GŁÓWNE KIERUNKI GLEBOTWÓRCZE NA UTWORACH PYŁOWYCH PODGÓRZA W IELICKIEGO CZĘŚĆ I. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA GLEB I NIEKTÓRE W ŁAŚCIW OŚCI CHEMICZNE

ROCZNIKI GLEBOZNAWCZE T. XXXII, NR 2, WARSZAWA i9!ti STANISŁAW ZASOŃSKI GŁÓWNE KIERUNKI GLEBOTWÓRCZE NA UTWORACH PYŁOWYCH PODGÓRZA W IELICKIEGO CZĘŚĆ I. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA GLEB I NIEKTÓRE W ŁAŚCIW OŚCI CHEMICZNE Zespół G leboznaw stw a Instytutu G leboznaw stw a, Chem ii Rolnej i M ikrobiologii AR w K rakow ie W STĘP I GEOMORFOLOGIA BADANEGO TERENU Pogórze Wielickie ma około 110 km długości od Skawy do Białej, ciągnąc się pasem rozszerzającym się ku wschodowi od 15 do 30 km. Granica południowa biegnie w zasadzie wzdłuż czoła nasunięcia jednostki m agurskiej, rzadko wkraczając w jej obręb. Północną granicę wyznacza próg Pogórza o zatokow ym przebiegu. W zniesienia Pogórza są zróżnicowane od około 350 m n.p.m. w części północnej do 550 m na południu, rozcięte siecią dendrytycznych dolin. Powierzchniowe utw ory Pogórza W ielickiego stanow ią głównie pyłow e u tw o ry lessopodobne różnej m iąższości. Na znacznie m niejszym obszarze, i to głównie w części południowej, w ystępują utw o ry zw ietrzelinow e związane z pow ierzchniow ą w y chodnią fliszu, jak rów nież nieduże p łaty lessu k o ntaktujące się z w iększymi obszarami jego w ystępowania w obrębie W ysoczyzny Wielicko- -Gdowskiej oraz W ojnickiej [4]. W ystępowanie i rozmieszczenie lessów na Pogórzu jest chyba w chw ili obecnej zagadnieniem najbardziej dyskusyjnym. Niemniej jednak daje się zauważyć tendencję do znacznego ograniczenia w ystępow ania lessów w K arp atach w stosunku do p ierw o t nie zaznaczonego zasięgu, na przykład na n iektórych m apach geologicznych, do omówionych powyżej obszarów. Pogląd ten podziela aktualnie większość geom orfologów i gleboznaw ców [1, 4, 12, 13]. C harakter skały m acierzystej oraz w arunki geomorfologiczno-klimatyczne sprzyjają przede wszystkim tw orzeniu gleb płowych i odgórnie oglejonych, jak rów nież w tórnych gleb b ru n atn y ch pow stałych z erozyjnego przekształcenia gleb pyłow ych ([14]. N iektóre badania, a szczególnie Uziaka [1 2, 13], w skazują na zasadniczą trudność rozgraniczenia płowienia i odgórnego oglejenia z uwagi na równoległy ich przebieg oraz zbliżony efekt m orfologiczny. Biorąc pod uw agę powyższą trudność M u-

lié S. Zasoński s i e г o w i c z [8] stw ierdza, że wyróżnienie gleb odgórnie oglejonych w randze samodzielnego typu jest niecelowe z uwagi na powszechność tego zjaw iska w różnych jednostkach typologicznych. Z drugiej zaś stro ny są prace świadczące o istnieniu zasadniczych różnic, szczególnie w układzie stosunków wodnych, m iędzy glebam i płowym i i opadowoglejowymi, w skazujące na potrzebę oddzielnego ich trak to w an ia [3]. W yjaśnienia wymaga również sekwencja rozwojowa gleb opadowoglejowych, a w szczególności ich stadium poprzedzające; chodzi bowiem o stw ie r dzenie, czy aktualnie dom inujący proces odgórnego oglejenia jest następstw em silnie zaznaczonego płow ienia, czy też pow odow any jest innym i przyczynam i. CEL I ZAKRES PRACY Celem niniejszej pracy było ustalenie głów nych kierunków rozw ojowych gleb pyłowych w ytworzonych z utw orów lessopodobnych Pogórza Wielickiego. Starano się również stwierdzić, czy płowienie i odgórne oglejenie w ystępują niezależnie od siebie kształtując gleby płowe i opadowoglejowe (bez wyraźnie zaznaczonych procesów towarzyszących), w jakim stopniu wym ienione procesy nakładają się na siebie oraz jakie inne procesy, oprócz wymienionych, biorą udział w kształtow aniu się tych gleb. Profile lokalizowano na płaskich rozległych wierzchowniach lub różnowiekowych płaskich terasach akum ulacyjnych współcześnie nie nam ulanych (tab. 1). Taka lokalizacja pozwoliła na prześledzenie gleb o dobrze wykształconym profilu nie zmienionym przez procesy erozyjne lub akum ulacyjne. Do szczegółowych badań wybrano profile należące do różnych jednostek system atycznych, przy czym ostateczne zaszeregowanie typologiczne przeprowadzono po uwzględnieniu ich właściwości m ikrom orfologicznych (część II opracow ania). W YNIKI I ICH OMÓWIENIE SKŁAD MECHANICZNY Skład m echaniczny badanych gleb jest dość w yrów nany (tab. 2). Górna część profilu obejm ująca poziomy A lf Ap, A 3 i A 3g lub g ma skład m echaniczny pyłu zwykłego o zawartości 6-17% iłu koloidalnego. Środkowa i dolna część profilu (poziomy Bu B*C, Cg) ma wyższą zaw artość części spław ialnych, a szczególnie iłu koloidalnego (9-19%). J e dynie profile gleb opadowoglejowych m ają cięższy skład m echaniczny pyłów ilastych na pograniczu iłów pylastych, przy czym wyższa zaw artość części spław ialnych jest w tym przypadku spow odow ana w zrostem iłu pyłowego grubego.

Ogólna morfologiczna charakterystyka badanych gleb General aorphological description of the investigated soils Lokalizacja Budowa profilowa I Wytrącenia żelazłate - Iron preclpitatea Proceay i położenie syeb ol i głębokość poziomu w cm cm konkrecje I form y n iokon krecyjne tow arzyszące L o c a lit y, P r o f ile c o n s t it u t io n ---------- ------------ c o n c re tio n s n o n -co n cre tio n Accompanying No. situ a tio n symbol of horizon and depth, cm A^,g B^,B ary forms processes 1 i 2 3 1 4 I 5 I 6 7 8 A. Gleby płowe właściwe - T yp ica l le ss iv é s o ils 1 Brzesko A,. - A-, - A, - B± - B.C - B.C 51 97 brak - lack drobne,głównie w pozbocze o małym na- ziomie iluw ialnym chyleniu 12-30 - 63-85 - 105-160 tiny,m o stly in the s lo p e, s lig h t i n - i l l u v i a l h o riz o n с lin a t io n 2 Brzesko p ła sk a r o z le g ła A -A A ^g-a -gb. -B.. -B.C -B. C-C p p j ^ ^ i i i 1 33 62 brak - lack drobne, głów nie w poziom ie ilu w ia ln ym odgórne ogle jenie p se u d o gle yin g I wierzchowina 15-30 - 48-67- 84-110-150 tin y m ostly in fla t,w id e h i l l t o p i l l u v i a l h o riz o n Tabela 1 3 Lapczyce A -A.,-A-B.g-B. g -B.C -B jc - B.C-B^C-C 34 83 brak - la ck n ie re g u la rn e,drobne słabe odgórne o- płaska wierzchowina w са^уш p ro filu gleje nie и4п.лл fla t h illt o p 23-40- 57-75- 90-105- 120-140-160. irre g u l. tin y in the whole p ro file weak pseudogleying -J I 1 B. Gleby płowe brunatne odgórnie oglejone - L e ssivé brown s o ils, pseudogleyed 1 "! ---- 4- I Pomianowa A -A,/ B / -B./B /g-b./в/g-bg-bg-cg-cg 16 30 k u lis t e, słabo scemen- drobne w całym pro - brunatnienie j stara terasa a lu - * towane f i lu odgórne oklejenie! wialna 23-3 3-52 - 69-95-112-140-175 round, weakly ce - tin y in the whole browning, pseucioj o ld a l l u v i a l t e r - mented p r o file R le y in g race 5 i hadziszów A -A^gB.-/ B / 3.g-/ B / Bjg-B.Cg-Cg-Cg 24 45 nie liczn e»głównie w po- drobne»głównie w po- odgórne o.-le.icnie! p łask a w ierzchow ina P 1 ziom ie iluw ialn ym ziom ie ilu w ia ln ym b ru n a tn ie n ie i 2 6-5 0-6 0-7 0-9 5-120-1 4 0 few. m o stly in the t in y, m o stly in the p se ud o gle yin g, i f l a t h illt o p i l l u v i a l h o rizo n i l l u v i a l h o riz o n brow ning 6 j -Yiśnicz A -A-./B/-A,/3/B.-/B/B.g-/B/Bi g-/b/c-c -59 n ie lic z n e»głównie w po- drobne,głównie w po- brunatnienie I łagodny s to k p ^ ^ ziom ie iluw ialn ym ziom ie ilu w ia ln ym odgórne o l e j e n i e! rnild słope ^ ~ 38 56 73-95 -120-170 few. m o stly in the t in y, m o stly in the b ro w ning,pseudo* j i l l u v i a l h o riz o n i l l u v i a l h o riz o n g le y in g j j j Kierunki glebotwórcze utworów pyłowych z Pogórza Wielickiego 117

cd, tabeli 1 1 2 I 4 II 5 I s I 7 I 8 7 Ponianowa do Ir.; i to газа aluwialiva lower alluvial terrace 8 Przytkcwico P > л s l:a wie г л ch owina flat hilltop 9 Kalwaria ł a «30 dno zborze mild slope 10 Bc.oiuiia sb ocs-э w p o j liż u p ' in о ta slope near ïo o t 11 T'.lkov'ico îr; :-oć^e jdc.'ze Id з1орэ 1Л V/i-э 1:1 zzka p ł a ü кл.vie г ^ ch ov; i - na flat hilltop С. Gleby opadowo-glejowe Pseudogley so ils i Ap~A~<i-A^gB^g-B^-BCg-Cg -Cg 16 31 kuliste,w górnych poziomach 13-34- 54-65-85-100-125-147 round in upper layers A-.rA3s3i Bi X-28-ïZ-BCg-Cg-Cs 23 - /0-60-75-95-115-140-160 A. S-A-5-A353i -31s-33-CD2-Db-Ds :--4-35- f;z - 65-50-105-.20-140 17 20 balistę,w górnych poziomach round in upper layers 24 17 kuliste, '.7 górnych poziomach round in upper laysi:з D» С-loby brunatne cglejcne Gloyed brown scil3 i ArAy-/B/Bi g-^/31vb/./j2/-/?./g-/b/g- ' ' - 33-53 -30-105 -125-140-160 A -A «/3 / -/3/В±-/В/-/В/С,c-CG ^-CG k rjfj - 50-65 -S0-120 -150-1S0 A,-Ar \.r /B/Ei -/3/3i g-/b/g-/b/g-cg-cg I G- 12-23 - 43-55 - 63-85 -115-1 48 ic różnej wielkości w całym profilu differ sized in the whole profile róinej v?ielkości w poziomie iluwialnyra differ, sir. о d in the illu v ia l horizon różnej wielkości w poziomie lluwia3nyia differ, cizcd in the illu v ia l horizon - brak - lar.k drobne w dolnej czędci tiny in the lower rurkowate w dclncj części pipe-chapod in the lower part ku listo,clrobr.e v* części dolnej rurkov/a te round, tiny pipo- -ehaped in the*lower par t rdzawe pl?.niy ruo jy gottlos rdzawe plsmy rusty mottles słabe płowienie weak lessivage -płowienia le selvage slaba pi:owienie weak lessivage bardzo r>abe płowien: э very vvcuк lessivage ogle jen.:.e gleying ogle jenie,bardzo słabo płowienie gleying,very weak lessivage fl S. Zasoński

Skład, mechaniczny i kwasowość badanych gleb Mechanical composition and acidity of investigated soils Tabela 2 1..." Profil Profile Pozio.Ti Horizon cm 1-0,5 Procentowa zawartość frakcji Percentage of fractions, diun. o 0 w sm etsr nr: cp. 0,1-0,05 moi i o o o o I 0,02-0,006 0,006-! 0,002 i ph <0,002 H2o KCl ;\v ne/100 g gleby me/100 g of so il 1 2 3 4 5 6 7 ii 3 9 10 u II 12 II 13.. 14 A. Gleby płowe właściwe Typical lessive so ils brzesko 1 0-12 4,2 24,8 44 14 2 u 3î 9 3,4 4,67 0,42 4,25 91,0 12-30 6,2 25, à 40 16 1 Ï1 4,0 3,5 5,65 0,30 5,35 94,7 30-63 5,0 24,0 33 18 2 11 4,1 3,3 V; '/t 0,17 3,91 95,8 63-35 3,1 20,9 38 17 4 17 4,6 3,3 1.91 0,17 1,74 91,1 85-105 5,0 26,0 37 13 2 17 4 ; 9 3,9 1 j A4 0,21 1,23 85,4 105-160 5,8 29,2 37 13 1 14 5,0 3,9 1,27 0,21 1,u6 83,5 Odsłonięcie budowlane Excavation 300 - - - >00 Brzesko 2 0-15 5,8 21,2 41 19 3 10 6,5 5,9 0,08 0,08 0,00 0,0 15-30 5,5 21,5 40 17 2 14 6,5 5,9 0,03 0,08 0,00 0,0 30-48 5,3 21,7 36 17 4 16 6,3 5,4 0.08 0,08 0,00 0,0 - - - - - - 5.6 4,8 Г.,0 48-67 6,8 21,2 35 16 2 19 5,6 4,5 0,38 0,17 0,21 55,3 67-84 5,3 21,7 38 14 5 16 6,0 4,8 0,21 0,17 0,04 19,5 84-110 4,0 21,0 41 15 3 16 5,5 4,3 0,47 0,17 0,30 63,8 110-150 5,0 21,0 41 16 1 1-3 5,9 4,7 0,23 0,13 0,13 50,0 Łapczyca 3 0-23 5,5 18,5 43 19 5 9 4,9 3,9 0,37 0,30 0,7*7 CJ5.5 2 >40 4,1 15,9 39 16 9 16 5,4 4,0 0,37 0,30 0,57 65,5 40-57 6,2 18,8 40 14 6 15 5.2 3,8 1,57 0,35 1,22 77,8 57-75 4,7 17,3 39 15 8 16 5,2 3,8 1,48 0,39 1,09 73,6 75-30 5,6 20,4 40 13 9 12 5,4 3,9 0,91 0,22 0,69 75,8 90-105 3,8 16,2 38 12 6 24 5,4 3,9 1,04 0,26 0,78 75,0 105-120 6,0 17,0 37 13 8 19 5,3 3,9 0,83 0,26 0,57 68,7 120-140 4,0 17,0 45 14 6 14 5,4 3,9 0,74 0,22 0,52 70,3 140-160 6,1 17,9 43 12 6 15 5,4 3,9 0,78 0,17 0,61 78,3 B. Gleby płowe brunatne odgórnie oglejons Lessivé brown so ils, pseudogleyed Pomianowa 4 C-23 9#0 18,0 44 15 5 9 6,5 6,0 0,03 0,03 0,00 0,0 23-39 13,5 20,5 40 10 6 I0 5,8 5,0 0,13 0,13 0,00 0,0 Kw Kierunki glebolwórcze utworów pyłowych z Pogórza Wielickiego 119

cd. tabeli 2 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 Pomianowa 4 - od. 39-52 13,7 21,3 42 11 3 9 5,6 4,8 0,21 0,17 0,04 19,5 52-95 10,5 29,5 35 10 4 11 5,8 4,9 0*21 0,17 0,04 19,5 69-90 23,2 25,8 29 8 4 10 5,5 4,6 0,30 0,17 0,13 43,3 90-112 20,0 19,0 33 16 3 9 5,2 4,4 0,38 0,17 0,21 55,3 112-140 6,8 21,2 38 14 6 14 5,2 4,3 0,47 0,17 0,30 63,e 140-175 3,5 19,5 42 7 16 12 5,3 4,5 0,47 0,21 0,26 55,3 N3 F. a dz i з zew 5 0-26 2,5 10,5 41 23 13 10 6,3 5,4 0,08 0,08 0,00 0,0 26-50 4,2 11,8 41 23 3 17 6,4 5,0 0,13 0,13 0,00 0,0 50-60 5,3 8,7 43 22 5 16 5,5 4,3 0,48 0,26 0,22 46,0 60-70 5,5 10,5 40 24 6 14 5,3 4,1 0,30 0,30 0,00 0,0 70-95 2,7 11.3 42 22 9 13 5,4 4,3 0,48 0,35 0,13 73,0 95-120 4,1 9,9 40 26 6 14 5,6 4,3 0,52 0,35 0,17 67,3 120-140 3,6 10,4 38 28 6 14 5,7 4,4 0,35 0,22 0,13 63,0 Wyko? Excavatic: 250 - - - - - - 5,5 4,7 - - - - 400 - - - - - 5.8 4,9 - - I Wiśnicz ś 0-24 3,7 16,3 43 21 8 8 6,0 5,3 0,10 0,10 0,00 0,0 24-38 4,1 19,9 37 19 11 9 6.1 5,2 0,10 0,08 0,02 20,0 38-56 6,3 21,7 34 17 9 12 5,7 4,8 0,35 0,25 0,10 28,5 56-73 2,8 20,2 37 19 7 14 5,5 4,7 0,28 0,30 0,18 37,5 73-95 4,5 18,5 36 16 9 16 5,5 4,6 0,54 0,35 0,19 35,0 95-125 8,6 16,4 40 15 7 13 5,8 4,8 0,50 0,41 0,09 18,0 125-145 8,0 17,0 40 15 5 15 5,7 4,9 0,30 0,25 0,05 16,6 145-170 9,1 15,9 39 16 6 14 5,6 4.8 0,30 0,25 0,05 16,6 C. Gleby opadowo-glejowe - Pseudogley so ils Pomianowa 7 0-13 8,0 7,0 49 18 8 10 6,8 6,2 0,08 0 08 0,00 0,0 13-34 8,5 6,5 45 20 7 13 6,7 6,1 0,08 0,08 0,00 0,0 34-54 8,0 19,0 36 21 1 15 6,2 5,2 0,13 0,13 0,00 0,0 54-65 7,7 8,3 52 14 4 14 5,8 5,0 0,17 0,13 0,04 23,5 65-85 5,8 17,2 44 15 3 15 5,9 5,1 0,13 0,13 0,00 0,0 85-100 9,3 24,7 40 12 4 10 5,9 5,1 0,17 0,13 0,04 23,5 100-125 9,7 34,3 41 4 1 10 5,9 5,2 0,13 0,13 0,00 0,0 125-147 3,6 29,4 45 4 2 11 6,0 5,5 0,13 0,13 0,00 0,0

1.... cd. tabeli 2 3 4 5 6 I 7 I 8 I 9. I 10 ]I 11 II 12 II 13 I 14 C. Gleby opadowo-glejowe - Pseudogley so ils - cd. Przytkowice 8 0-23 3,3 13,7 41 27 9 6 6,2 5,2 0,13 0,13 0,00 0,0 23-40 9,0 11,0 36 27 9 8 5,7 4,5 0,39 0,30 0,09 23,1 40-60 8,0 9,0 37 29 7 10 5,3 4,2 0,56 0,35 0,21 62,5 60-75 6,0 10,0 37 24 9 14 4,7 3,8 2,70 0,56 2,14 79,3 75-95 1.0 16,0 39 22 7 15 4,7 3,6 3,91 1,39 2,52 64,5 95-115 9,0 10,0 37 22 6 16 4,9 3,7 2,78 0,48 2,30 83,0 115-140 8,0 11,0 36 23 6 16 5,0 3,7 2,00 0,43 1,57 78,5 140-160 1,5 14,5 37 24 7 16 5,2 3,8 1,35 0,35 1,00 74,1 Kalwaria 5 0-24 9,0 7,0 37 29 9 9 5,5 4,6 0,26 0,17 0,09 34,6 24-35 2,3 14,7 34 28 8 13 5,6 4,4 0,48 0,26 0,22 56,0 35-43 8,0 7,0 31 26 9 19 5,2 4,0 1,22 0,35 0,87 71,4 48-65 1,0 7,0 34 26 14 18 5,1 3,9 1,17 0,70 0,47 40,2 65-90 7,0 9,0 32 26 8 18 5,3 4,1 0,52 0,43 0,09 17,3 90-105 11,0 5,0 20 23 14 27 5,6 4,2 0,43 0,39 0,04 9,3 105-120 11,0 7,0 19 12 15 36 5,8 4,5 0,26 0,26 0,00 0,0 120-140 10,1 13,9 6 15 15 40 6,1 4,9 0,17 0,17 0,00 0,0 D. Gleby brunatne oglejone - Gleyed brown aoila 3*: er. ni a 10 0-22 7,6 23,4 41 11 5 12 6,6 5,8 0,09 0,09 0,00 0,0 22-39 6,0 21,0 42 12 4 15 6,5 5,5 0,04 0,04 0,00 0,0 39-58 6,0 22,0 42 12 4 14 6,5 5,3 0,04 0,04 0,00 0,0 58-80 6,5 23,5 41 13 3 13 6,5 5,2 0,04 0,04 0,00 0,0 80-105 5,8 24,2 42 11 5 12 6,5 5,3 0,09 0,09 0,00 0,0 105-125 5,6 22,4 45 12 4 11 6,4 5,1 0,09 0,09 0,00 0,0 125-140 4,9 23,1 49 9 3 11 6,3 5,1 0,06 0,06 0,00 0,0 140-160 6,1 25,9 49 7 2 10 6,2 5,0 0,09 0,09 0,00 0*0 Сikocice 11 0-25 6,3 18,7 50 12 4 9 4,1 3,5 7,13 0,48 6,65 99,3 25-50 5,7 16,3 52 13 3 10 4,6 3,9 4,70 0,17 4,53 96,4 50-65 5,1 17,9 45 16 3 13 4,7 3,8 4,26 0,52 3,74 87,8 65-90 4,6 17,4 41 20 2 15 4,9 3,7 3,31 0,30 3,01 30,9 90-120 3,9 18,1 45 15 4 14 5,1 3,8 1,83 0,22 1,61 88,0 120-150 3,2 18,8 45 14 5 14 4,9 3,9 0,78 0,17 0,61 78,2 150-180 14,2 20,8 36 15 2 12 5,2 4,2 0,43 0,13 0,30 69,8 180-200 5,4 19,6 44 15 3 13 5,7 4,5 0,13 0,13 0,00 0,0 Kierunki glebotwórcze utworów pyłowych z Pogórza W ielickiego

cd. tabeli 2 1 I г I 3! 4 I 5! 6 1 7 I 3 1 9 I 10 I II I 12 I 13 I 14 i D. Gleby brima bno o^lojone - Glsy-sd crown зо;мз - cd. I j Ci;:o-.vice 11 25-C M 13,4 45 10 4 s 2! j--------- 1 7,3 I 7,0 j 0,00 0,00 0 ;00 0,0 cd. *rl> 4,1 17,9 46 17 3 '! 2 7,9 ii 7,2 i 0,00 0,00 0,00 0,0 C-12 4,2 16,3 43 22 3 11 5,3 4,3 0 :26 0,22 0 r04 15,4 12-28 3,7 14,3 44 23 4 11 i 5*3 4,5 0,22 0,13 0,03 41..0 23-43 4,0 16,0 41 22 4 13 5,9 4,7 0,17 0,13 0,04 23s 5 43-55 I 1,3 15,1 43 24 2 13 5,3 4,7 0,13 0, '! 3 0,00 0,0 :5~зЗ!i 3,6 14,4 47 17 4 14 5,3 4,6 1 0,13 C. 13 0,00 0,0 С-2-о 5 3*1 13,9 42 Г.0 3 13 3,8 4,5 j 0,13 0,13 0,00 0,0 ü -3-115 2,3 26,2 33 21 3 14 5,7 4,4! 0,17 9,13 0,04 23,5 1 <5-143 7,o 21 ; 4 31 23 4 13 5,7 4,5 ;: 0,17 0,13 0,04 23,5 1^-177 i! 20,6 13,4 # 13 2 12 5,9 4,5 j 0,17 с 913 0,04 23,5 177-240 I i 3,7 16,3 42 17 3 12 6,0 4,5 j; 0,17 0,13 0,04 23,5 122 S. Zasoński K.v - wymienna kwasowość - exchange acidity H.i7 - lenny Jon wodoru - exchangeable hydrogen ion Al.;/ - 7/j-;;:icr.ny glin - exchangeable aluminium

Kierunki glebotwórcze utworów pyłowych z Pogórza Wielickiego 123 Zaw artość piasku jest nieduża, około 5 /o, jedynie profile zlokalizowane na terasach aluw ialnych (profile 4 i 7) m ają znacznie wyższą jego zaw artość o dużym profilow ym zróżnicow aniu (3-23%). W grupie gleb b ru n atn y c h obserw uje się stosunkow o nieduże profilowe zróżnicow anie frak cji koloidalnej, niem niej jednak daje się zauw a żyć w yraźne zubożenie górnych poziomów w stosunku do pozostałych. Ponieważ część analizow anych profilów została ukształtow ana przez proces płowienia (lub przynajm niej przy znacznym jego udziale), który daje charakterystyczne (tzw. praw idłow e ) profilowe rozmieszczenie frakcji koloidalnej, sporządzono w ykres zawartości iłu koloidalnego jako funkcję głębokości (w odchyleniach od składu skały m acierzystej). Jak widać z w ykresu (rys. 1), w grupie gleb płow ych i płow ych b ru n atn y c h Rys. 1. P rofilow e rozm ieszczenie ilu koloidalnego (w procentow ym odchyleniu od jego zaw artości w podłożu) D istribution of colloidal clay in the profile (in percent of deviation from its content in the substrate) tylko jeden z nich (Brzesko 1) spełnia uprzednio podany w arunek, pozostałe zaś nie dają praw idłow ego rozm ieszczenia koloidu. Zupełnie nieoczekiwanie takie rozmieszczenie daje profil gleby brunatnej (Cikowice 11) oraz zbliżony do prawidłowego profil W ieliczka 1 2, czyli profile, w których w drodze badań m ikrom orfologicznych nie stw ierdzono płow ie-

124 S. Zasoński nia. Oznacza to, że na utw orach, których geneza jest nieznana lub nie w arunkuje jednorodności pod względem uziarnienia, aktualne profilowe rozm ieszczenie koloidu nie może być podstaw ą do stw ierdzenia płow ienia oraz m iernikiem jego intensyw ności. Z drugiej zaś stro n y takie p rzy padkowe rozmieszczenie koloidu w glebach płowych daje podstawę do tw ierdzenia o pierw otnej, geologicznej niejednorodności skały m acierzystej pod względem uziarnienia. W związku z tym zróżnicowanie składu mechanicznego, jak również żelaza całkow itego i wolnego należy w tym przypadku traktow ać jedynie jako pewien wskaźnik mówiący o profilowej zmienności zespołu cech związanych ze składem mechanicznym, ich podatnością na odgórne oglejenie itp. (tab. 6). KWASOWOŚĆ I ODCZYN Odczyn badanych gleb jest um iarkow anie kw aśny, jedynie w p rzy padku gleby leśnej (Brzesko 1) stwierdzono nieco silniejsze zakwaszenie górnej części profilu. Poziom y skały m acierzystej we w szystkich przypadkach w ykazują kw aśny odczyn i na ogół nieznaczne jego wahanie (ph = 5-6,2). Również m ateriał pobrany ze znaczniejszych głębokości (2,5-5 m) ma odczyn kw aśny (tab. 2) \ Kwasowość w ym ienna gleb upraw nych w górnej części profilu jest nieduża i nie przekracza 1 me/100 g gleby, przy zawartości 0,67 me/100 g gleby glinu ruchomego. Są to zatem takie ilości glinu, które nie będą działały ham ująco na proces płow ienia przez u tru d n ian ie peptyzacji koloidu. We wszystkich profilach (z w yjątkiem gleb aluw ialno-deluw ialnych oraz dwuczłonowych) stwierdzono w obrębie skały m acierzystej obecność glinu ruchomego, którego ilość dochodzi do 1 me/100 g gleby. Zbliżony odczyn i zaw artość glinu m ają rów nież próbki pobrane ze znaczniejszych głębokości (około 2,5-5 m) (tab. 2). Analizowany przez Uziaka [1 2] m ateriał z głębokości około 6 m rów nież w ykazyw ał kw aśny odczyn. Pozwala to przypuszczać, że rozpatryw ane gleby w ytw orzyły się ze skał, które w chwili osadzania były już pozbawione w ęglanu wapnia (lub zaw ierały nieznaczne jego ilości) i posiadały kw aśny odczyn. Jak w ynika bowiem z danych publikow anych przez Borowca {1], strefa ługow ania w ęglanów na lessach zależnie od ukształtow ania teren u i ilości opadów sięga w w arunkach W yżyny Lubelskiej 80-100 cm, przez 140-160 cm w Krakowskiem, do 180-200 cm na Pogórzu K arpackim, przy czym, jak sugeruje autor, w danych w arunkach geomorfologiczno- -klim atycznych jest to dolna granica ługowania węglanów. Podobne wnioski w ynikają również z pracy Komornickiego i Włodar- 1 Zagadnienie w ęglanow ości w profilu C ikow ice 11 zostanie om ów ione w II części opracowania.

Kierunki glebotw órcze utw orów pyłow ych z Pogórza W ielickiego 125 c z у к a [5], którzy tylko w glebach silnie wyługowanych nie stw ierdzili w ęglanu w apnia w obrębie profilu glebowego (do 150 cm). Głębokie odwapnienie lessów, naw et do spągu, stw ierdzają Maruszczak i Uziak [7] tylko w obrębie większych wymoków. Bezwęglanowy charakter przypisuje pyłom Pogórza również S i u t a [9]. W ynika stąd, że pyły Pogórza, mimo większej ilości opadów, nie m ogły ulec aż tak głębokiemu odwapnieniu, tym bardziej że w stosunku do lessów m ają niejednokrotnie cięższy skład m echaniczny i w yraźnie m niejszą przepuszczalność. Zagadnienie węglanowości osadów pyłow ych jest o tyle ważne w rozpatryw aniu genezy om aw ianych gleb, że jednoczesny i równoległy przebieg dekalcytacji z nakładającym się procesem glebotwórczym w w yraźny sposób uprzyw ilejow uje proces płow ienia. U zasadniałoby to potrak to w an ie silnie zailonych poziom ów te k stu ra ln y c h tych gleb jako poziomów iluw ialnych, co jest szczególnie ważne wobec stw ierdzonej niejednorodności utw orów lessopodobnych pod względem uziarnienia. P rzyjm uje się powszechnie, że źródłem m ateriału pyłowego Pogórza jest zw ietrzelina skał fliszu karpackiego, którego lepiszcze odznacza się bardzo często dużą zm iennością zarów no pod względem składu m in eralnego, jak i jego rozprzestrzenienia w skale, co z kolei decyduje o zróżnicowanej podatności na w ietrzenie poszczególnych jej fragm entów [18]. I tak procesowi dezintegracji podlegały przede wszystkim fragm enty skał o lepiszczu najm niej odpornym na wietrzenie, a więc węglanowe i ilaste. Jeżeli zatem w m ateriale zw ietrzelinow ym nie spotyka się m a kroskopow o w idocznych okruchów fliszow ych (naw et o bardziej trw a łym lepiszczu żelazistym lub żelazisto-krzemionkowym), świadczyć to może o znacznym zaaw ansow aniu w ietrzenia w m ateriale, co stw arza w arunki do odprow adzania w ęglanów. U tw ory pyłowe Pogórza, jak podkreśla Cegła [2], tw orzyły się w dużej m ierze w w yniku spłukiw ania i soliflukcji, z w yraźną przewagą spłukiwania. Proces ten powodował denudację górnej części zwietrzeliny już w znacznym stopniu odwapnionej; podczas transportu ulegała ona dalszemu zubożeniu tym intensyw niej, im dalej była transportow ana. Z uw agi na znaczną dynam ikę w ęglanów istnieje zatem duże praw dopodobieństw o, że akum ulow any m ateriał w m iejscu obecnego w ystępowania był już bezwęglanowy lub zawierał nieznaczne ilości węglanów, które nie m ogły w płynąć w zasadniczy sposób na ukierunkow anie procesu glebotwórczego. Obecność nieznacznych ilości węglanów lub ich brak stw ierdza również Cegła [2] w m ateriale pyłowym kotlin karpackich; wyższą zaw artość w ęglanów zaw ierają utw o ry pyłow e, w k tó ry ch w ystępu ją nie zw ietrzałe okruchy skał fliszow ych, a więc w m ateriale o m n iejszym zaaw ansow aniu procesu w ietrzenia. Łoziński [6] wiążąc genezę utw orów Podgórza W schodnich K arpat z nam ułam i rzek karpackich, k tóre współcześnie zaw ierają 5-10%

126 S. Zasoński CaCO:b dochodzi na tej podstaw ie do w niosku, że m ateriał ten był p ierwotnie węglanowy. Podobne stanowisko reprezentuje również U z i а к [12] w odniesieniu do utworów pyłow ych pogórza Zachodnich K arpat. ZAWARTOŚĆ RÓŻNYCH FORM ŻELAZA Żelazo całkowite w ystępuje w dość dużych i znacznie zróżnicow anych ilościach, od 1,5 do około 4%; tylko w przypadku gleb dw u członowych w obrębie ciężkiego ilastego podłoża w zrasta do 10%. Tak duża profilowa zmienność zawartości żelaza i jej charakter w ynika przede wszystkim z geologicznej niejednorodności skały m acierzystej. Dodatkowym argum entem potw ierdzającym to spostrzeżenie są wartości w spółczynników korelacji m iędzy żelazem całkow itym a iłem koloidalnym, które w poszczególnych grupach gleb wynoszą: w glebach płowych właściwych +0,7742 (+0,5849), płowych brunatnych oglejonych +0,7723 (+0,6273), opadow oglejow ych +0,7965 (+0,0925), b ru n atn y ch oglejonych + 0,5109 (+0,1294). W nawiasach podano współczynniki korelacji między żelazem wolnym a iłem koloidalnym. W artości te są, jak widać, w yraźnie m niejsze niż w przypadku gleb wytworzonych z lessów [16], co przy zbliżonych w obu przypadkach k ierunkach glebotwtórczych należy przypisać m niejszej jednorodności utw orów lessopodobnych pod względem om aw ianych cech. Żelazo wolne, podobnie jak całkowite, w ystępuje w znacznie zróżnicowanych ilościach. W profilowym rozmieszczeniu tego składnika w grupie gleb o wyraźnie zaznaczonym płowieniu zauważyć można wpływ procesów przem ywania, co powoduje w yraźną akum ulację tego składnika w poziom ach iluw ialnych. W glebach opadow oglejow ych żelazo wolne w ystępuje w całym profilu w zbliżonych ilościach; szczególnie zwraca uwagę brak wyraźnego ilościowego zróżnicowania między poziomami g i B. Ilościowa zawartość żelaza wolnego nie jest w tych glebach związana z obecnością frakcji koloidalnej (jak to m a m iejsce w poprzednio om ówionych glebach w y tworzonych z tego samego typu osadów), o czym świadczy bardzo m ała wartość współczynnika korelacji między nimi (+0,0925). Potw ierdzają to rów nież w yraźnie różne w artości w skaźników zróżnicow ania dla żelaza wtolnego i iłu koloidalnego w tym sam ym profilu (tab. 6). W yjaśnienia tego zjawiska należy szukać w specyficznym układzie stosunków wodnych w tych glebach. Najwyższa dynam ika wilgotności (skorelow ana w yraźnie z rozkładem opadów), przypada na górne poziom y A v i g; głębsze poziomy В i BC odznaczają się znacznie m niejszymi wahaniam i wilgotności, przy czym ich tempo w yraźnie różni się od częstotliw ości opadów [3]. Taki układ stosunków w odnych stw arza m o żliwość kapilarnego podsiąkania wody z w ilgotniejszych poziomów teksturalno-iluw ialnych (w glebach Pogórza wilgotność ta nie spada na ogół poniżej polowtej pojem ności wodnej [3]), do przesuszonych górnych

K ierunki glebotw órcze utw orów pyłow ych z Pogórza W ielickiego 127 poziomów. P rzy kw aśnym odczynie środow iska i trw ały m oglejcniu głębszych poziomów stw arza to dogodne w arunki do przemieszczania żelaza wraz z w stępującym prądem wody. Przem ieszczone w ten sposób żelazo ulega utlenieniu i w ytrąca się w form ie kulistych konkrecji, stąd też zarówno w badanych glebach, jak i opadowoglejowych glebach K otliny Nowotarskiej [17] obserw uje się znaczne ich nagrom adzenie; gromadzą się one na styku poziomów g i В stanow iących jednocześnie granice m iędzy dwom a układam i o różnej wilgotności. W grupie gleb brunatnych o silnym oglejeniu gruntow ym zwraca uwagę wyraźnie zmniejszona zawartość wolnego żelaza w dolnej oglejonej części profilu. Ten u b ytek żelaza jest praw dopodobnie pow odow a ny częściowym jego odprowadzeniem przez wodę gruntow ą poza profil glebow y oraz skupieniem go w konkrecjach. Sposób w ykształcenia i rozmieszczenia konkrecji w profilu uniemożliwia w zasadzie homogenizację m ateriału wziętego do analizy. Stąd też współczynnik korelacji żelaza wolnego z iłem koloidalnym w tej grupie gleb jest bardzo niski (+0,1249). W poziom ach skały m acierzystej zarów no żelazo całkow ite, jak wolne we wszystkich grupach gleb (z w yjątkiem gleb aluw ialno-deluw ialnych) w ystępuje w zbliżonych ilościach (tab. 3). Żelazo ruchome w podwyższonych ilościach obserw uje się zwykle w poziom ach próchnicznych, gdzie redukcyjne oddziaływ anie substancji organicznej utrzym uje znaczne ilości żelaza w form ie dw uw artościowej, a więc ruchliw ej, oraz zapobiega jego przejściu w form y trudno rozpuszczalne (tab. 3). Poza tym daje się zauważyć pewna prawidłowość w ilościowym w ystępow aniu żelaza ruchom ego w poszczególnych g ru pach gleb. I tak zawartość żelaza ruchomego w glebach płowych jest najniższa i wynosi średnio 0,023%, płowych brunatnych oglejonych 0,038%, opadow oglejow ych - 0,058% (tab. 6). W dolnej części profilu Cikowice 11 oraz Wieliczka 12 w ystępują pionowe ru rk o w ate rdzaw obrunatne konkrecje o średnicy 2-3 cm, ciągnące się na znaczną głębokość (do 3-4 m). Są one zbudowane z kilku współśrodkowych pierścieni różnej szerokości; część środkowa jest zwykle pusta i najczęściej m ożna w niej stw ierdzić resztki silnie rozłożonej tk an k i korzeniow ej. Skład chem iczny konkrecji z różnych głębokości jest zbliżony; zaw ierają one podwyższoną ilość żelaza do okołc 6% (tab. 6). M orfologia, sposób rozm ieszczenia w profilu i skład chem iczny w skazują, że są to konkrecje charakterystyczne dla oglejenia g ru n to wego. A ktualny układ stosunków wodnych wskazuje, że są to form y kopalne. K onkrecje tego rodzaju spotyka się w utw orach pyłow ych Pogórza dość powszechnie i to na różnych głębokościach. Ich obecność w y raźnie poza zasięgiem aktualnego oddziaływ ania wody gruntow ej św iadczy o znacznym obniżeniu poziomu wody gruntow ej na tym terenie, n a wet o kilkanaście m etrów.

128 S. Zasoński Zawartość różnych form żelaza oraz stopień jego uruchomienia Content of various forms of iron and the degree of it s mobilization Tabela 3 Profil Profile Poziom Horizon całkowite total % Pe2 3 Pe2 : 3 wolne free % ruchome mobile % wolne całkowite free total ruchome wolne mobile free 1 2 3 4 5 6 7 A. Gleby płowe właściwe - Typical lessive so ils Brzesko 0-12 1.51 0,58 0,030 38,4 5.2 1 12-30 1,91 0,53 0,028 27,8 5.5 30-63 1.57 0,33 0,015 33,9 2,8 63-Q5 3,78 1,09 0,018 29,0 1.6 85-105 3,36 0,97 0,016 28,8 1.7 105-160 2,88 0,92 0,016 32,0 1,7 Brzesko 0-15 2,08 0,53 0,012 25,4 2,3 2 15-30 1,75 0,53 0,014 30,2 2.6 30-48 2,63 0,75 0,017 28? 4 2.2 48-67 3,41 1,03 0,018 30,1 1.7 67-84 3,76 1,00 0,018 26,6 1.8 84-110 3,07 0,87 0,013 28,3 1,5 110-150 2,50 0,69 0,012 27,6 1.7 Łapczyca 0-23 1,50 0,38 0,028 25,3 7.4 3 2 > 40 2,03 0,44 0,034 21,6 7.7 40-57 2,97 0,71 0,032 23,8 4,5 57-75 3,24 0,71 0,038 21,9 5,4 75-90 3,12 0,71 0,036 22,6 5,1 90-105 4,02 0,78 0,034 19,3 4.4 105-120 3,57 0,71 0,037 19,9 5.2 120-140 3,01 0,58 0,036 19,2 6,2 140-160 3,12 0,78 0,038 24,8 4,9 В. Gleby płowe brunatne odgórnie oglejone - Lessive brown so ils, pseudogleyed Pomianowa 0-23 1,75 0,43 0,046 24,5 10,7 4 23-39 1,82 0,45 0,038 24,7 8,5 39-52 1,78 0,38 0,034 21,3 9.0 52-69 1,83 0,59 0,042 32,1 7,1 69-90 1,80 0,57 0,040 31,7 7.0 90-112 1,79 0,48 0,040 26,8 8.3 112-140 2,36 0,60 0,036 25,4 6,0 140-175 2,29 0,50 0,029 21,8 5,8 Radziszów 0-26 2,82 0,44 0,076 15,6 17,3 5 26-50 3,40 0,58 0,043 17,0 7.4 50-60 4,28 0,53 0,028 12,5 5,3 60-70 4,09 0,51 0,027 12,5 5.3 70-95 3,59 0,47 0,034 13,1 7,2 95-120 3,39 0,58 0,037 17,5 6,4 120-140 3,44 0,60 0,048 17,6 8,0 Radziszów 60-70 2 «90 0.32 0.021 10,7 6,7 5 1,4х 1.6х 1,3х wybielenie 70-95 3.2Q 0.28 0.027 8.7 9,7 glejowe gley tongues 1,1 1,7 1,3 95-120 2.60 0.29 0.035 11,1 12,5 1,3.2,0 1,1

K ierunki glebotw órcze utw orów pyłow ych z Pogórza W ielickiego 129 cd. tabeli. 3 W iś n ic z 6 1.J 2 3 5 I 6 I 7 3. Gleby płowe brunatne odgórnie o g le j one - L e ssiv e brown s o ils, peeudogleyed - cd. 0-2 4 24-38 38-56 56-7 3 73-95 95-125 2.15 2.41 2,98 3.42 3.15 3,30 0,55 0,4 9 0,61 0,6 5 0,7 3 0,6 0 0,058 0,04 4 0,036 0,030 0,024 0,027 125-145 145-170 2,95 3,00 0,5 9 0,6 3 0,028 0,031» С. Gleby opadowo-glejowe - Pseudogley s o il s Pomianowa 0-1 8 2,60 0,84 0,102 32,3 12,1 7 18-34 2,8 3 0,81 0,097 28,6 11,9 34-54 3,45 1,09 0,086 31,6 7,9 54-65 2,56 0,91 0,098 35,4 10,8 65-85 2,36 0,9 4 0,084 38,7 8,9. 85-100 2,4 7 0,7 2 0,079 2 9,2 10,9 100-125 2,32 0,7 8 0,090 33,5 11,5 125-147 2,15 0,7 2 0,0 8 3 33,5 11,5 Przytlcow ice 0-2 3 2,08 0,3 8 0,047 18,3 12,3 8 23-40 2,06 0,4 4 0,03 7 2 0,3 8,4 4 0-6 0 3,36 0,3 8 0,035 11,2 9,2 60-7 5 3,41 0,3 8 0,036 11,1 9,5 75-95 3,33 0,51 0,044 15,4 8,6 95-115 3,99 0,51 0,034 12,8 6,7 115-140 4,55 0,58 0,03 4 12,7 5,9 140-160 3,89 0,51 0,04 3 13,1 8,1 P rzytlcow ice 60-7 5 1.86 0.12 0.024 6,5 20,0 8 1.9 3,2 1,5 75-95 1.63 0.0 9 0.019 5,5 21,2 2,0 5.7 2,3 w yb iele n i 95-115 3.20 0.13 O.O I6 4,1 12,3 glejow e 1,2 3.9 2.3 g le y tongues 115-140 2.08 0.09 0.Ó13 4,3 14,5 2,2 6,4 2.6 140-160 2.98 0.0 9 0.01 4 3,2 15,6 1,3 5,7 3,1 K a lw a r ia 0-2 4 2,49 0,4 4 0,09 2 17,7 2 0,8 9 24-35 2,9 0 0,31 0,062 10,7 20,0 35-48 4,09 0,51 0,04 2 12,5 6,7 48-65 3,87 0,4 4 0,03 3 11.3 7,5 65-9 0 4,99 0,44 0,036 8,8 8,2 90-105 5,6 3 0,78 0,036 13,9 4,6 105-120 6,2 9 1,12 0,04 0 17,8 3,6 120-140 9,6 7 1,4? 9.031 15,2 2,1 K alw eria 35-48 3 ^ 0.31 0.037 9,2 11,9 9 1,2 1.6 1.1 48-65 3.28 0.08 0.016 2,4 2 0,0 1.2 5,5 2.1 w vb ièlèn ie 65-90 2.68 0JP9 0.014 3.3 15,5 glejow e g le y tongues 1,8 4,9 2,6 90-105 3.68 0.0 8 0.012 2,6 15,0 1,3 9,7 3.0 25,6 2 0,3 20,5 19.0 23,2 18,2 20,2 2 1.0 10,5 9,0 5,9 4.7 3,3 4,5 1.8 4.9 9 Roczniki G leboznawcze

130 S. Zasoński cd. Vaba11 3 1 2. 3 4 5 o 7 J Kalwaria 9 wybie lenia glejowe gley tongues 105-120 3.63 1,7 0.12 9,4 0.015 2,7 D. Gleby brunatne oglejone Gleyed brow. 30И 3 4,5 1 i 12,5 \ f i Bochnia 0-22 2,62 ^,52 0,050 19,3 I - 6 i 10 22-39 3,11 0,51 0,043 16,4 9,5 39-58 з.ю 0,43 0,046 15,4 -, - i 58-80 3,09 0,44 0,042 14,2 3,5 80-105 3,02 0,40 0,035 13,3 3,3 ' 105-125 2,94 0,51 0,040 17,4 7,3 125-140 2,34 0,50 0,041 17,7 8,2 i 140-160 2,63 0,51 0,039 19,0 7,7! i Cilcovrlce 0-2^ 1,35 0,23 0,031 15,1 11,: 11 25-50 1,35 0,31 0,027 15.4 3,7. "50-65 1,98 0,33 0,035 16,7 10,6 j 65-90 2,67 0,40 0,038 14,9 9,6 j 90-120 2,53 c,36 0,050 13,9 13,3! 120-150 2,53 0,31 C,04i.: 12,1 15,5 150-130 2,35 0,34 0,053 11,9 17.1 180-200 2,63 С, 32 0,060 12,1 13,3. 250 2,50 0,21-3,4 350 2,57 0,16-6,2 Wieliczka 0-12 2,46 0,33 0,025 15,4 6,6 12 12-23 2,81 0,42 0,027 H,3 6,1 28-43 3,01 0,44 0,C31 14,6 7,1 I 43-55 3,05 0,41 0, 03c 13,3 7,3 i 55-68 3,40 0,54 0,035 15,9 6,5 68-85 3,27 0,40 0,032 12,2 3,0 I 85-115 3,03 0,30 0,038 1C, 2 12,2 J 115-140 3,00 0,41 0,030 13,6 7,3! 140-170 2,28 0,40 0,029 17,0 7,2 170-240 2', 14 0,41 0,031 19,3 7,6 j i I Y 1 Stopień zubożenia wybielenia glejowego w daną formę żelaza w sto3unlcu. do otaczającej misy glebowej Degree of impoverishment of gley tongue /in given form of iron/ relatively to surrounding s e il mass Osobnego omówienia wym aga skład chemiczny wybieleń glejowych,, ą szczególnie zawartość w nich różnych form żelaza. M ateriał do analizy pobrano z pionowych popielatych smug rozcinających poziomy teksturalno-iluw ialne. W ybielenia te zaw ierają znacznie m niej żelaza, a w m niejszym stopniu glinu, wapnia, m agnezu i potasu niż otaczająca, m asa glebow a, przy odpow iednim rela ty w n y m wzroście S i0 2 (tab. 3, 4). Zubożenie to w przypadku żelaza całkowitego jest 1,1-2,2-krotne, 1,6-1 0,0- -k ro tn e dla żelaza wolnego i 1,1-3,0-krotne w p rzypadku żelaza ruchomego. Zubożenie to w zrasta w m iarę nasilania się procesu glejowego (gleby płowe b ru n atn e oglejone gleby opadowoglejow e), jak rów nież w z ra-

Tabela 4 Skład chemiczny części ziemistych Chemical composition of fine earth Profil Profile Brzesko 1 Brzesko 2 Łapczyca 3 Pomianowa 4 Radziszów 5 Wiśnicz 6 Wybielenia glejowe Gley tongues Pomianowa 7 Przytkowice 8 Kalwaria 9 Wybielenia glejowe Ciley tongues Bochnia 10 Cikowice 11 Wieliczka 12 Konkrecje Concretione Poziom Horizon AP A3 Bl С AP A3/B/ в;/в/ с AP g Bg C,D % C Si02 81,71 85,03 80,67-84,37 76,85-77,42 77,51 - S i, 32 a i2o3 Fe2 3 % CaO Mgo KgO S102 I A. Gleby płowe właściwe - Typical lessive so ils j 5,30-6,68 5;2 3-7,20 8,20-0.Л5 7,82-3,15 1,50-2,08 1,57-2,03 3,24-3,78 2,50-3,-;-: 0,26.- 0,48 0,27-0,38 0,37-0,49 0,40-0,43 1.32-1,41 1,27-1,30 1.33-1,51 1,41-1,60 В. Gleby płowe brunatne odgórnie oglejone - Lessivé brown so ils, pseudogleyed 78,98-83,91 79,27-84,48 78,43-84,37 79,31 - Б2.47 79,92-80,54 78,02-79,21 79,43-81,64 76,62-81,87 59,06-84,81 71,69-82,21 79,16-83,62 79,82-82,63 BO,12-81,70 70,21-71,34 4,88-7,64 4,92-8,47 6,56-7,96 7,06-8,03 7,55-8,55 1,75-2,82 1.82-3,40 1.83-4,28 2,29-3,44 2,60-3,20 0,20-0,41 0,20-0,29 0,1б - 0,32 0,30-0,37 0,23-0,31 С. Gleby opadowo-glo'i owe - Pseudo (rie y soils 7,06-8,03 7,19-7,36 7,31-9,24 6,18-13,06 6,94-11,60 2,03-2,49 2,06-2,90 2,56-3*87 2,15-9,67 1,63-3,63 0,36-0,51 0,34-0,47 0,35-0,41 0,32-0,G0 О»19-0,45 D, Gleby brunatne oglejone - Gleyed brown soila- 5.93-7,51 7,40-8,15 7,26-7,52 5.93-6,82 1,85-2,62 1,98-3,10 2,28-2,68 5,55-6,72 0,43-0,53 0,48-0,50 0,42-0,52 1,39-1,72 1.30-1,66 1,26-1,61 1,47-1,58 1.30-1,40 1,21-1,56 1.10-1,51 1.11-1,41 '.,19-1,68 1,07-1,43 0,91-1,76 0,96-1,8.5 C,91-1,71 1,76-1,87 1,93-2/.Ч 2,17-2,26 2,13-2,21 1,62-1,81 1,70-1,86 1,96-2,10 2,04-2,17 2,00-2,12 1,90-2,03 1,96-2,08 2,02-2,18 2,05-3,10 1,89-2,40 1,49-1,97 1,86-2,03 1,51-2,06 p.2o3 17.3-21,6 j 15,5-19,7 : 11/i - 12,4 j 12.3-14,1 14,2-23,8 12,6-22,3 12.4-18,5 13.4-16,4 13.4-14,4 13.8-15,4 14.9-15,1 11,1-15,6 5,2-19,1 6,7-16,2 14,6-19,9 13,4-16,2 14,2-15,2 1T,6-11,7 j Kierunki glebotwôrcze utworów pyłowych z Pogórza W ielickiego

132 Ś. Zasoński sta w raz z głębokością w obrębie tego samego profilu, osiągając n ajw yższe wtartości w dolnej jego części, w m iejscu w yklinow yw ania się języków glejow ych (tab. 3). Odbarwienie języków glejowych jest więc powodowane (podobnie jak i całych poziomów g) głównie odprowadzeniem z nich żelaza, a nie jego redukcją, co uzasadnia użycie w stosunku do nich określenia eluw ium [9]. Wolne form y żelaza z tych eluwiów nie są odprowadzane w głąb, lecz m ig ru ją poziomo, skutkiem czego tw orzy się wokół takiego w ybielenia rdzaw o b ru n atn a otoczka pow stała przez silne w ysycenie żelazem m a sy glebowej. Smugi glejowe rozcinające poziomy teksturalno-iluw ialne stanow ią zatem nie tylko barw ne rozciągnięcie w głąb poziomów g, lecz w ykazują rów nież zgodność z nim i pod w zględem niektórych cech chemicznych, zwłaszcza gdy chodzi o zawartość niektórych form żelaza (tab. 3). W glebach o wyraźnie zaznaczonym odgórnym oglejeniu, szczególnie więc w glebach opadowoglejowych, można mówić o wielokierunkow ych przesunięciach żelaza i to w różnych form ach, zależnie od stadium ewolucyjnego gleby i aktualnego rozkładu w ilgotności w profilu: fazie m o k rej przem ieszczenie w głąb łącznie z frak cją koloidalną lub w kom pleksach organicznych, w fazie suchej przemieszczanie ku górze (z poziomów В do A 3g lub g), przemieszczanie poziome zarówno w obrębie poziomów g, jak i B. Pionowe przem ieszczanie żelaza i form a, w jakiej ono m igruje, wiąże się z ogólną sekw encją rozw ojow ą gleb, a szczególnie ze stadium poprzedzającym gleby opadowoglejowe. W każdym bądź razie w dobrze wykształconych glebach opadowoglejowych silnem u zaham owaniu ulega przem ieszczanie żelaza w głąb przede w szystkim łącznie z frak cją koloidalną (zwłaszcza, gdy etapem poprzedzającym są gleby płowe), jak rów nież w m niejszym stopniu w form ie kom pleksów organicznych. P o stępujące zróżnicowanie właściwości w^odnych w profilach tych gleb stym uluje jednocześnie proces przemieszczania żelaza ku górze (który staje się dom inujący w tych glebach), czego wyrazem jest zmniejszenie w skaźnika zróżnicow ania żelaza wolnego w stosunku do odpow iadającego m u w skaźnika zróżnicow ania ilu koloidalnego (tab. 6). Podstaw ow ym i form am i w ytrąceń żelazistych tw orzących się w w y niku poziomej m igracji związków żelaza (przy współudziale pionowego przemieszczania), są kuliste konkrecje,w poziomach g, w poziomach głębszych natom iast oprócz drobnych słabo scem entow anych konkrecji tw orzy się rdzaw o b ru n atn y pas wzbogacony w żelazo, otaczający w y bielone języki glejow e. W pewien charakterystyczny sposób dla poszczególnych grup gleb układają się rów nież stopnie uruchom ienia żelaza całkow itego i wolnego. I tak stosunkow o wysoki stopień uruchom ienia żelaza całkow itego (19,2-

K ierunki glebotw órcze utw orów pyłow ych z Pogórza W ielickiego 133-38,4%, średnio 27,3%) stwierdzono w glebach płowych właściwych. Zbliżone uruchom ienie w ykazują rów nież gleby płowe b ru n atn e (12,5-32,1, średnio 20,7%)), co jest zrozumiałe z uwagi na podobny przebieg w nich procesów glebotw órczych. Stosunkow o m ałe uruchom ienie żelaza całkowitego dla tej Śru PY stwierdzono w profilu Radziszów 5, średnio 15,1%, co w tym przypadku wynika z nałożenia się wyraźnie zaznaczonego odgórnego oglejenia (tab. 3, 6). Stopień uruchom ienia żelaza wolnego w glebach płowych właściwych jest nieduży (1,5-7,4, średnio 3,6%), co jest, praktycznie biorąc, konsekw encją b rak u w nich oglejenia (tab. 3, 6). W przypadku gleb płowych brunatnych wskaźnik ten jest prawie dw ukrotnie wyższy (3,3-17,3, średnio 7,3%)) i w ynika z w yraźnie zaznaczonych cech oglejenia, szczególnie w profilu Radziszów 5 (tab. 3, 6 ). Dla gleb opadow oglejow ych ch arakterystyczny jest w yraźnie m niejszy stopień uruchom ienia żelaza całkowitego (8,8-20,3, średnio 14,0%), gdyż silne oglejenie nie stw arza korzystnych w arunków dla rozw oju wietrzenia w ew nątrz gleby i uw alniania żelaza, co stwierdzono również w glebach K otliny Nowotarskiej [17]. W omawianej grupie gleb w zrasta w yraźnie stopień uruchom ienia żelaza wolnego do około 10%, jako w y nik silnie zaznaczonego procesu glejowego. W yjaśnienia wymaga tu znaczne uruchom ienie żelaza całkowitego w profilu Pom ianow a 7, które osiąga 32,9%, a więc w artość c h a ra k te ry styczną dla gleb klasy brunatnoziem nych. Fakt ten staje się zrozumiały, gdy się zważy, że jest to gleba wytworzona z aluwiów, a m ateriał ten pochodzi głównie z erozji gleb b ru n atn y c h lub płowych, które zadecydowały o ustaleniu pewnych proporcji między poszczególnymi form am i żelaza. A ktualnie dom inujący proces odgórnego oglejenia, przebiegający w tej glebie, nie zm ieniając poprzednich relacji m iędzy żelazem całkowitym a wolnym, wpłynął jedynie na znaczniejsze uruchom ienie żelaza wolnego (tab. 6). W glebach b ru n atn y c h tylko w górnej części profilu o w yraźnie zaznaczonym b ru n atn ien iu i niedużym oglejeniu obserw uje się podw yższony stopień uruchom ienia żelaza całkow itego, co może uzasadniać zaliczenie tych gleb do klasy brunatnoziem nych. Uruchomienie żelaza wolnego jest w tej grupie gleb znaczne i wynosi średnio 9,8%. Średnia ta jest w yraźnie podwyższona przez wysoki stopień uruchom ienia żelaza wolnego w dolnej części bardzo silnie oglejonego profilu Cikowice 11 i W ieliczka 12 (tab. 3). M ateriał w ybieleń glejow ych w ykazuje nieznaczne uruchom ienie żelaza całkowitego (11,1-2,4%) przy bardzo dużym uruchom ieniu wolnego (21,2-6,7%)), co stanow i potw ierdzenie efektów m orfologicznych o znacznym nasileniu w nich procesów glejowych w stosunku do pozostałej części danego poziom u genetycznego. W ynika stąd, że kolejne stopnie uruchom ienia żelaza (obok bez

i 34 ' S. Zasoński względnej zawartości niektórych form) są w pewien charakterystyczny sposób związane z niektórym i procesam i glebotw órczym i, w tym p rzy padku płow ieniem i odgórnym oglejeniem, i m ogą stanow ić jedno z k ry teriów pozwalających na odróżnienie gleb płowych, płowych odgórnie oglejonych i opadowoglejow ych. W przypadku gleb płow ych w ytw orzonych z lessów stw ierdzono w y raźnie wyższe uruchom ienie żelaza całkowitego (30-40 /o) niż w glebach pyłow ych Pogórza, co jest pow o d o w an e odm iennością podłoża oraz w yższą ilością opadów pow odujących w yraźne nałożenie się cech odgórnego oglejenia [16]. SKŁAD CHEMICZNY GLEBY W om aw ianych glebach płow ych skład chem iczny w profilow ym u jęciu wynika w znacznym stopniu z przemieszczania frakcji koloidalnej (tab. 4). W yraża się to wyższą zawartością krzem ionki w poziomach próchnicznych i eluw ialnych (80-84%) i zmniejszoną zawartością Fe20 3 i A120 3, co daje w efekcie w yraźnie węższy stosunek S i0 2 : R2O3. Stw ierdzone zróżnicow anie składu chemicznego jest więc typow e dla gleb płowych, jednak profilow a zmienność tej cechy, jak rów nież w artość sto sunku S i0 2 : R2O3 nie dają tzw. praw idłow ego rozkładu, jak to ma m iejsce w glebach płow ych w ytw orzonych z lessów [16]. W glebach płowych brunatnych omówiona tendencja zaznacza się m niej wyraźnie, a w glebie brunatnej wytworzonej z osadów aluw ialnych nie zaznacza się w ogóle, mimo że profil glebow y został ukształtow any przy znacznym udziale płow ienia. Pow ód takiego niepraw idłow ego ukształtow ania się składu chemicznego jest konsekw encją geologicznej niejednorodności skały m acierzystej, co szczególnie uwidacznia się w osadach aluw ialnych (profil Pom ianow a 4, tab. 4). W glebach opadow oglejow ych obserw uje się znacznie m niejsze zróżnicowanie składu chemicznego przy zachowaniu podobnej tendencji zm ian profilow ych jak w przypadku gleb płowych. G leby b ru n atn e m ają bardziej w yrów nany skład chem iczny; zaznacza się jedynie zubożenie górnej części profilu (głównie poziomów próchniczych) w A120 3, a szczególnie Fe20 3. Zawartość.wapnia jest we wszystkich profilach nieduża (poniżej 1%) z w yjątkiem poziomów w ęglanow ych; w niektórych przypadkach obserwuje się go więcej w poziomach próchnicznych, co wynika z nawożenia i biologicznej akum ulacji. Magnez w ystępuje w większych ilościach (1,0-1,5%), podobnie jak potas (około 2%), przy czym ich profilowe rozmieszczenie jest na ogół nieznacznie zróżnicow ane i nie w ykazuje w yraźnego zw iązku z typologiczną przynależnością badanych gleb (tab. 4).

K ierunki glebotw órcze utw orów pyłow ych z Pogórza W ielickiego 135 SUBSTANCJA KOLOIDALNA Ja k w ynika z analizy krzyw ych D TA; DTG i TG oraz analizy chemicznej, głównymi m inerałam i frakcji koloidalnej są m inerały ilaste typu illitowo-m ontm orylonitowego oraz ich..wzajemne przerosty, o czym świadczą charakterystyczne efekty term iczne: endoterm iczny w 140-150 oraz 550 C, jak rów nież słaby egzoterm iczny w 940-960 C [10]. W y mienione efekty term iczne w koloidach górnych poziomów (poziomy 9, 9) są nieco mniejsze niż w koloidzie poziomów głębszych, co praw dopodobnie należy wiązać z różną zaw artością w nich kw arcu i su b stan cji am orficznych (rys. 2). Rys. 2. K rzyw a DTA frakcji koloidalnej wybranych profilów a gleba płowa (profil Brzesko 1), b gleba opadowoglejowa (profil Kalwaria 8) DTA curves of colloidal fraction of selected profiles a lessivé soil (profie Brzesko 1), b pseudogley soil (profile Kalwaria 8) Na term ogram ach frakcji koloidalnej górnych poziomów, szczególnie gleb opadow oglejow ych, widoczny jest słaby rozm yty efekt endoterm iczny w przedziale tem peratur 280-300 C. Jednoznaczna interpretacja tego efektu jest tru d n a; niem niej jednak w pow iązaniu ze składem chem icznym i w łaściw ościam i m ikrom oriologicznym i (II część opracow ania) należy przypuszczać, że efekt ten powodują nieduże ilości getytu, a nieco niższa tem peratura dehydratacji tego m inerału, jak wynika z badań Stocha [10], może wynikać z jego dużego rozdrobnienia. W niektórych przypadkach widoczny jest rów nież słaby efekt egzoterm iczny pochodzący od niedużych ilości substancji organicznej. We fra k c ji koloidalnej oznaczono rów nież całkow itą zaw artość niektórych pierw iastków oraz zawartość kw arcu według m etody T h a 1 v i- t i e a [11], gdyż całkowita zawartość krzem ionki (a właściwie całkowita zawartość krzem u przeliczona na krzemionkę) nie może być m iernikiem zawartości w niej kwarcu. Zarów no w składzie chem icznym substancji koloidalnej, jak i zaw artości w niej kw arcu zaznaczają się pew ne praw idłow ości ujaw niające

Cr с ~iezno-~n:ine ra logiczny slrłni fralcc.ii koloidami,1 Сhor.i с-il and mineralogie.on of c-oiloidal fracti o o H ó o. :..,п Poziom Kv/arzec Strata 3i0 ti a i2o3 F c 2 3 CaO :.:s o K20 3i02 S102 żarov/a?rc:ile Horizon Quartz Loo.s on % ;.i2o3 ignition?02 3 2 3 4 5 b I 7 II 8 I? I 1Û 11 ii 12 I 13 A. Zl'.h'j p':o\ve właćc i-.ve Typical lesoiv-i soils Brzesko 0-12 34,0 11,19 62,71 13,62 6,15 0,46 1,89 2,11 7,3 27,1 6,0 1 12-30 31,7 12,94 52,33 13,29 9,76 0,37 2,03 2,38 4,8 14,3 3,6 30-63 32,3 12,43 '52,60 13,76 9,49 0,33 1,93 2,17 4,8 14,8 3,6 63-05 28,8 13,24 '3,17 20,43 10,62 0,72 2,13 2,39 4,0, 1 3,0 85-105 23,5 12,60 43,40 19,68 1 1,39 0,73 2,14 2,39 4,2 11,3 3,1 105-160 29,1 14,20 43,33 19,93 10,83 0,86 2,12 2,46 4,1 11,9 3,1 В. Gleby płowe brunatne odgórnie oglejone - Lc:s:;ivé brown so ils, pse udo^leyad 136 S. Zasoński P.adziazćw 0-26 * 31,5 10,76 60,35 15,43 7,47 0,63 1,41 1,37 6,7 21,6 5,1 5 26-50 30,2 10,29 59,67 15,98 8,36 0,54 1,29 1,75 6,3 ie,9 4,7 50-60 27,0 10,66 56,32 16,61 10,65 0,60 1,40 1,63 5,7 14,1 4,1 60-75 28,3 10,90 55,90 17,35 10,34 0,75 1,56 1,93 5,5 14,4 4,0 75-35 28,3 11,12 54,33 17,75 10,19 0,69 1,61 1,82 5,2 14,2 3,8 95-120 26,6 11,09 53,76 17,34 10,23 0,70 1,59 1,30 5,1 13,9 3,7 120-140 27,5 11,26 54,01 18,03 10,16 0,83 1,70 1,97 5,1 14,1 3,7

cd. tabeli 5 1 2 3 4 5 6 7 a 9 10 11 12 13 C. Gleby 0?ad0V70-glejowe - Poeudoęloy вс11з Pomianowa 0-18 31,4 13,45 49,32 19,05 10,06 0,72 2,13 2,59 4,4 13,2 4,3 7 18-34 32,1 12,84 50,93 19,17 10,02 0,63 2,14 2,66 4,5 13,5 3,4 3 4 -:ł 29,7 13,14 50,71 13,47 1C,73 0,81 2,18 2,56 4,4 12,6 3.3 54-65 28,3 12,63 49,3! 13,36 10,90 0,90 2,17 2,60 4,2 12,0 3.1 CjC 5 28,0 12,41 48,51 20,34 11,03 0,70 2,14 2,64 3,9 11,7 2,9 j SS-ICO 23,3 12,43 5u25 19,30 10,61 0,75 2,14 2,55 4,5 12.3 3,3 j 130-125 31,7 12,51 51,16 13,63 11,16 0,68 2,14 2,19 4, i 12,2 354 j :2--r;.T 30,4 12,63 49,45 17,78 13,01 0,71 2,12 2,56 4,7 10,1 3,2 j Prs:-ticov:ic9 0-23 33,9 12,51 5!Г>. 10 13,41 7,23 0,55 1,61 2,37 5,1 20,2 4,1! 3 23-40 33,3 11,-36 5?.;,37 18,73 7,99 0,52 1,49 2-15 5,0 18,4 3,9.40-0 31,0 12.C6 53,97 16,0 i 8,93 0,53 1,53 2,19 4,0 16,1 3,7 60-75 30,5 11,90 54,03 13,86 8,98 0,49 1,53 2,27 4,9 16,0 3,7 75-95 31,7 12,16 53s03 13,99 9,51 0,53 1,60 2,41 4,7 14,8 3,6 95-115 29.8 12,36 5:2,87 1Л, 3 9,49 0,57 1,63 2,31 4.7 14,3 3,6 115-140 30 j 4 12,41 52s5 7 10,63 9,50 0,60 1,59 2,26 4,3 14,7 3,6 j 140-160 30,8 12,34 53,42 18,73 9,35 0,56 1,49 2,35 4*3 15,2 3,7 i L _ J j j r?.l>-aria 0-24 34,7 11,23 53,31 14,63 8,83 0,81 1,73 2,00 6,3 17,0 4,9 9 24-35 32,8 11,40 56,43 16,37 9,15 0,75 1,73 1,98 5,3 16,4 4,3 35-4-8 32,2 11,36 54,71 16,69 10,43 0,35 1,93 1,87 5,6 13,9 4,0 43-65 23,3 11,87 53,43 18,12 11,16 0,80 1,90 2,06 5,0 12,7 3*6 65-9C 28,1 11,92 53,02 18,90 10,76 0,86 1,35 2,16 4,8 12,7 3,5 90-105 27,3 11,65 53,31 17,97 11,47 0,93 2,00 1,93 5,0 12,4 3,6 105-120 27,9 11,90 53,45 13,10 11,18 0,97 2,16 1,90 5,0 12,7 3,6 120-140 26,7 12,00 53,12 18,22 10,14 1,15 2,23 1,97 4,9 13,9 3,6 Kierunki glebotwórcze utworów pyłowych z Pogórza Wielickiego 137

138 S. Zasoński się dw udzielnością profilu pod względem w ym ienionych cech. G órne poziomy gleb płow ych (zarówno płow ych w łaściw ych jak i płow ych b ru natnych), zaw ierają podwyższoną zawartość krzem ionki (52,33 62,71 /o) i kw arcu (30,2-34,0%), przy odpowiednio zmniejszonych ilościach A120 3 i Fe20 3, со V/ efekcie daje szeroki stosunek S i0 2 : R20 3 w tych profilach (tab. 5). N atom iast dolne poziomy, a szczególnie iluwialne, zaw ierają m niej krzem ionki (48,17-56,32%), jak również kw arcu (26,6-29,1%), w ykazując wyraźnie wtyższą zawartość A120 3 i Fe20 3 (tab. 5). Profilowe zróżnicowanie w zawartości kw arcu jest nieco mniejsze niż można by tego oczekiwać na podstawie różnic w zawartości krzemionki. Stosunek S i0 2 : AI9O3 i S i0 2 : Fe20 3 jest, jak widać, w tej części profilu wyraźnie węższy (tab. 5). Zróżnicowanie składu chemicznego w om aw ianych glebach w yrażone stosunkiem S i0 2 : R20 3 poziomów A3 : Bt jest większe w przypadku gleby płowej właściwej 1,2 0, niż płowej brunatnej - 1.14. Zbliżone w artości tego stosunku stw ierdzono także w glebach płow ych w ytw orzonych z lessów [16]; w artość tego stosunku debrze c h arak tery zu je stopień zaawansowania procesu płowienia w danym profilu, w związku z czym może być pomocna do rozdzielenia gleb płowych na podtypy, jak rów nież odróżnienia ich od innych typów. W składzie chemicznym frakcji koloidalnej gleb opadowoglejowych zaznacza się rów nież dwudzielność profilu, podobnie jak w glebach płowych. Wielkość tego zróżnicow ania w yrażona stosunkiem S i0 2 : R20 3 poziomów g : Bg wynosi 1,05-1,19 (tab. 6). Dwudzielność profilów podkreślona jest rów nież większą zaw artością kw arcu w górnej części profilu i m niejszą w dolnej (tab. 5). Omówiona powyżej prawidłowość nie jest potwierdzona w pracy Uziaka [1 2], który stw ierdza jedynie znaczne i raczej przypadkowe zróżnicowanie kw arcu w poszczególnych próbkach (kw7arzec oznaczany na podstaw ie analizy rtg). W przypadku globy opadowo.ilejowej wytworzonej z m ateriału aluwialnego skład chemiczny frakcji koloidalnej, jak również zawartość w niej kw arcu są mało zróżnicowane w całym profilu, a w szczególności nie zaznacza się w nim om ówiona powyżej dwudzjelność. Zubożenie frak cji koloidalnej górnych poziomów w bardziej ru ch liwe m inerały ilaste pociąga za sobą rów nież zm ianę jej składu chem icznego, co jest zjaw iskiem stw ierdzonym przez w ielu gleboznawców, szczególnie w przypadku gleb płowych. W yjaśnienia tego tak powszechnego zjaw iska należy szukać w sw oistym oddziaływ aniu i w spółdziałaniu procesu płowienia, rozm ywu powierzchniowego i przekształceń peryglacjalnych. Ich sum ujący się efekt polega na wynoszeniu wysokedyspersyjnych m inerałów łatw o podlegających peptyzacji (w przypadku zjawisk peryglacjalnych, peptyzacji sprzyja silne odgórne' oglejenie, tw o rzące się wr warstw ie nadzmarzlinowej), a więc głównie m ontm orylonitu j illitu, natom iast grubokrystaliczny kaolinit, a szczególnie kw arzec, pod-

Zestawienia charakterystycznych wskaźników typologicznych badanych gleb Lisi; of characteristic typological Indicos of investigated eoils T ab ela б Profil Profila Stosunek składników poziomu BjtAy В s g* Component ratio of horizon B-j îa3» Bsgx i ł clay Średnia zawartość żelaza ru 7Ql'dZa Średni «topień uruchomienia chomego w profilu lld&n degree of Iron mobilization Hean content i Ге?03 of mobile i ren całkowitego ' YTClr i.30 ±n profile tcual SiOo ce.łkowite VTO.'Xi» j \roe total F9203 1! Л. Gleby płowe Y>"icifT0 Typ.tr ell. Massive so ils Stosunek poziomów АуЗ^, g*b Relative ratios of horizons A^3*B1. g*b w częściach zic-r.: Lstycli wo frakcji koloidalnej in fine earth in colloidel fraction 310. I Аг?. 3!I * 3i03 I j s io 2 I - ^ 2 [ _ Vê2 3 Ij л12 3! r2o3 Brzesko 1 1,53 \ i 93 2,CS 0,020 31,7 3» ji ü.-.г!! 1^ 3 j 1,5J ł,42 1,20 1,20 XXZZiSÏZ 2 1,33 1,95 1.34 0,015 Я8,1 2,0 ; 2,CS! 1.33 j I ^ - - - Łapcu y - i 3 1э?Э 1 j oo 1гб1 0,035 22,0 5,6 i < ^ Ч' I j i 1*22 ji 1. «- - i 1 brednio - Lóan 1,30 i fe ł 1,87 0,023 2?i 3 ji 3*6 ;! i.'>3 ji и г \ j! 1,43 1,42 1,20 1,20 E* Gl'by р>с\7'э brunatno odgórnie <s^lejo.ue - JiO3 Mi '.T"3 Ъ1"0'7П eoii^j psoiidogle;.;.. Pozaiancvva 4 о,so 0,?3 0 Ô34 I 0,033 /'.6,0 7,-3 1-0e7 ji 1.05 <; : J - -?adzi«3ć\7 3 0,94 1 j 2б 0.91 I 0,042.. r.rj! 15,1 8,1 0,93 t 34 1,10 1,14 С 1,35 V i 2 0,034 24,0 6,0 1,20 '! э 47 1 ; 2Ć - - - i ': j brednio - Maan 1.13 -i, - 1! 1 j 0,033 20,7 7,3!j 1,18 1,16 1,09 1г:; 1,10 1,14 i Je CUo.iy с::.ч<?.с*.70«- 1э;;огз Paeudogley s o i Id! Г oaisuovva 7!I 1,0S с, со о:с:э 32,9 10,7 C,88 0,98 0,96 1,12 1,07 1,10?ггуског/1сэ 3 i! 1,25 1,53 о,-' 0,039 14,4 8,6 1,73 1,13 1.13 1,15 1,02 1,05 Kalwaria 9 i I 1.3? 1,33 j 0,046 3,5 9,2 1,40 1,34 1,36 1,29 1,16 1,19 brednio - Mean ji 1,24 1,23 1,07!j 0,058 14.0 9,5 1,31 1 16 1,15 1.17 1,03 1,10 В, Gla jy b.rairat::? oglojcno Gleyed brown soils Bochnia 10! 0,53 1,00 0,34 0,043 16,6 8,8 0,57 0,96 0,96 - Cikowice 11 I 1.30 1,07 1,06 0,043 12,7 13,1 1,10 1,17 1,16 - - - rtie liczka 12 Ii 1 и з 1,07 1*04 0,031 14,7 7,6 1,06 1,06 1,07 - -» Kierunki glebotwórcze utworów pyłowych z Pogórza W ielickiego ^icdnio - Гоап j 1.14 1,04 1,01 0,039 14,6 9,3 1,04 1,06 1,06 - - - 'r Г.-. b?.rr»ych, których głębokość nalegania odpowiada tyn pscioniom ~ cr of ether о, tho depth of occurrence of which was similar

140 S. Zasoński legają w tych sam ych w arunkach znacznie słabszem u przem ieszczaniu. Selektyw ne zubożenie w najbardziej ruchliwe, m in erały ilaste w y raża się rozszerzeniem stosunku S i0 2 : R20 3 we frak cji koloidalnej i re latyw nym wzrostem w niej kwarcu. Jak wynika między innym i z badań Wocławka [15], podobny mechanizm działa również w przypadku gleb erodowanych. Tłumaczyć to można tym, że osady aluw ialne (mimo że osadzony m ateriał pochodzi głównie z denudacji powierzchniowych, a więc już zubożonych w arstw ) m ają skład chem iczny frak cji koloidalnej zbliżony raczej do poziomów tek stu raln o-ilu w ialn y ch niż pow ierzchniowych, z których powstały. Frakcja koloidalna erodowanego m ateriału jest bowiem zasobniejsza w ruchliw e m inerały w stosunku do utw oru macierzystego, a współcześnie odłożony m ateriał na płaskich terasach akum ulacyjnych nie podlega już (z w yjątkiem płow ienia, które nie zaznacza się na ogół zbyt mocno na tych osadach) procesom, które by m ogły zmienić pierw otny układ om aw ianych cech. W apń i magnez w ystępują we frakcji koloidalnej badanych gleb w znacznie wyższych ilościach niż w częściach ziem istych (niekiedy naw et dwukrotnie) a ich profilowe rozmieszczenie nie w ykazuje w yraźniejszych związków z typologiczną przynależnością gleb. Znaczna i m niej więcej w yrów nana ilość potasu św iadczy o stosunkowo dużej zaw artości illitu, dość rów nom iernie rozmieszczonego w profilach badanych gleb (tab. 5). WNIOSKI 1. Badane utw ory pyłowe stanow ią specyficzny substrat glebowy (różny od lessów), k tó ry w połączeniu z w arunkam i klim atycznym i Pogórza pow oduje rozwój płow ienia \ odgórnego oglejenia jako dom inujących procesów glebotw órczych, przy w yraźnie m niejszym udziale b ru natnienia. Procesy te w większości przypadków przebiegają równolegle (nakładając się na siebie), co przy zbliżonym efekcie morfologicznym obu tych procesów w znacznym stopniu utrudnia ustalenie ich udziału w kształtow aniu cech danego profilu. 2. Utw ory pyłowe Pogórza w rozważaniach typologiczno-genetycznych gleb nie mogą być traktow ane jak utw o ry hom ogeniczne pod w zględem uziarnienia (a szczególnie profilow ego rozm ieszczenia frak cji koloidalnej), jak również pozostałych właściwości fizykochemicznych, w związku z czym aktualny układ wym ienionych cech w profilu nie może być traktow any wyłącznie jako wynik przebiegających w nich procesów glebotw órczych. 3. W większości przypadków stw ierdzono w yraźnie m niejszą zaw artość części koloidalnych w górnej części profilu, przy znacznie szerszym stosunku S i0 2 : R20 3 niż w części dolnej, co oprócz m ożliw ej niejednorodności skały m acierzystej należy wiązać ze w spółdziałaniem zjaw isk

K ierunki glebotw órcze utw orów pyłow ych z Pogórza W ielickiego 141 peryglacyjalnych, procesem płow ienia i pow ierzchniow ego rozm yw u. 4. M inerały ilaste frakcji koloidalnej stanowią: illit, m ontm orylonit oraz ich nie uporządkowane przerosty; towarzyszą im znaczne ilości kw arcu (26,6-34,7%). Zawartość kw arcu, szczególnie w glebach płowych, jest większa w poziomach próchnicznych i eluw ialnych przy szerszym stosunku S i0 2 : R 2O3 w tych poziom ach oraz w yraźnie m niejsza w dolnej części profilu, co wynika z selektywnego przemieszczania bardziej ruchliw ych m inerałów w procesie płow ienia, jak rów nież ich w ypłukiw ania z bardzo w ilgotnej błotnistej m asy nadzm arzlinow ej podczas przekształceń peryglacjalnych. W glebach aluw ialnych skład chemiczny oraz proporcje m iędzy poszczególnym i m inerałam i w całym profilu są zbliżone i w ykazują jedynie nieduże w ahania w ynikające z charakteru skały m acierzystej. 5. W okrywie glebowej Pogórza stwierdzono obecność dobrze wykształtonych gleb ukształtow anych pod w pływ em jednego w yraźnie dominującego procesu glebotwórczego płowienia, rzadziej brunatnienia (głównie w północnym przykrawędziow ym pasie Pogórza), odgórnego oglejenia (w części południowej), jak również gleby powstałe w wyniku nałożenia się kilku procesów na siebie bez wyraźnej dom inacji każdego z nich. Te ostatnie o złożonej genezie w ydają się być najczęstsze na Pogórzu. 6. Stwierdzono, że bezwzględna zawartość żelaza ruchomego i jego profilowe rozmieszczenie oraz wzajem ne proporcje między niektórym i form am i żelaza okazują się być charakterystyczne dla poszczególnych grup gleb (jak również uzasadniają celowość ich wydzielenia), i mogą służyć do określenia dominującego procesu glebotwórczego w danej glebie. 7. M orfologiczny efekt odgórnego oglejenia pokryw a się z w łaściwościami chem icznym i ch arakterystycznym i dla tego procesu, do który ch podobnie jak w przypadku oglejenia gruntow ego należą: podwyższona ilość żelaza ruchomego, znaczny stopień uruchom ienia żelaza wolnego, jak również silne zubożenie w żelazo,,języków glejow ych w stosunku do otaczającej m asy glebow ej. LITERATURA [1] В o r o w i e с J.: P orów nanie składu i w łaściw ości lessów w ystępujących na obszarze Polski. Ann. UMCS Sec. B, 25, 1970, 2, 51-81. [2] Cegła J.: Porów nanie utw orów pyłow ych K otlin K arpackich z lessam i P olski. Ann. UMCS Sec. B, 18, 1963, 4, 69-116. [3] F i г e к A.: N iektóre w łaściw ości i kryteria oceny stosunków w odnych gleb pyłow ych Pogórza K arpackiego. Acta Agraria et Silvestria 17, 1977, 2, 41-65. [4] Klimaszewski M.: Geom orfologia Polski. PWN, W arszawa 1972. [5] Komornicki T., Włodarczyk E.: R ozm ieszczenie frakcji iłu koloidalnego w glebach w ytw orzonych z lessu w północnej części w ojew ództw a krakow skiego. Rocz. glebozn. 25, 1974, 2, 3-24.