: 1-4 skupisko I (ar I 2 ćw. A), 5-8 skupisko II (ar I 2 ćw. D), 9-11 skupisko III (ar I 2 ćw. D). Rys. A. Rembisz 70 S t r o n a

Ryc. 9. Ostromice, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 7 (AZP 22-07:76). Ułamki naczyń z wczesnej epoki żelaza z warstwy kulturowej (1-11, 13-18, 22-23) oraz z powierzchni (12, 19, 20-21, 24). Rys. A. Rembisz 71 S t r o n a

Ryc. 10. Ostromice, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 7 (AZP 22-07:76). Bryłki polepy z odciskami żerdzi (obiekt 38) oraz zachowanymi fragmentami węgli drzewnych (obiekt 152). Fot. A. Rembisz 72 S t r o n a

7. Okres nowożytny (Szymon Bednarz, Paweł M. Pogodziński) Ratownicze badania archeologiczne na stanowisku 7 w Ostromicach, gm. Wolin (AZP 22-07:76), poprzedzające budowę obwodnic miejscowości Troszyn, Ostromice, doprowadziły do odsłonięcia reliktów osadnictwa z czasów pradziejowych i historycznych. Najmłodsze ślady działalności dawnych grup ludzkich w rejonie stanowiska przyporządkować można do nowożytności. Obejmują one zbiory źródeł archeologicznych złożonych z zabytków ruchomych (fragmenty naczyń ceramicznych i szklanych, zabytki metalowe, szczątki zwierzęce) oraz jam kulturowych. Na stanowisku nie zadokumentowano pozostałości zabudowy drewnianej lub murowanej ani zabytków o charakterze sepulkralnym, co pozwala stwierdzić, że zakres badań wykopaliskowych, wymuszony przebiegiem inwestycji liniowej, objął strefę peryferii osadnictwa nowożytnego. 7.1. Rys historyczny miejscowości Ostromice Pierwsza informacja historyczna dotycząca miejscowości Ostromice pochodzi z 1380 roku. Wskazuje ona, że wieś stanowiła lenno rodu von Fleming. Kolejny zapis, z 1513 roku, wymienia nazwisko Kurta von Fleminga będącego właścicielem jednej z czterech części wsi. W drugiej połowie XVIII wieku w Ostromicach zamieszkiwało 8 chłopów pełnołanowych, 1 półłanowy, 2 zagrodników, a także karczmarz, kowal i nauczyciel. Wieś składała się z 25 gospodarstw. W latach 1882-1884 dobra rodu von Fleming w Ostromicach uległy parcelacji. Część majątku pozostała przy rodzinie, a pozostałą ziemię przydzielono chłopom na prawach dziedzicznych. W tym czasie wieś tworzyło 28 gospodarstw chłopskich, osadzonych na 2488 morgach ziemi. W latach 30-tych XX wieku wieś liczyła ok. 500 mieszkańców (Jeżowska, Próchniewicz 1996). Pierwotna forma przestrzenna wsi jest nieznana. Prawdopodobnie było to założenie liniowe, wytyczone wzdłuż historycznego traktu łączącego Szczecin z Kamieniem Pomorskim. Zgodnie z XIX-wiecznymi źródłami kartograficznymi wieś miała formę krótkiej ulicówki o łukowatym przebiegu, rozplanowanej na osi południowy wschód północny zachód. Po środku wsi występowały duże (trzy- lub czterobudynkowe) zagrody chłopskie, natomiast na obrzeżach zagrody mało i średniorolne. W pierzei wschodniej do działek siedliskowych 73 S t r o n a

przylegały ogrody rozplanowane aż do bezimiennego cieku wodnego. Po południowowschodniej części wsi rozlokowany był niewielki, czterobudynkowy folwark z przyległym parkiem, który stanowił pozostałość dawnego majątku von Flemingów. Na południe od wsi, po zachodniej stronie szosy, usytuowana była zagroda leśniczego oraz wiatrak (Jeżowska, Próchniewicz 1996). 7.2.3. Charakterystyka obiektów archeologicznych Źródła archeologiczne stanowiące podstawę niniejszego opracowania składają się z obiektów nieruchomych oraz zabytków masowych. Do okresu nowożytnego zakwalifikowano 17 obiektów archeologicznych (por. tabela 1). W ich wypełniskach zalegało aż 93% zbioru ułamków naczyń ceramicznych (por. tabela 2). Pozostałą część, na którą składa się 11 ułamków, odkryto w szerokoprzestrzennych warstwach kulturowych lub warstwach akumulacyjnych. Taka struktura zalegania materiału świadczy z jednej strony o metodzie eksploracji stanowiska, która polegała na mechanicznym odhumusowaniu powierzchni terenu, a następnie rejestracji i eksploracji jam kulturowych. Z drugiej strony, może wskazywać na charakter działań podejmowanych przez miejscową ludność w okresie nowożytnym. Jak nadmieniono powyżej w trakcie prac archeologicznych zarejestrowano 17 obiektów datowanych na okres nowożytny (por. tabela 1, 2). Obiekty o tej chronologii zarejestrowano na całym badanym obszarze, bez widocznej koncentracji. Obiekty te dość dobrze odznaczały się na tle calca. W rzucie 10 obiektów miała kształt owalny, po 5 kształt prostokątny i nieregularny. Trzy z nich miały powierzchnie powyżej 10 m²: obiekt 28 (Tabl. 18, 29), 80 (Tabl. 21), 88 (Tabl. 22, 30) (por. tabela 1). Głębokość obiektów wynosiła od 12 do 132 cm, przy czym w 7 wynosiła powyżej 50 cm: obiekty 28, 29 (Tabl. 18-19), 86, 88 (Tabl. 22 i 30), 175 (Tabl. 23, 33), 207 (Tabl. 28) (por. tabela 1). Rozpatrując funkcję odkrytych obiektów należy wziąć pod uwagę fakt, iż znajdowały się one na zapleczu wsi, w bliskiej odległości od obecnie istniejących budynków gospodarczych. Wydaję się, że wiele z odkrytych obiektów to pozostałości budynków gospodarczych, np. ob. 88 (Tabl. 22, 30) (Dzieduszycki 2004, s. 472; Kwiatkowska, Morysiński 2007, s. 164). Wskazuje na to dość regularny zarys w poziomie, płaskie dno. 74 S t r o n a

Drugą grupę tworzą obiekty, które stanowiły zapewne relikty obiektów tworzonych doraźnie na potrzeby rolnicze, np. do suszenia słomy: ob. 80 (Tabl. 21), 90 (Tabl. 31), 185 (Tabl. 26, 31) (por. tabela 1). Kolejną grupę można interpretować jako jamy powstałe w wyniku pozyskiwania gliny. Przemawia za tym fakt, iż część obiektów ma znaczne rozmiary, kształt w rzucie i profilu nieregularny, np. ob. 132 (tabl. 23) i 175 (tabl. 25 i 33) (por. tabela 1). Nieco inaczej trzeba interpretować obiekty 28 i 158. Obiekt 28 to prawdopodobnie pozostałość małego oczka wodnego w profilu widoczne sedymenty torfowe, a w wyniku badań archeobotanicznych wypłukano muszle (por. Wyniki analizy archeobotanicznej). Być może sztucznie utworzony u podnóża stoku, gdyż w warstwach tego obiektu natrafiono tylko na materiał nowożytny. Natomiast ob. 158 (tabl. 24, 32) to prawdopodobnie pozostałość budynku gospodarczego, który z czasem został wykorzystany jako jama śmietniskowa. Wskazuje na to liczba fragmentów ceramiki, jak i pokonsumpcyjne fragmenty kości zwierzęcych (por. tabela 1, 2). Tabela 2. Ostromice, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 7 (AZP 22-07:76). Wykaz materiałów z okresu nowożytnego zalegających w obiektach archeologicznych Źródła ruchome Nr ob. Ceramika (fragm.) Zabytki metalowe Szkło (fragm.) Kości zwierzęce 28 16 1 1-29 3 - - - 39 1 - - - 80 3 - - - 86 2 - - - 88 45 1 - - 90 10 - - 1 112 1 1 - - 114 1 - - - 132 3 - - - 158 26 1-15 168 4 - - - 169 1 - - - 175 14 - - - 185 5 - - - 203 1 - - - 205 1 - - - 207 4 - - - Suma 140 3 1 16 75 S t r o n a

Fot. 1 Fot. 2 Tablica 18. Ostromice, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 7 (AZP 22-07:76). Profile obiektu 28 (fot. P.M. Pogodziński) 76 S t r o n a

Fot. 1 Fot. 2 Tablica 19. Ostromice, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 7 (AZP 22-07:76). Zarys (fot. 1) i profil (fot. 2) obiektu 29 (fot. P.M. Pogodziński) 77 S t r o n a

Fot. 1 Fot. 2 Tablica 20. Ostromice, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 7 (AZP 22-07:76). Zarys (fot. 1) i profil (fot. 2) obiektu 39 (fot. P.M. Pogodziński) 78 S t r o n a

Fot. 1 Fot. 2 Tablica 21. Ostromice, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 7 (AZP 22-07:76). Zarys (fot. 1) i profil (fot. 2) obiektu 80 (fot. P.M. Pogodziński) 79 S t r o n a

Fot. 1 Fot. 2 Tablica 22. Ostromice, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 7 (AZP 22-07:76). Zarys (fot. 1) i profil (fot. 2) obiektu 88 (fot. P.M. Pogodziński) 80 S t r o n a

Fot. 1 Fot. 2 Tablica 23. Ostromice, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 7 (AZP 22-07:76). Zarys (fot. 1) i profil (fot. 2) obiektu 132 (fot. P.M. Pogodziński) 81 S t r o n a

Fot. 1 Fot. 2 Tablica 24. Ostromice, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 7 (AZP 22-07:76). Zarys (fot. 1) i profil (fot. 2) obiektu 158 (fot. P.M. Pogodziński) 82 S t r o n a

Fot. 1 Fot. 2 Tablica 25. Ostromice, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 7 (AZP 22-07:76). Zarys (fot. 1) i profil (fot. 2) obiektu 175 (fot. P.M. Pogodziński) 83 S t r o n a

Fot. 1 Fot. 2 Tablica 26. Ostromice, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 7 (AZP 22-07:76). Zarys (fot. 1) i profil (fot. 2) obiektu 185 (fot. P.M. Pogodziński) 84 S t r o n a

Fot.1 Fot. 2 Tablica 27. Ostromice, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 7 (AZP 22-07:76). Zarys (fot. 1) i profil (fot. 2) obiektu 205 (fot. P.M. Pogodziński) 85 S t r o n a

Fot. 1 Fot. 2 Tablica 28. Ostromice, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 7 (AZP 22-07:76). Zarys (fot. 1) i profil (fot. 2) obiektu 207 (fot. P.M. Pogodziński) 86 S t r o n a

Tablica 29. Ostromice, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 7 (AZP 22-07:76). Zarys i profil obiektu 28 (rys. M. Bloch) 87 S t r o n a

Tablica 30. Ostromice, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 7 (AZP 22-07:76). Zarys i profile obiektu 88 (rys. M. Bloch) 88 S t r o n a

Tablica 31. Ostromice, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 7 (AZP 22-07:76). Zarysy i profile obiektów 90, 114, 185 (rys. M. Bloch) 89 S t r o n a

Tablica 32. Ostromice, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 7 (AZP 22-07:76). Zarys i profile obiektu 158 (rys. M. Bloch) 90 S t r o n a

Tablica 33. Ostromice, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 7 (AZP 22-07:76). Zarys i profile obiektu 175 (rys. M. Bloch) 91 S t r o n a

7.3. Klasyfikacja materiałów źródłowych 7.3.1. Ceramika naczyniowa Ze stanowiska pozyskano 157 fragmentów ceramiki: 140 fragmentów z obiektów kulturowych i 17 fragmentów z warstw szerokoprzestrzennych. Strukturę zbioru przedstawiono na ryc. 11. Pewnych analogii można poszukiwać na innych stanowiskach archeologicznych np. przeprowadzonych w ramach badań na gazociągu na trasach Mogilno Włocławek i Mogilno Wydartowo. W wyniku tych badań odkryto relikty nowożytnego osadnictwa wiejskiego na kilku stanowiskach. Zauważalna jest tendencja, że obiekty nowożytne, zawierają stosunkowo mała ilość ceramiki (Dzieduszycki 2004, s. 471-473). Ryc. 11. Ostromice, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 7 (AZP 22-07:76). Struktura zbioru fragmentów naczyń nowożytnych 92 S t r o n a

Zagadnienia surowcowe Biorąc pod uwagę rodzaj użytego surowca naczynia z Ostromic podzielić można na dwie grupy: naczynia wykonane z glin żelazistych oraz z glin kaolinitowych. Klasyfikacja ta została oparta na badaniu makroskopowym, polegającym na ocenie barwy czerpu i przełamu ścianki naczyń. W badanym zbiorze wyraźnie przeważały fragmenty wykonane z glin żelazistych, które charakteryzuje dobry wypał odzwierciedlający się jednobarwnym przełamem koloru od jasno ceglastego do brunatnego. Stwierdzono 150 ułamków naczyń wykonanych z glin zawierających tlenki żelaza, co stanowi nieco ponad 95% zbioru. Wykorzystywanie lokalnych wychodni gliny do produkcji ceramiki było bardzo rozpowszechnione (Fijałkowsy 1979, s. 549-579, Hołubowicz 1950 s. 31-49). Zapewne obiekty odkryte na stanowisku są dowodem takich właśnie działań. Prawdopodobnie złoża gliny w Ostromicach były złej jakości co uniemożliwiało produkcję na większą skale a jedynie na lokalne potrzeby (Dąbal 2006). Następny z wyróżnionych surowców glina kaolinitowa, cechuje się brakiem tlenku żelazowego, przez co naczynia z niej wykonane po wypaleniu mają kolor jasnokremowy lub biały. W badanym zbiorze wyróżniono 7 ułamków naczyń wykonanych z tego surowca, co stanowi niecałe 5% zbioru. Wypalanie naczyń Pozostałości naczyń pozyskane w Ostromicach zostały wypalone w atmosferze redukcyjnej i utleniającej. Zdecydowaną większość stanowiły fragmenty ceramiki ceglastej (prawie 92% zbioru). Poza tym odnotowano 6 ułamków ceramiki stalowoszarej, 6 ułamków fajansu właściwego, 1 fragment kamionki i 1 fragmenty fajansu delikatnego. Biorąc pod uwagę takie cechy, jak spieczenie czerepu, nieporowatość i twardość najwyższe właściwości technologiczne wykazuje kamionka (ryc. 14:5). Do jej produkcji wymagana jest wysoka temperatura wypału mieszcząca się zakresie 1230-1350 o C (Załęska 1954). Do grupy tej zaliczono fragmenty naczyń wypalonych w wysokiej temperaturze, charakteryzujące się całkowitym wypaleniem frakcji ziarnistych (Poliński 2006, s. 215). W miastach i na zamkach zachodniopomorskich kamionka pojawiła się już w XIII wieku (Cnotliwy 1987, s. 211). Duże walory technologiczne przedstawia również fajans delikatny (ryc. 14:6). Dobrze rozdrobniona masa ceramiczna wykorzystywana do wyrobu tego typu ceramiki, umoż- 93 S t r o n a

liwiała seryjną produkcję. Jej początki datuje się około połowy XVIII wieku w Anglii, w rejonie Stadffordshire (Szelegejd 2007, s. 117). Mniejsze walory technologiczne ma fajans właściwy. Cechuje go porowaty czerep, który pokrywano szkliwem cynowo-ołowiowym koloru białego (Szelegejd 2007, s. 19). Pozyskane fragmenty ceramiki stalowoszarej charakteryzuje dobrze wyrobiona masa ceramiczna i dobry wypał. Podobnie, jak w przypadku ceramiki wypalonej w atmosferze utleniającej, tak i w tym trudno określić wąskie ramy czasowe. Zapewne dolna granica to XVI wiek (Kajzer 1990, s. 229), górna XVIII wiek (Poliński 2006, s.214). Z dużym prawdopodobieństwem datować ją można na schyłkowy okres produkcji tego typu naczyń, który wyznacza się na koniec XVII i pierwszą połowę XVIII wieku. Zdobienie i szkliwienie naczyń W zakresie wykończenia powierzchni naczyń wyróżnić można stosowanie kilku zabiegów: szkliwienie, angobowanie, malowanie i zdobienie techniką rycia. W celu poznania kompozycji i właściwości polew, angoby i farb stosowanych w wytwórczości naczyń okresu nowożytnego należałoby przeprowadzić specjalistyczne badania fizykochemiczne (zob. np. Morysiński 2000, s. 138). Z braku takich możliwości w stosunku do zbioru z Ostromic, ograniczono się do ogólnych uwag opartych na obserwacjach makroskopowych. Polewanie naczyń Najczęściej stosowanym zabiegiem do wykończenia powierzchni naczyń było polewanie (Kwiatkowska, Morysiński 2007, s. 168). Odnotowano je na 92 fragmentach, co stanowi niemal 60% całego zbioru ułamków naczyń. Wyróżniono polewanie obustronne oraz od wewnątrz naczyń. Natomiast polewanie stwierdzone wyłącznie na zewnętrznej stronie naczyń (2 fragm.) może być wynikiem stanu zachowania omawianych źródeł archeologicznych lub może się wiązać z oszczędnym stosowaniem polewy tylko dla celów dekoracyjnych. Dominują fragmenty o bezbarwnej polewie, którego głównym składnikiem jest tlenek ołowiu pospolicie nazywany glejtą ołowiową. Na kilku fragmentach naczyń stwierdzono również kryjące szkliwo cynowo-ołowiowe barwy białej. W analizowanym zbiorze zaznacza się stosowanie polew dobrej jakości. Nie odnotowano bowiem większej ilości spękań na silnie rozdrobnionym materiale, co świadczy o właściwym doborze komponentów. Pojedynczy fragment kamionki kryty był szkliwem solnym. 94 S t r o n a

70 60 50 40 30 20 10 0 Szkliwienie naczyń obustronne wewnętrzne zewnętrzne Ryc. 12. Ostromice, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 7 (AZP 22-07:76). Zakres szkliwienia naczyń nowożytnych Malowanie i rycie Najczęstszym sposobem zdobienia naczyń było malowanie, które stwierdzono na 15 fragmentach. Stanowi to niemal 10% całości zbioru. Dominują motywy barwy białej (pobiała), wykonane rożkiem w postaci dookolnych linii. Tym sposobem ornamentowano głównie talerze. Naczynia tego typu zdobione były również za pomocą dwóch technik dekoracyjnych. Czerep pokryty pobiałą jeszcze przed wypałem zdobiony był rytym ornamentem roślinnym, który tworzył kontur wypełniany farbami koloru zielonego i brązowego (ryc. 14:4). Tak przygotowany czerep pokrywano bezbarwnym szkliwem, którego głównym składnikiem była glejta ołowiowa. Stwierdzono trzy fragmenty takich talerzy. Trudno jest określić miejsce ich produkcji. Prawdopodobnie są one importami. Dwa fragmenty fajansu właściwego pochodzące od jednego naczynia malowane były na całej powierzchni od strony wewnętrznej pobiałą, na którą naniesiono dookolne pasy wykonane jasnoniebieskim kobaltem (dającym kolor błękitny). Natomiast jeden fragment fajansu delikatnego, który stanowił talerz o falistym kołnierzu, zdobiony był w partii wylewowej motywem kwiatu o barwie zielonej i jasnoczerwonej (ryc. 14:6). Na dwóch fragmentach (ryc. 14:3, 7) stwierdzono ornament poziomych rowków dookolnych, które stosowano na zewnętrznej powierzchni naczyń. Zdobienie takie miało nie tylko walory dekoracyjne, ale miało także znaczenie praktyczne. Naczynia takie nie wyślizgiwały się z rąk. Fragmenty te wiązać można z większymi naczyniami kuchennymi (garnki, dzbany). 95 S t r o n a

Formy i funkcje naczyń Pozyskany materiał ceramiczny charakteryzuje duże rozdrobnienie, co utrudnia określenie form naczyń. Mimo tych utrudnień z dużym stopniem prawdopodobieństwa można wyróżnić 22 różne naczynia, które zakwalifikować można do sześciu grup (ryc. 13). Ryc. 13. Ostromice, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 7 (AZP 22-07:76). Zestawienie form naczyń nowożytnych Zakres przestrzenny badań wykopaliskowych, objął najprawdopodobniej peryferie osady funkcjonującej w okresie nowożytnym. Być może była to strefa użytkowana w celach akumulacji odpadków (podręczna strefa śmietnikowa przykład ob. 158). Trudno jednak stwierdzić, czy była ona użytkowana przez więcej niż jedno gospodarstwo. Zaznacza się dominacja talerzy, co może być wynikiem łatwego tłuczenia się tej kategorii naczyń i ich dużą reprezentacją w pozyskanych materiałach. Ta forma naczyń pojawia się na terenach wiejskich dopiero w XIX wieku (Rainfuss 1955, s. 36). Na sześciu fragmentach stwierdzono ślady okopcenia na zewnętrznych ściankach. Świadczą one o wykorzystywaniu naczyń do gotowania na otwartym ogniu. Fragmenty takie pochodzą z podczyszczania (1 fragment) oraz jam gospodarczych 88 (2 fragmenty) i 158 (2 fragmenty; ryc. 14:5, 8) i wskazują, że były to większe pojemniki w typie garnków (nieszkliwione od zewnątrz brzuśce). 96 S t r o n a

7.3.2. Naczynia szklane Z obiektu 28 pozyskano niewielki fragment wylewu butelki szklanej, wykonanej z masy o barwie zielonej. Obie powierzchnie są skorodowane. 7.3.3. Zabytki metalowe Pozyskano cztery przedmioty metalowe. Z obiektu 28 wydobyto fragment drutu brązowego o trudnej do sprecyzowania funkcji. Natomiast z obiektów 88, 112 i 158 pozyskano trzy żelazne gwoździe o prostokątnym trzpieniu i nieforemnych główkach. Ich długość mieści się w zakresie 5 a 9 cm. Wymienione cechy pozwalają określić wskazane gwoździe, jako półbretnale. Miały one uniwersalne zastosowanie i są częstymi znaleziskami na historycznych stanowiskach archeologicznych. 7.3.4. Kości zwierzęce Z dwóch obiektów pozyskano szczątki zwierzęce. W obiekcie 90 zalegała jeden ząb zwierzęcy (ssak: prawdopodobnie duży przeżuwacz). Natomiast w obiekcie 158 zebrano 15 fragmentów szczątków kostnych, w tym trzy kości długie ptaka oraz łopatkę i kawałek szczęki ssaka (prawdopodobnie świni lub dzika). Interesującą obserwacją jest to, że zarówno na kościach ptasich oraz na łopatce stwierdzono ślady cięć wykonanych ostrym narzędziem. Z tych względów zespół kości zebrany z obiektu 158 może mieć charakter pokonsumpcyjny. 7.4. Uwagi o chronologii i charakterze pozostałości osadnictwa nowożytnego Nieliczny i mocno rozdrobniony materiał źródłowy utrudnia ustalenie jego precyzyjnych ram chronologicznych. Cechy technologiczne fragmentów ceramiki, wyrażone w frekwencji poszczególnych grup technologicznych, w tym dużym udziałem ułamków naczyń szkliwionych obustronnie, wskazują że pochodzi on z okresu nowożytnego. Trudno jednak stwierdzić, czy zadokumentowane pozostałości są śladem zwartego czasowo i funkcjonalnie epizodu aktywności w tym okresie, czy raczej są efektem skumulowanej działalności prowadzonej na peryferii osady przez dłuższy okres czasu. Bardziej prawdopodobną hipotezą jest 97 S t r o n a

druga ewentualność. Z tego względu pozostałości osadnictwa datować można w szerokich ramach od końca XVII wieku po wiek XIX. W zebranych materiałach czytelne jest zjawisko wykorzystywania małej liczby importowanych naczyń ceramicznych. Stwierdzono używanie pojemników kamionkowych i talerzy fajansowych i wykonanych z ceramiki ceglastej o bogatym zdobieniu roślinnym, które najprawdopodobniej stanowiły część zastawy stołowej. Przeważająca część zebranych na stanowisku ułamków naczyń z okresu nowożytnego pochodzi najprawdopodobniej z lokalnej produkcji garncarskiej. 7.5. Bibliografia Cnotliwy E. 1987 Importy ceramiczne z XVI-XVIII w. w Szczecinie, Materiały Zachodniopomorskie, Szczecin, s. 211-249. Dąbal J. 2006 Ślady osadnictwa nowożytnego [w:] Badania archeologiczne na trasie budowy autostrady A2, Dopiewo gmina loco, stanowiska 70,29,26 aut 129, 130, 131 część V pod red. L. Czerniak, Poznań. Dzieduszycki W. 2004 Średniowiecze i nowożytność [w:] Od najdłuższego domu najstarszych rolników do dworu staropolskiego, wyniki badań archeologicznych na trasach gazociągu Mogilno Włocławek i Mogilno Wydartowo, red. J. Bednarczyk, A. Kośko, Poznań, s. 455-495. Fijałkowscy E. I F. 1979 O występowaniu glin garncarskich w rejonie Ostrowa Świętokrzyskiego, Rocznik Muzeum Świętokrzyskiego, Kraków, s. 549-579. Hołubowicz W. 1950 Garncarstwo wiejskie zachodnich terenów Białorusi, Toruń Jeżowska D., Próchniewicz K. 1996 Wolin - miasto i gmina, Łódź. Kajzer L. 1990 Zamek w Raciążku, [w:] Budownictwo obronno- rezydencjonalne Kujaw i ziemi dobrzyńskiej, cz. 1, Łódź. 98 S t r o n a

Kwiatkowska M, Morysiński T. 2007 Osadnictwo od okresu wczesnego średniowiecza po współczesność [w:] Od paleolitu do nowożytności, archeologiczne badania ratownicze na trasie obwodnicy Wyszkowa, red. L. Czerniak, Gdańsk, s. 161-183. Morysiński T.W. 2000 Późnośredniowieczne i nowożytne naczynia gliniane z Komorowa koło Warszawy, Studia i Materiały Archeologiczne, t. 10, s. 129-158. Poliński D. 2006 Okres nowożytny [w:] Opracowanie wyników ratowniczych badań archeologicznych przeprowadzonych na odcinku A1 planowanej autostrady w woj. kujawskopomorskim (b. woj. toruńskie), t. 14 b, Płąchawy, gm. Płużnica, stanowisko 25, Toruń, (maszynopis w archiwum Instytutu Archeologii UMK w Toruniu). Powidzki J. 1975 Zabytkoznawstwo ceramiki nowożytnej, Toruń. Rainfuss R. 1955 Garncarstwo ludowe, Warszawa Szelegejd B. 2007 Ceramika europejska, Warszawa. Załęska H. 1954 Ceramika. Techniki produkcji. Przewodnik wystawy, Toruń. 99 S t r o n a

Ryc. 14. Ostromice, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 7 (AZP 22-07:76). Wybór ceramiki nowożytnej (rys. Sz. Bednarz) 100 S t r o n a

8. Obiekty o nieokreślonej chronologii (Anna Rembisz) Na stanowisku odsłonięto łącznie 195 obiektów archeologicznych. Na podstawie obecności materiałów datujących określono chronologię 35 z nich. Ze względu na brak odpowiednich datowników w pozostałych 154 obiektach uznano je za jamy o nieokreślonej chronologii. Tylko w jednym przypadku (obiekt 202) natrafiono na fragment naczynia ceramicznego, jednak jego stan zachowania (mała, zniszczona powierzchnia) nie pozwala na datowanie obiektu, w związku z czym zaliczono go do kategorii jam o chronologii nieokreślonej. Obiekty o nieokreślonej chronologii znajdują się na całej powierzchni stanowiska bez czytelnych skupisk (por. Mapa 3). W grupie tej wydzielono 123 jamy, 2 paleniska, 27 dołków posłupowych, mielerz, kompostownik (por. tabela 1). Większość zarejestrowanych jam charakteryzuje się niewielką miąższością i słabo czytelnym przekrojem (np. obiekty 1, 3-8, 16-21, 53, 83, 100, 149, 157, 163, 188-192, 209, 216; Tabl. 36-37), co utrudnia określenie ich charakteru i funkcji a tym samym podjęcia próby przybliżenia ich chronologii. Odsłonięte dołki posłupowe (obiekty 22, 24, 36, 50, 52, 54-58, 65-68, 70, 75, 95-99, 109, 161, 183, 198, 199, 215; por. tabela 1) nie mają żadnego układu sugerującego istnienie pozostałości zabudowy słupowej, są to raczej ślady po krótkotrwałych ogrodzeniach lub nawet pojedynczych palikach wykorzystywanych podczas działalności gospodarczej (por. Mapa 3). Mimo braku materialnych podstaw do datowania wspomnianych obiektów, niektóre z nich ze względu na usytuowanie w skupisku przypuszczalnie mogą mieć związek z osadnictwem jastorfskim. W trakcie badań odkryto jeden obiekt, który można zakwalifikować jako pozostałość mielerza (obiekt 47; Tabl. 34-35). Zlokalizowany był w arze H 9, w rzucie ma kształt owalny. Długość obiektu wynosiła 430, szerokość 190, a głębokość 45 cm. Profil kształtu trapezowatego, wypełnisko dwuwarstwowe (por. tabela 1). Podobne obiekty odkryto na stanowiskach z wczesnej epoki żelaza w Pruszczu Gdańskim, stan. 42 (Ostasz 2005, s. 477) i w Starej Słupi stan. 6 (Gula 1981, s. 339). 101 S t r o n a

Prawdopodobnie również paleniska (obiekty 149, 164; Tabl. 37) ze względu na ich usytuowanie w skupisku jam związanych z osadnictwem ludności kultury jastorfskiej mogły stanowić związane z nim pozostałości (por. Mapa 3). Jeden z obiektów o okrągłym zarysie średnicy ok. 110 cm i miąższości 50 cm uznano za kompostownik (ob. 157; por. tabela 1, Mapa 3). Nie można wykluczyć, że obiekt ten mógł być związany z działalnością ludzką w czasach nowożytnych lub nawet współczesnych (Tabl. 36). Bibliografia Gula K. 1981 Produkcja rękodzielnicza Metalurgia, [w:] Prahistoria ziem polskich, t. V, Późny okres lateński i okres rzymski, red. J. Wielowiejski, Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk, s. 335-355. Ostasz A. 2005 Osada produkcyjna z okresu wpływów rzymskich w Pruszczu Gdańskim, stanowisko 42, [w:] XIV Sesja Pomorzoznawcza, vol. 1 od epoki kamienia do okresu rzymskiego, red. M. Fudziński i H. Paner, Gdańsk, s. 471-487. 102 S t r o n a

Fot. 1 Fot.2 Tablica 34. Ostromice, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 7 (AZP 22-07:76). Zarys (fot. 1) i profil (fot. 2) obiektu 47 (fot. P.M. Pogodziński) 103 S t r o n a

Tablica 35. Ostromice, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 7 (AZP 22-07:76). Zarys i profile obiektu 47 (rys. M. Bloch) 104 S t r o n a

Tablica 36. Ostromice, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 7 (AZP 22-07:76). Zarysy i profile obiektów 53, 82, 100, 157 (rys. M. Bloch) 105 S t r o n a

Tablica 37. Ostromice, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 7 (AZP 22-07:76). Zarysy i profile obiektów 149, 163, 209, 216 (rys. M. Bloch) 106 S t r o n a

9. Aneksy 9.1. Wyniki analizy archeobotanicznej Joanna Abramów Analizie archeobotanicznej poddano próbki glebowe pobrane na stanowisku archeologicznym o numerze 7 (AZP 22-07:76), położonym w miejscowości Ostromice, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie. Łączna liczba próbek glebowych przekazanych do Pracowni Archeologicznej i Archeobotanicznej Arkadiusz Wiktor wyniosła 17 (por. tabela 3). Do opracowania archeobotanicznego wskazano 4 14 próbek glebowych. Pochodziły one z 13 obiektów archeologicznych (por. tabela 4). Wszystkie próbki zostały zakwalifikowane jako nadające się do analizy archeobotanicznej. W pierwszym etapie analizy próbki poddano procesowi przesiewania na mokro 5 przy użyciu trzech sit o frakcji oczek 2, 0; 0, 5 oraz 0, 2 mm. Objętość próbek była różna i wynosiła od 2 do 4 litrów (por. tabela 4) W trakcie płukania stwierdzono, że jedna próbka (nr inw. 6/09) nie zawierała żadnego materiału organicznego. Z kolei w dwóch próbkach (nr inw.; 1/09 oraz 2/09) stwierdzono brak węgli drzewnych, obecne natomiast były drobne muszle ślimaków. W pozostałych próbkach zaobserwowano drobne węgle drzewne. Zaznaczyć należy, że kilka próbek zawierało pozostałości drobnych, świeżych korzeni (por. tabela 4) Po zakończeniu przepłukiwania, materiał przebrano i oznaczono pod mikroskopem stereoskopowym Motic SMZ-168 wykorzystując różne powiększenia. Nazwy łacińskie roślin podano za Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist (Mirek i in. 2002) a także za Botanika leśna (Tomanek, Witkowska-Żuk 2008). Przy oznaczaniu materiału roślinnego korzystano z materiałów porównawczych zgromadzonych w kolekcji karpologicznej Pracowni Archeologicznej i Archeobotanicznej Arkadiusz Wiktor, jak również z atlasów i kluczy do oznaczania makroszczątków roślinnych dostępnych w literaturze przedmiotu. Wyniki oznaczeń makroskopowych szczątków roślinnych zamieszczono w tabelach (por. tabela 5, 6). Dla wybranych okazów wykonano dokumentację fotograficzną (Fot. 1-4). 4 Wskazania próbek dokonał mgr P. Pogodziński kierujący badaniami na stanowisku Ostromice 7, gm. Wolin. 5 Zwanemu w literaturze przedmiotu także płukaniem, szlamowaniem oraz flotacją. W tym miejscu chciałabym podziękować paniom J.Kuridze i J.Ostrowskiej za pomoc przy szlamowaniu próbek. 107 S t r o n a

Analiza W materiale glebowym pochodzącym z obiektów archeologicznych odkrytych w trakcie badań przeprowadzonych na wielokulturowym stanowisku w Ostromicach stwierdzono obecność 145 szczątków roślinnych spalonych i niespalonych. Przeważającą cześć zespołu makroszczątków stanowiły okazy niespalone 6. Ich udział wyniósł ponad 50% (por. wykres 1). Wśród 68 okazów spalonych wydzielono pozostałości roślin uprawnych (28 okazów), chwastów towarzyszących uprawom (1 okaz), roślin ruderalnych (4 okazy) a także drzew (1 okaz). W związku ze złym stanem zachowania część makroszczątków pozostała nieoznaczona (34 okazy). Grupę roślin uprawnych reprezentowały szczątki zbóż, które stanowiły 41% zespołu spalonych makroszczątków (por. wykres 2). Wystąpiły one w formie spalonych ziarniaków oraz ich fragmentów (szczegółowy opis stanu i formy zachowania; por. tabela 5). Stan zachowania pozwolił określić gatunek zboża tylko w 12 przypadkach. Oznaczono pięć ziarniaków jęczmienia zwyczajnego (Hordeum vulgare) fot.1; sześć ziarniaków prawdopodobnie jęczmienia zwyczajnego oraz jeden ziarniak pszenicy (Triticum sp.). W przypadku ziarniaka pszenicy nie było możliwym dokładniejsze uściślenie gatunku. Reprezentantem chwastów jest spalony orzeszek rdestówki powojowatej (Fallopia convolvulus) fot.2, a także nasiona komosy białej (Chenopodium album) fot.3 Drzewa reprezentowane były przez spalony fragment orzeszka prawdopodobnie graba zwyczajnego (Carpinus betulus) fot. 4 Charakterystyka roślin 7 Charakterystyka przeprowadzona została pod kątem czterech zagadnień. Jako pierwsza, w podrozdziale Warunki siedliskowe 8, omówiono geografię występowania gatunku na 6 Wśród szczątków niespalonych dominowały nasiona komosy białej (Chenopodium album). Oprócz nich w materiale stwierdzono obecność pojedynczych nasion chwastów: kąkolu polnego (Agrostemma githago); piaskowca macierzankowego (Arenaria serpyllifolia); maku polnego (Papaver rhoeas) a także orzeszków rdestu ptasiego (Polygonum aviculare) i nasienie gwiazdnicy pospolitej (Stellaria media). Stwierdzono również obecność pestki jeżyny (Rubus sp.) Wygląd (stan, forma i kolor) wszystkich wymienionych szczątków pozawala przypuszczać iż jest to materiał młodszy (z dużym prawdopodobieństwem, współczesny) od wydzielonych spalonych szczątków (por. Lityńska-Zając, Wasylikowa 2005, s. 53). 7 Charakterystyka objęła tylko te rośliny, których szczątki zachowały się w stanie spalonym i zostały oznaczone do rangi gatunku. Gatunek jest podstawową jednostką taksonomiczną (Szweykowska, Szweykowski 2007, s. 21), dlatego zrezygnowano z charakterystyki makroszczątków oznaczonych do poziomu rodzaju (Triticum sp.). Podyktowane zostało to tym, że rodzaj Triticum obejmuje kilka gatunków i opisywanie każdego z nich z osobna spowodowałoby jedynie chaos informacyjny nie odpowiadając jednocześnie na najbardziej istotne pytania dotyczące funkcji obiektu. Ponadto w charakterystyce nie uwzględniono roślin, których szczątki zachowały się w formie niespalonej, ponieważ najprawdopodobniej stanowiły one materiał współczesny(zob. Lityńska-Zając 2005, s. 56). 108 S t r o n a

terenie Polski. Następnie, w podrozdziale Morfologia i okres wegetacji, podano informacje dotyczące morfologii i biologii rośliny (m.in. ich wysokość, okres kwitnienia). W podrozdziale Wykorzystanie, przybliżono pokrótce przydatność danej rośliny w gospodarce, życiu codziennym bądź w obrzędach. Na końcu, w podrozdziale Archeologia, umieszczono informacje na temat znalezisk danego gatunku na terenie stanowisk archeologicznych z obszaru naszego kraju. Carpinus betulus (L.) grab pospolity Warunki siedliskowe Grab najlepiej rośnie na glebach świeżych, bogatych w próchnicę, gliniastopiaszczystych. Niekorzystne dla tego drzewa warunki panują na glebach zakwaszonych i podmokłych a także na zbyt suchych. Niekiedy może rosnąć na wilgotnych glebach piaszczystych (Tomanek, Witkowska-Żuk2008, s. 223). Grab tworzy drzewostany w lasach liściastych z runem bogatym w zioła lub w śródpolnych zadrzewieniach i zaroślach (Drzewa 1995, s. 116). Najczęściej tworzy drzewostany z dębem zespoły grądowe. Poza tym rośnie w borach mieszanych, kwaśnych i świetlistych dąbrowach (Tomanek, Witkowska-Żuk 2008, s. 223) Morfologia i okres wegetacji Jest to pokaźne drzewo liściaste z szeroką i wysoką koroną (Drzewa 1995, s. 116). Dorasta do 29 metrów wysokości. W pierśnicy może osiągnąć 120 cm. Grab na wolnej przestrzeni zaczyna owocować po 15 latach, natomiast w drzewostanie, po około 40. Obficie owocuje co dwa lata. Kwitnie pod koniec kwietnia lub w początku maja. Przez pierwsze 4-5 lat rośnie bardzo wolno. Po tym okresie przyrost się wzmaga, by po 80-90 latach ustać. W wieku 100-120 lat obumierają całe drzewa (Tomanek, Witkowska-Żuk 2008, s. 222 in). Wykorzystanie Drewno grabu jest ciężkie, trudno łupliwe. Używane było do wyrobu różnego rodzaju sprzętu gospodarstwa wiejskiego, opraw do narzędzi stolarskich, tkackich czółenek czy instrumentów muzycznych (Tomanek, Witkowska-Żuk 2008, s. 223). Kora grabu zawiera 8 Warunki siedliskowe dotyczą miejsc występowania najbardziej typowych dla danego gatunku. Określane są na podstawie współcześnie prowadzonych badań geobotanicznych i taksonomicznych. Charakteryzują polskie populacje na tle lokalnych warunków klimatycznych i edaficznych (zob. Zarzycki i in. 2002) 109 S t r o n a

barwnik wykorzystywany do farbowania przędzy i tkanin na kolor żółty (Broda, Mowszowicz 1971, s. 115) Archeologia Orzeszki graba odnotowano m.in. w materiałach z osady kultury przeworskiej w Kryspinowie, gm. Liszki, woj. małopolskie (Lityńska-Zając 2001) a także we wczesnośredniowiecznych warstwach kulturowych na stanowisku w Gieczu, woj. wielkopolskie (Polcyn 2003). O wykorzystywaniu drewna grabu świadczyć mogą węgle drzewne oraz fragmenty drewna oznaczone w materiałach ze stanowisk z okresu rzymskiego m.in. w Jakuszowicach, woj. święto krzyskie czy w Wyszemborku, woj. warmińsko-mazurskie (Lityńska-Zając 1997, s. 203 tam dalsza literatura) Chenopodium album L. (komosa biała) nazwa zwyczajowa Lebioda Warunki siedliskowe Komosa biała jest rośliną bardzo powszechnie występującą na terenie całego kraju. Światłolubna, rośnie w klimacie zarówno umiarkowanie chłodnym, jak i umiarkowanie ciepłym, na glebach świeżych, zasobnych i bardzo zasobnych w substancje odżywcze, o obojętnym ph. Obecna na glebach od piaszczystych, przez gliniaste po utwory pylaste oraz gliny ciężkie (Zarzycki i in. 2002, s. 43). Najczęściej występuje w uprawach roślin okopowych, strączkowych oraz w zbożach ozimych i jarych (Skrzypczak i in. 2000). Określana jako roślina cywilizacyjna trzyma się wiejskich zagród, przyzwyczaiwszy się do uprawnej roli (Henslowa 1962, s. 8). Morfologia i okres wegetacji Chenopodium album L. to terofit (roślina jednoroczna), osiąga wysokość od 20-100cm, kwitnie w okresie od lipca do października. Nasiona odznaczają się odpornością na niesprzyjające warunki środowiska, co powoduje, że zachowują żywotność w glebie do kilku lat. Jest to roślina bardzo plenna, jeden dorosły okaz może wyprodukować do kilku tysięcy nasion. 110 S t r o n a

Wykorzystanie Liście i pędy komosy białej bogate są w białko i prowitaminy A. Mogła być jadana w postaci sałatek lub zup (Rostafiński, Seidl 1973). Nasiona zjadane przez zwierzęta nie ulegają zniszczeniu w ich organizmach i trafiają na pole wraz z nawozem (Henslowa 1962). Wykorzystywana może być jako pożywienie powszechne 9 oraz głodowe. Badania etnograficzne potwierdziły gotowanie z Chenopodium album jarmużu a także przygotowywanie jej wraz z tłuszczem, niezależnie od urodzaju upraw zbożowych. W okresie głodu, ma przednówku, zbierano tą roślinę i przyrządzano ją z czosnkiem (Henslowa 1962). Na podstawie badań etnograficznych stwierdzono także, że bardzo często wykorzystywana była jako składnik polewek i szpinaków (Łuczaj 2008, s. 164). Wierzono także w szczególną moc komosy białej. Ususzone kwiaty święcono w dzień Wniebowzięcia Matki Boskiej a następnie wykorzystywano je do wyparzania odzieży chlebowej, co miało zapewnić udane przygotowanie ciasta (Henslowa 1962). Mogła być wykorzystywana w celach leczniczych. Archeologia Jest to gatunek komosy najczęściej i najobficiej pojawiający się w materiałach archeobotanicznych (Lityńska-Zając, Wasylikowa 2005). W Polsce odnotowana na licznych stanowiskach archeologicznych o różnej chronologii. Najstarsze makroszczątki komosy białej z terenu Polski pochodzą m. in. z terenu stanowiska KCWR w Łojewie, woj. kujawskopomorskie oraz ze Skoroszowic, woj. dolnośląskie. Nasiona tej rośliny występują także na stanowiskach z okresu epoki brązu, m.in. Iwanowice-Babia Góra, woj. małopolskie; Bruszczewo, woj. wielkopolskie. Duże ilości nasion zarejestrowano na stanowiskach z okresu żelaza, m.in. na stanowisku kultury łużyckiej w Biskupinie, woj. kujawsko-pomorskie oraz na stanowisku Kultury Kurhanów Zachodniobałtyjskich w Pieczarkach, woj. warmińskomazurskie. Na stanowiskach datowanych na okres rzymski także rejestrowano po kilkaset nasion np. na stanowisku Otalążka, woj. mazowieckie czy w Wyszemborku, woj. warmińskomazurskie. Najwięcej jednak stanowisk archeologicznych Polski, na których stwierdzono obecność nasion Chenopodium album w materiałach archeobotanicznych, datowanych jest na okres wczesnego średniowiecza. Zarejestrowano je na takich stanowiskach jak: Biskupin, woj. kujawsko-pomorskie; Bnin, woj. wielkopolskie; Gniezno, woj. wielkopolskie; Jedwab- 9 Jako pożywienie powszechne określa się pożywienie codzienne, którego jakość nie jest uzależniona od pory roku, urodzaju czy sytuacji gospodarczej, podczas gdy pożywieniem głodowym nazywa się potrawy sporządzane w okresie przednówka, kiedy to zapasy zgromadzone na zimę są na wyczerpaniu a warunki klimatyczne nie pozawalają na urozmaicenie diety. 111 S t r o n a

no, woj. kujawsko-pomorskie; Lubomia, woj. śląskie; Poznań, Ostrów Tumski, woj. wielkopolskie czy Szczecin, Dziedziniec Zamkowy, woj. zachodniopomorskie. (zob. Lityńska-Zając 2005 - tam dalsza literatura). Nasiona komosy białej na stanowiskach archeologicznych najczęściej zachowują się w postaci zwęglonych nasion, ale bardzo często spotkać można także okazy niespalone. Poza tym występują także w postaci zmineralizowanych okazów a także fragmentów nasion w odciskach na ceramice, polepie (zob. Lityńska-Zając 2005) lub jak w przypadku wczesnośredniowiecznego stanowiska z Krakowa Nowej Huty, Mogiła 62A, w formie odcisku na fragmencie prażnicy 10 (zob. Gluza, Kubica-Kabacińska 2005, s. 212). Fallopia convolvulus (L.) Á. Löve rdestówka powojowata Warunki siedliskowe Gatunek pospolity w całym kraju. Lubi miejsca o umiarkowanym i pełnym naświetleniu. Rozwija się w warunkach klimatu umiarkowanie chłodnego i umiarkowanie ciepłego, na glebach świeżych, umiarkowanie zasobnych jak i zasobnych w substancje odżywcze (Zarzycki in. 2002). Jest pospolitym chwastem zbóż, upraw okopowych i lnu. Na pola dostaje się z zanieczyszczonym ziarnem siewnym oraz z obornikiem (Tymrakiewicz 1976, s. 58) Morfologia i okres wegetacji Rdestówka jest hemikryptofitom, czyli rośliną o pąkach odnawiających umieszczonych na poziomie powierzchni gleby. Zimę przeżywają pod okrywą obumarłych liści różyczkowych, ściółką (Szweykowska, Szweykowski 2007). Jest to roślina roczna. Wijące łodygi osiągają do 1m długości. Przy braku rośliny podporowej płożąca się po ziemi (Skrzypczak i in., 2000). Okres kwitnienia to czas od czerwca do października. Jest chwastem, który może powodować pokładanie się zbóż. (Rostafiński, Seidl 1973). 10 W tym przypadku określenie gatunku nie było możliwe. Oznaczona została tylko rodzina czyli Chenopodiaceae jednak zdecydowałam się umieścić ten przykład dla pokazania w jakiej formie mogą zachować się ślady wykorzystywania poszczególnych roślin przez człowieka 112 S t r o n a

Wykorzystanie Z ziaren rdestówki powojowatej przyrządzano m.in. kaszę a po dodaniu do mąki wypiekano podpłomyki (Wierzbicki 1999,s.220). Osiemnastowieczne źródła podają, że ziarna rdestówki mogą być wykorzystywane w ten sam sposób jak żyto lub gryka a ziele przyziemne może stanowić paszę dla bydła tylko nie dla owiec (Kluk 1805, s. 215). Na podstawie współczesnych badań etnograficznych wiadomo, że mielone nasiona rdestówki mogą być jedzone w formie papki (Łuczaj 2004, s. 183). Archeologia Makroszczątki rdestówki powojowatej notowane są w materiałach archeobotanicznych pochodzących ze stanowisk archeologicznych z wszystkich okresów archeologicznych. Stanowiska z okresu neolitu to m.in.: Guźlin, woj. kujawsko-pomorskie; Strachów, woj. dolnośląskie; Bronocice, woj. świętokrzyskie oraz Wąwolnica, woj. lubelskie. Stanowiska z epoki brązu to m.in.: Iwanowice-Babia Góra, woj. małopolskie; Jakuszowice, woj. świętokrzyskie; Bruszczewo, woj. wielkopolskie oraz Wąsocz, woj. dolnośląskie. Z okresu żelaza, makroszczątki Fallopia convolvulus, zarejestrowano na takich stanowiskach jak: Biskupin, woj. kujawsko-pomorskie; Smuszewo, woj. wielkopolskie oraz Pieczarki w woj. warmińskomazurskie. W materiałach z okresu rzymskiego także zarejestrowano obecność tej rośliny na takich stanowiskach jak: Jakuszowice, woj. świętokrzyskie; Otalążka, woj. mazowieckie; Osinki, woj. podlaskie czy Pakoszówka, woj. podkarpackie. Najwięcej stanowisk z pozostałościami rdestówki powojowatej pochodzi z okresu wczesnego średniowiecza, m.in.: Biskupin, woj. kujawsko-pomorski; Giecz, woj. wielkopolskie; Jedwabno, woj. kujawskopomorskie; Opole, woj. opolskie czy Wrześnica, woj. zachodniopomorskie. Orzeszki rdestówki odnotowywane są w postaci spalonych i niespalonych szczątków a także w formie odcisków na polepie (Lityńska-Zając 2005 tam dalsza literatura). Hordeum vulgare (L.) - jęczmień zwyczajny Warunki siedliskowe Jęczmień zwyczajny jest trawą jednoroczną lub ozimą (Trawy 1984). Udaje się najlepiej w klimacie umiarkowanym, na żyznych glebach. Jest gatunkiem bardzo odpornym na suszę i może rosnąc na gorszych glebach niż pszenica (Lityńska-Zając, Wasylikowa 2005). 113 S t r o n a

Morfologia i okres wegetacji Źdźbła wzniesione o wysokości od 80-120 cm. Kłosy wzniesione lub tuż przed dojrzewaniem lekko zwisające o długości od 4-10cm (Trawy 1984). Odznacza się krótkim okresem rozwoju i małą wrażliwością na temperaturę (Lityńska-Zając 1997). Wykorzystanie Jęczmień zwyczajny wykorzystywany jest głównie na paszę, a w mniejszym stopniu do wyrobu kasz i mąki. Mąka uzyskana z ziaren wykorzystywana jest do wypieku chleba (Lityńska-Zając, Wasylikowa 2005) Archeologia Pozostałości jęczmienia zwyczajnego odnotowano na licznych stanowiskach Polski. Były to zarówno ziarniaki jak i odciski ziarniaków. W materiałach roślinnych przetrwały także osadki kłoska. Od czasów neolitu należał do najważniejszych zbóż na równi z pszenicą płaskurką. Dominował natomiast w gospodarce okresu halsztackiego oraz rzymskiego (Lityńska-Zając 1997 tam dalsza literatura; Lityńska-Zając, Wasylikowa 2005). Makroszczątki jęczmienia zarejestrowano na wielu stanowiskach archeologicznych, m.in. w Dzierżęcinie, woj. zachodniopomorskie ; Krakowie-Wyciążu, woj. małopolskie; Lesku, woj. podkarpackie, Lubieszewie, woj. zachodniopomorskie (Lityńska-Zając 1997 tam dalsza literatura); Pieczarkach, woj. warmińsko-mazurskie (Polcyn 2000); Kraków-Nowa Huta, woj. małopolskie (Gluza in. 2005 tam dalsza literatura) Materiał badawczy nie podlegający analizie archeobotanicznej Pozostały po płukaniu i przebieraniu materiał badawczy, niepodlegający analizie archeobotanicznej, stanowiły głównie drobne węgle drzewne. W dwóch przypadkach, (próbki nr inw.: 8/09 oraz 9/09), wielkość wyselekcjonowanych węgli powinna wystarczyć na przeprowadzenie analizy antrakologicznej. W dwóch próbkach (nr inw.: 1/09 oraz 2/09) wydzielono muszle ślimaków fot. 5. Ponadto zabezpieczono dwa fragmenty ceramiki (próbka nr inw. 10/09). Dokładna specyfikacja tego materiału badawczego zawarta jest w tabeli 7. 114 S t r o n a

Tabela 3. Ostromice, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 7 (AZP 22-07:76). Inwentarz próbek glebowych przekazanych do analizy Nr Ar/ćw Obiekt Warstwa wpisu Dokonujący Rodzaj próbki Data inw. 1 F/10 28 Próba glebowa 12-08-2009 Michał Siemiński 2 F/10 28 Próba glebowa 12-08-2009 Michał Siemiński 3 J5/a 61 Próba glebowa 21-08-2009 Michał Siemiński 4 L5/b 72 Próba glebowa 21-08-2009 Michał Siemiński 5 N6/b 80 Próba glebowa 24-08-2009 Michał Siemiński 6 I 8/d 115 Próba glebowa Michał Siemiński 7 G7/d 134 Próba glebowa 23-08-2009 Michał Siemiński 8 J2/d 148 Próba glebowa 21-10-2009 Michał Siemiński 9 J2/a 150 Próba glebowa 21-10-2009 Michał Siemiński 10 J1/cd 152 Próba glebowa 22-10-2009 Michał Siemiński 11 J2/abcd 154 Próba glebowa 21-10-2009 Michał Siemiński 12 O 1/d 160 Polepa 19-10-2009 Michał Siemiński 13 O 1/d 160 Polepa 19-10-2009 Michał Siemiński 14 O 1/d 160 Polepa 22-10-2009 Michał Siemiński 15 O 1/Cd 160 Próba glebowa 22-10-2009 Michał Siemiński 16 K3/d 180 Próba glebowa 21-10-2009 Michał Siemiński 17 R1/b S1/d 202 Próba glebowa 10-09-2009 Michał Siemiński 18 K4/c 60 C14 18-08-2009 Michał Siemiński 19 J2/d 148 C14 21-10-2009 Michał Siemiński 20 J2/D 150 C 14 21-10-2009 Michał Siemiński 21 O1/cd 160 C 14 21-10-2009 Michał Siemiński 22 R1/b S1/d 202 C 14 23-10-2009 Michał Siemiński 115 S t r o n a

Lp. Tabela 4. Ostromice, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 7 (AZP 22-07:76). Materiał badawczy wyselekcjonowany po przesiewaniu na mokro Nr inw. próbki Nr obiektu Objętość próbki 11 Zawartość Uwagi 1. 1/09 28 3,5 l żwirek, muszle sondaż 2. 2/09 28 2,5 l żwirek 3. 3/09 61 2,5 l węgle drzewne, korzenie 4. 4/09 72 2,5 l węgle drzewne 5. 5/09 80 2,5 l drobne kamienie 6. 6/09 115 2,0 l próbka pusta 7. 7/09 134 2,0 l węgle drzewne 8. 8/09 148 4,0 l liczne węgle drzewne 9. 9/09 150 2,5 l węgle drzewne, korzenie 10. 10/09 152 2,5 l węgle drzewne 11. 11/09 154 2,0 l węgle drzewne 12. 15/09 160 2,5 l węgle drzewne 13. 16/09 180 2,5 l węgle drzewne 14. 17/09 202 2,5 l węgle drzewne, korzenie 11 Podana w tym miejscu objętość próbki dotyczy stanu przed procesem przesiewania na mokro 116 S t r o n a

Tabela 5. Ostromice, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 7 (AZP 22-07:76). Zestawienie makroszczątków roślinnych z poszczególnych próbek poddanych analizie archeobotanicznej Nr inw. Nr Objętość Stan zachowania i forma Lp. próbki obiektu próbki 12 Zawartość 1. 1/09 28/ sondaż 4 ml Chenopodium album 23 niespalone nasiona cf. Polygonum aviculare niespalony, zmineralizowany(?) 1 orzeszek muszle ślimaków 7 2. 2/09 28 3 ml Arenaria serpyllifolia 1 niespalone nasienie Chenopodium album - 1 niespalone niasienie Rubus sp. 1 niespalona pesteczka muszle ślimaków - 3 3. 3/09 61 6 ml Agrostemma githago 1 niespalone nasienie Chenopodium album 1 niespalone nasienie Indeterminate 1 niespalone Stellaria media 1 niespalone nasienie 4. 4/09 72 8 ml cf. Carpinus betulus 1 spalony fragment orzeszka Chenopodium album 1 niespalone nasienie 5. 5/09 80 <2 ml Chenopodium album 33 niespalone nasiona Papaver rhoeas 1 niespalone nasienie 6. 6/09 115 - próbka pusta 7. 7/09 134 4 ml Chenopodium album - 6 niespalone nasienie Polygonum aviculare - 1 niespalony orzeszek 8. 8/09 148 50 ml Chenopodium album 2 niespalone nasiona 9. 9/09 150 50 ml tylko węgle drzewne 10. 10/09 152 15 ml Cerealia indet. 1 spalony fragment ziarniaka Chenopodium album 4 spalone nasiona 11. 11/09 154 3 ml tylko węgle drzewne 12. 15/09 160 12 ml Cerealia indet. 14 spalone fragmenty ziarniaków Hordeum vulgare 5 spalone ziarniaki cf. Hordeum vulgare 6 spalone ziarniaki Indetemrinate 34 spalone fragmenty 13. 16/09 180 14 ml Chenopodium sp. 2 niespalone fragmenty nasion Fallopia convolvulus 1 spalony orzeszek 14. 17/09 202 25 ml Cerealia indet. 1 spalony fragment Triticum sp. 1 spalony zniszczony ziarniak 12 Podana w tym miejscu objętość próbki dotyczy ilości materiału, jaki pozostał do przebrania po procesie przesiewania na mokro 117 S t r o n a

Tabela 6. Ostromice, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 7 (AZP 22-07:76). Wykaz oznaczonych makroszczątków roślinnych Lp. Nazwa taksonu łacińska Nazwa taksonu polska Liczba znalezionych okazów 1. Agrostemma githago (L.) kąkol polny 1 2. Arenaria serpyllifolia (L.) piaskowiec macierzankowy 1 3. Carpinus betulus (L.) grab pospolity 1 4. Cerealia indet. zboża nieoznaczone 16 5. Chenopodium album (L.) komosa biała 71 6. Chenopodium sp. komosa 2 7. Fallopia convolvulus (L.) Á.Löve rdestówka powojowata 1 8. Hordeum vulgare (L.) jęczmień zwyczajny 5 9. cf. Hordeum vulgare prawdopodobnie jęczmień zwyczajny 6 10. Indeterminate nieoznaczone 35 11. Papaver rhoeas (L.) mak polny 1 12. Polygonum aviculare (L.) rdest ptasi 1 13. cf. Polygonum aviculare prawdopodobnie rdest ptasi 1 14. Rubus sp. jeżyna 1 15. Stellaria media (L.) Vill. gwiazdnica pospolita 1 16. Triticum sp. pszenica 1 Tabela 7. Ostromice, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 7 (AZP 22-07:76). Materiał badawczy niepodlegający analizie archeobotanicznej Nr inw. Nr Objętość Lp. próbki obiektu próbki 13 Zawartość Uwagi 1. 1/09 28 - muszle ślimaków 17 białe małe 2. 2/09 28 - muszle ślimaków 3 białe małe 3. 3/09 61 2 ml węgle drzewne 4. 4/09 72 <1 ml węgle drzewne bardzo drobne kawałki 5. 7/09 134 2 ml węgle drzewne 6. 8/09 148 50 ml węgle drzewne do analizy antrakologicznej 7. 9/09 150 50 ml węgle drzewne do analizy antrakologicznej 8. 10/09 152 6 ml węgle drzewne ceramika 2 fragmenty 9. 11/09 154 1 ml węgle drzewne pojedyncze kawałki 10. 15/09 160 5 ml węgle drzewne bardzo drobne kawałki 11. 16/09 180 10 ml węgle drzewne 12. 17/09 202 25 ml węgle drzewne 13 Podana w tym miejscu objętość próbki dotyczy ilości wyselekcjonowanego materiału badawczego, który nie podlegał analizie archeobotanicznej. 118 S t r o n a

Wykres 1. Ostromice, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 7 (AZP 22-07:76). Udział procentowy szczątków niespalonych i spalonych w materiale badawczym Wykres 2. Ostromice, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 7 (AZP 22-07:76). Procentowy udział szczątków zbóż w materiale spalonym 119 S t r o n a