NAJWAŻNIEJSZE TRENDY W PRODUKCJI

FUNDACJA PROGRAMÓW POMOCY DLA ROLNICTWA SEKCJA ANALIZ EKONOMICZNYCH POLITYKI ROLNEJ ul. Wspólna 30, Pokój 338 tel. (+48 22) 623 19 81 00-930 Warszawa http://www.fapa.org.pl/saepr e-mail: saepr@fapa.org.pl NAJWAŻNIEJSZE TRENDY W PRODUKCJI ARTYKUŁÓW SPOŻYWCZYCH I NAPOJÓW W POLSCE Autor: Radosław Lewandowski-Lepak we współpracy z SAEPR WARSZAWA, MARZEC 2013 R. Wykonano w ramach umowy pn. Kompleksowe wsparcie Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi w zakresie polityki rolnej i rozwoju wsi oraz współpracy z OECD

Ważniejsze wnioski: W latach 2005-2011 produkcja globalna artykułów spożywczych i napojów wzrosła o 53%, do 191 mld zł w ujęciu nominalnym. Wzrostowego trendu w produkcji art. spożywczych i napojów nie zachwiał wybuch kryzysu gospodarczego w 2008 r. W strukturze produkcji sprzedanej art. spożywczych i napojów podmiotów o liczbie pracujących powyżej 9 osób dominowało mięso i wyroby z mięsa, zakonserwowane oraz wyroby mleczarskie i napoje (ok. 55% wartości produkcji sprzedanej art. spożywczych i napojów). W latach 2005-2011 wartość dodaną brutto w produkcji art. spożywczych i napojów cechował trend wzrostowy, niemniej w latach 2009-2011 kształtowała się ona na podobnym poziomie. W końcu 2011 roku liczba pracujących przy produkcji art. spożywczych i napojów była o 4% mniejsza w porównaniu z 2005 r. Przeciętna liczba zatrudnionych wskazuje na względnie stabilną sytuację w tym sektorze. Liczba zarejestrowanych w REGON podmiotów przemysłowej produkcji art. spożywczych i napojów kształtowała się wokół średniego poziomu 33 tys., co stanowiło ok. 9% podmiotów działających w przetwórstwie przemysłowym. Pod względem formy prawnej dominowały osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą, systematycznie malała liczba spółdzielni. W 2012 roku prawie 80% zarejestrowanych w REGON podmiotów produkcji art. spożywczych i napojów stanowiły przedsiębiorstwa zatrudniające do 9 osób. Od 2005 roku liczba tych przedsiębiorstw wzrosła o 10%, podczas gdy liczba podmiotów zatrudniających powyżej 9 osób zmniejszyła się o 20%. W ciągu 2011 roku działalność gospodarczą w zakresie produkcji art. spożywczych i napojów prowadziło ok. 15 tys. podmiotów, 16% mniej niż w 2005 roku. Ich udział wśród podmiotów przetwórstwa przemysłowego zmniejszył się w tym czasie o 1,5 p.p. do 8,2%. Pod względem liczby pracowników dominowały podmioty najmniejsze, do 9 osób, jednak to podmioty większe skupiały około 95% ogółu zatrudnionych i podobny odsetek generowały sprzedaży art. spożywczych i napojów. W 2011 roku wśród podmiotów o liczbie pracujących powyżej 9 osób, ok. 80% całkowitej wartości sprzedaży wypracowało zaledwie 11% podmiotów zatrudniały one łącznie 56% ogółu zatrudnionych. W odniesieniu do liczby podmiotów prowadzących działalność w ciągu roku, większym poziomem, jak i dynamiką wzrostu nakładów inwestycyjnych pomimo wyraźnego ich zmniejszenia w latach 2009-2010 charakteryzowały się podmioty przemysłowej produkcji art. spożywczych i napojów. Na tle gospodarki ogółem podmioty produkcji art. spożywczych i napojów cechowała efektywność produkcji, jednak po 2009 roku nie w odniesieniu do ich środków trwałych. Statystyczny podmiot produkcji art. spożywczych i napojów uzyskiwał wynik finansowy netto na poziomie znacznie wyższym niż w przemyśle ogółem czy przetwórstwie. Rozwojowi produkcji art. spożywczych i napojów sprzyjał zarówno wzrost konsumpcji krajowej, jak i popytu eksportowego. 1

Produkcja art. spożywczych i napojów W konsekwencji wybuchu kryzysu gospodarczego na świecie, w 2009 roku nastąpiło obniżenie, w odniesieniu do roku poprzedniego, krajowej produkcji przemysłowej, w tym przetwórstwa przemysłowego. Nie dotyczyło to jednak produkcji artykułów spożywczych i napojów łącznie. Jednakże obserwowana w latach 2005-2011 wzrostowa dynamika tego sektora była mniejsza w porównaniu z dynamiką całkowitej produkcji przemysłowej czy ogółem w gospodarce. W 2011 roku produkcja globalna art. spożywczych i napojów wyniosła 191 mld zł w ujęciu nominalnym, o 53% więcej niż sześć lat wcześniej. W tym czasie produkcja globalna przemysłu przetwórczego odnotowała wzrost o 65%, do 998 mld zł, a całej gospodarki o 61%, do 3 136 mld zł. W cenach stałych 1 globalna produkcja art. spożywczych i napojów w 2011 roku wyniosła 160 mld zł, o 29% więcej niż w 2005 roku, natomiast produkcja całego przemysłu przetwórczego i ogółem w gospodarce zwiększyła się odpowiednio o 45% do 878 mld zł i o 33% do 2 588 mld zł. Udział produkcji globalnej art. spożywczych i napojów w produkcji ogółem kształtował się na średnim poziomie 6,6% wobec 6,1% w przypadku cen nominalnych (wykres 1.). Na tym tle produkcja sektora rolniczego, obejmującego rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo, cechowała się niewielkim trendem wzrostowym. Wykres 1. Produkcja globalna w Polsce w latach 2005-2011 (ceny stałe z 2005 r., w mld zł). 3 000 900 Produkcja globalna ogółem i przetwórstwa przemysłowego 2 500 2 000 1 500 1 000 500 0 y = 97,315x + 1932,7 y = 38,833x + 597,4 y = 5,2825x + 124,42 y = 0,3767x + 87,785 750 600 450 300 150 0 produkcja globalna art. spożywcze, napoje, rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo, rybactwo produkcja globalna ogółem produkcja art. spożywcze i napoje trend przetwórstwo przemysłowe rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo, rybactwo Podobnie sytuacja przedstawiała się w odniesieniu do produkcji sprzedanej. W przypadku art. spożywczych i napojów w 2011 roku wyniosła ona 179 mld zł w ujęciu nominalnym, o 47% więcej niż w 2005 roku. W tym czasie w przetwórstwie przemysłowym odnotowano wzrost wartości sprzedaży o 66%, do 950 mld zł. W cenach stałych wartość produkcji sprzedanej art. 1 W odniesieniu do 2005 roku. 2

spożywczych i napojów w analizowanym okresie zwiększyła się o 29%, do 156 mld zł, a w przypadku przetwórstwa przemysłowego o 53%, do 872 mld zł (wykres 2.). W strukturze produkcji art. spożywczych i napojów 2 dominowało mięso i wyroby z mięsa, zakonserwowane oraz wyroby mleczarskie i napoje. W 2011 roku asortyment ten stanowił 55% wartości produkcji sprzedanej art. spożywczych i napojów wobec 57% w 2005 roku. Wykres 2. Produkcja sprzedana przemysłu i rolnicza towarowa w Polsce w latach 2005-2011 (ceny stałe z 2005 r., w mld zł). 1 000 340 produkcja sprzedana przemysłu ogółem, w tym przetwórstwa przemysłowego 900 800 700 600 500 y = 43,09x + 559,09 y = 5,4084x + 118,94 290 240 190 140 90 produkcja sprzedana art. spożywcze i napoje o raz produkcja towarowa rolnicza y = 1,2829x + 42,059 400 40 produkcja sprzedana przemysłu ogółem produkcja sprzedana art. spożywcze i napoje trend produkcja sprzedana przetwórstwa przemysłowego produkcja rolnicza towarowa Wykres 3. Wartość dodana przemysłu spożywczego w Polsce na tle przemysłu ogółem w latach 2005-2011 (ceny stałe z 2005 r., w mld zł). 350 145 WDB przemysł ogółem i przetwórstwo przemysłowe 300 250 200 150 y = 17,225x + 198,86 y = 17,855x + 141,5 y = -0,2857x + 38,8 y = 1,666x + 26,791 120 95 70 45 WDB produkcja art. spożywczych i napojów oraz rolnictwo, łowiectwo, lesnictwo i rybactwo 100 20 WDB przemysł ogółem WDB przetwórstwo przemysłowe WDB produkcja art. spożywczych i napojów WDB rolnictwo, łowiectwo, leśnictwo i rybactwo trend 2 W bieżących cenach producenta, dotyczy podmiotów z liczbą pracujących powyżej 9 osób. 3

W latach 2005-2011 wartość dodaną brutto w produkcji art. spożywczych i napojów cechował trend wzrostowy, niemniej w latach 2009-2011 kształtowała się ona na podobnym poziomie. W 2011 roku w ujęciu nominalnym wartość ta wyniosła 39 mld zł, o 45% więcej niż sześć lat wcześniej. Jednocześnie przetwórstwo przemysłowe i gospodarka ogółem odnotowały wzrost wartości dodanej odpowiednio o 53% do 235 mld zł i o 54% do 1 338 mld zł. W cenach stałych wartość dodana produkcji art. spożywczych i napojów wyniosła 37 mld zł, o 38% więcej niż w 2005 roku, a przetwórstwa przemysłowego 270 mld zł, o 76% więcej niż sześć lat wcześniej (wykres 3.). Wartość dodana gospodarki ogółem wzrosła w tym czasie o 31%, do 1 134 mld zł. Udział wartości dodanej produkcji art. spożywczych i napojów wahał się wokół średniego poziomu 3,3% krajowej WDB wobec 3,0% w przypadku cen nominalnych. Od 2008 roku wartość dodana brutto produkcji art. spożywczych i napojów była zbliżona do notowanej w rolnictwie, leśnictwie, łowiectwie i rybactwie. Należy jednak zaznaczyć, że wartości te, podobnie jak pozostałe wyniki produkcyjne, zostały wygenerowane przy zupełnie różnym poziomie poniesionych nakładów. Ponadto, wyniki produkcyjne w rolnictwie, tak jak nakłady, w dużej mierze bazują na szacunkach gros gospodarstw rolnych nie jest zobowiązana do prowadzenia ewidencji i raportowania zdarzeń gospodarczych. Pracujący i wynagrodzenia w produkcji art. spożywczych i napojów Krajowa statystyka publiczna dostarcza danych dotyczących pracujących w różnych ujęciach. Po 2008 roku ogółem w gospodarce obserwowana była redukcja, a następnie ponowny wzrost liczby zarówno pracujących, jak i zatrudnionych 3. W przemysłowej produkcji art. spożywczych i napojów w latach 2005-2011 liczba osób pracujących kształtowała się w trendzie spadkowym, a liczba zatrudnionych w niewielkim trendzie wzrostowym. W końcu 2011 roku liczba pracujących przy produkcji art. spożywczych i napojów wyniosła 434 tys. osób, o 4% mniej niż pod koniec 2005 roku, podczas gdy liczba osób pracujących ogółem w gospodarce narodowej zwiększyła się o 10%, do 14 233 tys. W efekcie, udział pracujących przy produkcji artykułów spożywczych i napojów w ciągu sześciu lat zmniejszył się z 3,5% do 3,0%. Liczba pracujących w rolnictwie, leśnictwie, łowiectwie i rybactwie zwiększyła się w tym czasie o 11% do prawie 2,4 mln osób. 4 Podobnie kwestia przedstawiała się w przypadku przeciętnej liczby pracujących w ciągu roku z tym, że dynamika spadku w przypadku sektora produkcji art. spożywczych 3 Do pracujących zalicza się osoby wykonujące pracę przynoszącą im zarobek lub dochód: 1) osoby zatrudnione na podstawie stosunku pracy (umowa o pracę, powołanie, mianowanie, wybór lub stosunek służbowy); 2) pracodawców i pracujących na własny rachunek; 3) osoby wykonujące pracę nakładczą; 4) agentów (łącznie z pomagającymi członkami ich rodzin oraz osobami zatrudnionymi przez agentów); 5) członków spółdzielni produkcji rolniczej; 6) duchownych pełniących obowiązki duszpasterskie. Dane dotyczące pracujących według stanu w dniu 31 XII podano bez przeliczenia niepełnozatrudnionych na pełnozatrudnionych. Dane o przeciętnej liczbie pracujących wykazano po przeliczeniu niepełnozatrudnionych na pełnozatrudnionych, z wyjątkiem pracodawców i pracujących na własny rachunek (poza gospodarstwami indywidualnymi w rolnictwie) oraz agentów. Pełnozatrudnieni są to osoby zatrudnione w pełnym wymiarze czasu pracy obowiązującym w danym zakładzie pracy lub na danym stanowisku pracy, w tym również osoby, które zgodnie z obowiązującymi przepisami pracują w skróconym czasie pracy, np. z tytułu warunków szkodliwych dla zdrowia lub przedłużonym czasie pracy, np. dozorcy mienia. Dane o zatrudnionych na podstawie stosunku pracy dotyczą przeciętnego zatrudnienia pracowników pełnozatrudnionych (z sezonowymi i zatrudnionymi dorywczo) oraz niepełnozatrudnionych w przeliczeniu na pełnozatrudnionych. Szerzej na ten temat można wyczytać w Roczniku statystycznym Rzeczypospolitej Polskiej 2012 GUS. 4 Prawdopodobnie nie jest to jednak wynikiem rzeczywistego wzrostu zapotrzebowania na siłę roboczą w sektorze rolniczym, a jedynie efektem np. trudności ze znalezieniem pracy poza nim. Tezę tę potwierdzają dane o malejącej liczbie zatrudnionych w sektorze rolniczym. 4

i napojów była mniejsza niż liczona według stanu w końcu roku (wykres 4.). Z kolei analiza liczby zatrudnionych wskazuje na względnie stabilną sytuację w produkcji art. spożywczych i napojów (wykres 5.). Niemniej z uwagi na wzrost zatrudnienia w całej gospodarce, odsetek zatrudnionych w tym sektorze uległ redukcji z 4,7% w 2005 roku do 4,2% w 2011 roku. Dla porównania, liczba zatrudnionych w rolnictwie, leśnictwie, łowiectwie i rybactwie obniżyła się w tym czasie o 6% do 144 tys. osób. Wykres 4. Przeciętna liczba pracujących w Polsce w latach 2005-2011, w tysiącach. 14 400 620 pracujący ogółem 14 100 13 800 13 500 13 200 12 900 12 600 12 728 445 12 880 440 13 334 445 13 881 451 13 769 442 y = 214,2x + 12625 13 946 13 834 y = -1,125x + 447,26 442 435 590 560 530 500 470 440 pracujący w produkcji art. spożywczych i napojów 12 300 w gospodarce ogółem w produkcji art. spożywczych i napojów trend 410 Wykres 5. Przeciętne zatrudnienie w Polsce w latach 2005-2011, w tysiącach. 10 100 750 9 900 9 851 y = 178,06x + 8760,2 9 768 9 802 700 ogółem 9 700 9 500 9 300 9 100 8 900 8 700 9 388 8 966 8 787 419 427 419 411 413 9 746 y = 0,8429x + 414,21 414 421 650 600 550 500 450 400 proukcja art. spożywcze i napoje 8 500 w gospodarce ogółem w produkcji art. spożywczych i napojów trend 350 Lata 2005-2011 były okresem wzrostu wynagrodzeń w Polsce tak w ujęciu nominalnym, jak i realnym. Przeciętne miesięczne wynagrodzenie nominalne brutto w produkcji art. spożywczych zwiększyło się w tym czasie o 45% do 2 679 zł, w produkcji napojów o 49%, 5

do 4 780 zł, a w całej gospodarce o 44% do 3 404 zł. Uwzględniając wskaźnik inflacji, tj. cen towarów i usług konsumpcyjnych, w odniesieniu do 2005 roku przeciętne realne wynagrodzenie brutto w produkcji art. spożywczych wzrosło o 22% do 2 242 zł, w produkcji napojów o 25% do 4 000 zł, a średnio w kraju o 21% do 2 848 zł. Wynagrodzenia uzyskiwane przy produkcji art. spożywczych były więc niższe niż ogółem i kształtowały się na poziomie 78-79% przeciętnego w kraju, a wynagrodzenia w produkcji napojów były z kolei o 35-40% wyższe niż średnio w całej gospodarce. Podmioty produkcji art. spożywczych i napojów Podczas gdy liczba podmiotów gospodarczych ogółem w Polsce w latach 2005-2012 wzrosła o 10%, liczba podmiotów przemysłowej produkcji artykułów spożywczych i napojów kształtowała się wokół średniego poziomu 33 tys. (wykres 6.). Było to odpowiednikiem niespełna 1% ogółu podmiotów gospodarczych, lub około 9% podmiotów działających w przetwórstwie przemysłowym zarejestrowanych w REGON. Największy odsetek podmiotów produkujących art. spożywcze i napoje był zlokalizowany w województwie mazowieckim (15%), śląskim i wielkopolskim (po ok. 12%); obszary miejskie 5 skupiały 62% ogółu tych podmiotów w kraju. Wykres 6. Liczba zarejestrowanych w REGON podmiotów gospodarczych w Polsce w dniu 31 XII w latach 2005-2012. 4 000 000 3 975 334 52 000 3 909 802 ogół podmiotów gospodarczych 3 900 000 3 800 000 3 700 000 3 600 000 3 500 000 3 615 621 33 725 y = 51731x + 4E+06 3 869 897 3 757 093 3 742 673 3 685 608 3 636 039 34 282 33 744 33 619 32 975 32 328 y = 137,39x + 32343 48 000 44 000 40 000 36 000 32 000 podmioty produkcji art. spożywczychi napojów 31 420 31 594 3 400 000 2012 podmioty ogółem podmioty produkcji art. spożywczych i napojów trend 28 000 Wśród zarejestrowanych w REGON firm produkujących art. spożywcze i napoje, pod względem formy prawnej dominowały osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą ich udział kształtował się na średnim poziomie 59% ogółu podmiotów. Jednocześnie systematycznie malała liczba spółdzielni z 528 w 2005 roku do 428 w 2012 roku, tj. o 19% (wykres 7.). W całej gospodarce liczba spółdzielni zmniejszyła się w tym czasie o 6%, do 17 155. W strukturze podmiotów przeważały te o liczbie do 9 osób ich udział w 2012 roku wyniósł 78% wobec 72% siedem lat wcześniej. W analizowanym okresie liczba zarejestrowanych w REGON firm z liczbą pracujących do 9 osób wzrosła o 10%, zmalała 5 Według klasyfikacji TERYT. 6

natomiast o 20% liczba podmiotów pozostałych. Odnotowano zmniejszenie udziału podmiotów o liczbie pracujących 10-249 o prawie 6 p.p. do 21%, a o liczbie powyżej 250 pracujących o 0,2 p.p. do 0,8% (wykres 8.). Wykres 7. Struktura zarejestrowanych w REGON podmiotów produkcji art. spożywczych i napojów w Polsce ze względu na formę prawną w latach 2005-2012. 35 000 30 000 88 81 61 58 31 69 65 65 25 000 20 157 19 275 18 612 18 067 18 482 20 389 20 052 20 426 20 000 15 000 10 000 528 503 489 455 450 440 429 428 6 077 6 060 5 975 5 756 5 549 5 549 5 625 5 654 5 000 0 6 875 7 056 7 191 7084 7 082 7 297 7 448 7 709 2012 spółki handlowe spółki cywilne spółdzielnie osoby fizyczne prowadzące działalność przedsiębiorstwa państwowe / pozostałe Wykres 8. Zarejestrowane w REGON przemysłowe podmioty produkcji art. spożywczych i napojów w Polsce w dniu 31 XII w latach 2005-2012 według liczby pracujących. 40 000 35 000 30 000 25 000 329 8 999 324 8 882 322 8 822 298 298 8 685 8 509 293 284 8 517 8 294 260 7 228 20 000 15 000 10 000 24 397 23 769 23 184 22 437 22 787 24 934 25 041 26 794 5 000 0 2012 do 9 pracujących 10-249 pracujących powyżej 250 pracujących Spośród ogółu firm, liczba podmiotów prowadzących w ciągu roku działalność gospodarczą w przemyśle ogółem w latach 2005-2011 kształtowała się na średnim poziomie około 200 000 2011 roku było ich 197 418, tj. 55% spośród zarejestrowanych. Odsetek podmiotów przemysłu przetwórczego zmniejszył się w tym czasie z 98% do 94%. W zakresie produkcji 7

art. spożywczych i napojów w 2011 roku działalność prowadziło 15 185 producentów, tj. 45% zarejestrowanych podmiotów tego sektora. Było to o 16% mniej podmiotów niż sześć lat wcześniej. Odsetek podmiotów o liczbie pracujących powyżej 9 zwiększył się w tym czasie o 4 p.p. do 41%. 6 Pod względem liczby pracowników dominowały podmioty najmniejsze, do 9 osób, jednak to podmioty większe skupiały około 95% ogółu zatrudnionych i podobny odsetek generowały sprzedaży art. spożywczych i napojów. Prawie 172 mln zł produkcji sprzedanej tego sektora zostało wytworzone przez 6 150 podmiotów prowadzących w ciągu 2011 roku działalność gospodarczą, z liczbą pracujących powyżej 9 osób, przy łącznym zatrudnieniu wynoszącym 391 tys. osób. Gros tych podmiotów, bo 59%, sprzedało artykuły spożywcze i napoje o wartości do 5 mln zł, jednak 80% całkowitej wartości sprzedaży wypracowało zaledwie 11% podmiotów, które zatrudniały 56% ogółu zatrudnionych były to podmioty o rocznej sprzedaży powyżej 40 mln zł (wykres 9.). Z kolei analiza producentów art. spożywczych i napojów o liczbie pracujących powyżej 9 osób według liczby zatrudnionych wskazuje, że 77% zatrudniało od 10 do 49 osób, łączna w nich liczba zatrudnionych stanowiła 24% ogółu zatrudnionych, ale wkład w produkcję sprzedaną był niewspółmiernie mały (wykres 10.). Wykres 9. Struktura (w %) zatrudniających powyżej 9 osób podmiotów prowadzących działalność w produkcji art. spożywczych i napojów w ciągu 2011 roku według wartości produkcji sprzedanej (w mln zł). 90,0 80,0 80,1 70,0 60,0 56,3 50,0 40,0 30,0 31,2 28,1 20,0 10,0 0,0 12,9 10,4 7,3 3,2 3,3 1,4 10,0 11,0 7,8 8,9 9,3 6,8 6,9 5,1 2,00 i mniej 2,01-5,00 5,01-10,00 10,01-20,00 20,01-40,00 40,01 i więcej Liczba podmiotów produkcja sprzedana przeciętne zatrudnienie 6 Dane te nie obejmują spółdzielni o liczbie pracujących do 9 osób. 8

Wykres 10. Struktura (w %) zatrudniających powyżej 9 osób podmiotów prowadzących działalność w produkcji art. spożywczych i napojów w ciągu 2011 roku według liczby zatrudnionych. 90,0 80,0 76,7 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 23,7 25,3 20,5 18,3 15,8 15,8 15,4 15,8 17,0 10,4 11,5 12,0 8,9 8,4 2,7 1,1 0,6 49 i mniej 50-99 100-249 250-499 500-999 1000 i więcej liczba podmiotów produkcja sprzedana przeciętne zatrudnienie Nakłady inwestycyjne i środki trwałe Nakłady na inwestycje w produkcji art. spożywczych i napojów w latach 2005-2011 kształtowały się na średnim poziomie 6,6 mld zł rocznie w cenach z 2005 roku, tj. sześciokrotnie niższym niż w przetwórstwie przemysłowym (wykres 11.). Były one jednak większe niż średnio w ciągu czterech lat poprzedzających członkowstwo Polski w Unii Europejskiej. Niemniej z uwagi na dynamiczny wzrost nakładów inwestycyjnych ogółem w gospodarce, udział poniesionych nakładów w produkcji art. spożywczych i napojów zmniejszył się z 4,5% w 2005 roku do 2,9% w 2011 roku. Jakkolwiek nakłady inwestycyjne charakteryzowały się trendem wzrostowym, spowolnienie ich tempa wzrostu nastąpiło po 2008 roku, kiedy to wybuchł kryzys gospodarczy na świecie. W produkcji art. spożywczych i napojów ożywienie nakładów inwestycyjnych nastąpiło ponownie w 2010 roku, a w przemyśle ogółem rok później. Nakłady inwestycyjne ogółem były znacznie niższe w produkcji art. spożywczych i napojów. Jednak w odniesieniu do liczby podmiotów prowadzących działalność w ciągu roku większym poziomem, jak i dynamiką wzrostu nakładów inwestycyjnych pomimo wyraźnego ich zmniejszenia w latach 2009-2010 charakteryzowały się właśnie podmioty tego sektora (wykres 12.). Inwestycje w sektorze spożywczym wymuszane są przez wymagania jakościowe i oczekiwania konsumentów odnośnie do atrakcyjności oferty, głównie w Unii Europejskiej. W latach 2005-2011 wartość brutto środków trwałych w podmiotach produkcji art. spożywczych i napojów systematycznie wzrastała, jednak tempo jej wzrostu, podobnie jak w przypadku nakładów, było znacznie niższe niż w gospodarce ogółem czy w przemyśle (wykres 13.). W 2011 roku wartość brutto środków trwałych w sektorze spożywczym wyniosła 81 mld zł w cenach stałych z 2005 roku, o 41% więcej niż sześć lat wcześniej. 9

Podobny wzrost odnotowano w przetwórstwie przemysłowym z tym, że do 432 mld zł. W tym czasie w całej gospodarce odnotowano wzrost wartości brutto środków trwałych o 24%, do 2 263 mld zł. Podobnie jak w przypadku nakładów inwestycyjnych, wartość brutto środków trwałych i jej dynamika wzrostu w przeliczeniu na jeden podmiot prowadzący działalność w ciągu roku była większa w produkcji art. spożywczych i napojów niż w przetwórstwie przemysłowym i przemyśle ogółem. Wykres 11. Nakłady inwestycyjne w Polsce w latach 2005-2011 (ceny stałe z 2005 r., w mld zł). 80 32 y = 3,1208x + 50,196 przemysł ogółem i przetwórstwo przemysłowe 70 60 50 40 30 y = 0,0566x + 6,3561 y = 0,2492x + 37,132 27 22 17 12 7 produkcja art. spożywczych i napojów oraz rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo, rybactwo 20 y = 0,206x + 2,9722 2 przemysł ogółem produkcja art. spożywczych i napojów trend przetwórstwo przemysłowe rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo, rybactwo Wykres 12. Nakłady inwestycyjne na jeden podmiot prowadzący działalność gospodarczą w ciągu roku w Polsce w latach 2005-2011 (ceny stałe z 2005 r., w zł). 500 000 450 000 y = 15367x + 332180 400 000 y = 17536x + 242392 350 000 300 000 250 000 y = 3617,4x + 182776 200 000 150 000 przemysł ogółem przetwórstwo przemysłowe produkcja art. spożywczych i napojów trend 10

Wykres 13. Wartość brutto środków trwałych w Polsce w latach 2005-2011 (ceny stałe z 2005 r., w mld zł). gospodarka ogółem 2 300 2 100 1 900 1 700 1 500 1 300 1 100 y = 72,188x + 1736 y = 28,034x + 546,63 y = 21,169x + 280,8 y = 0,2373x + 117,89 y = 3,9349x + 52,799 1 200 1 000 800 600 400 200 0 przemysł ogółem, w tym przetwórstwo przemysłowe i produkcjaart. spożywczych i napojów gospodarka ogółem przemysł przetwórczy rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo, rybactwo przemysł ogółem produkcja art. spożywczych i napojów trend Wyniki podmiotów produkcji art. spożywczych i napojów W latach 2005-2011 wzrosła efektywność krajowej gospodarki liczona wartością dodaną brutto 7 na jeden podmiot prowadzący w ciągu roku działalność w produkcji art. spożywczych i napojów o 65%, ogółem w przetwórstwie przemysłowym o 77%, a w całym przemyśle o 51%. Statystyczny podmiot w zakresie produkcji art. spożywczych i napojów osiągał wartość dodaną brutto prawie dwukrotnie większą niż ogółem w przetwórstwie przemysłowym. Jednocześnie zwiększył ze 137% do 149% poziom wydajności w odniesieniu do notowanego w przemyśle ogółem w 2009 roku relacja ta wyniosła nawet 165% (wykres 14.). Zmiany te zachodziły w sytuacji znacznego ograniczenia liczby podmiotów prowadzących w ciągu roku działalność w zakresie produkcji art. spożywczych i napojów wobec względnie stabilnej liczby podmiotów w przemyśle ogółem. Wydajność pracy mierzona wartością dodaną brutto na jednego pracującego przeciętnie w roku w produkcji art. spożywczych i napojów wzrosła o 41%, podczas gdy w przemyśle ogółem o 79%, a w całej gospodarce o 19% (wykres 15.). Od 2008 roku kształtowała się ona na poziomie wyższym niż w gospodarce ogółem, ale w całym analizowanym okresie była niższa niż w przemyśle przetwórczym. Warto podkreślić, że wzrost wydajności pracy w produkcji art. spożywczych i napojów uzyskano pomimo względnej stabilizacji zasobów pracy w tym sektorze. W latach 2005-2009 rosnąca efektywność wyrażona relacją wartości dodanej brutto do wartości brutto środków trwałych w produkcji art. spożywczych i napojów była zbliżona do notowanej w gospodarce ogółem. W dwóch kolejnych latach efektywność środków trwałych sektora spożywczego uległa obniżeniu, osiągając w roku 2011 poziom niższy niż sześć lat wcześniej. Stało się tak za sprawą mniejszej w tym czasie dynamiki wzrostu wartości dodanej niż wartości środków trwałych. Tym samym ogółem w latach 2005-2011 tak ujęta 7 W cenach stałych z 2005 roku. 11

efektywność w produkcji art. spożywczych i napojów kształtowała się w trendzie spadkowym. Tymczasem w przetwórstwie przemysłowym ogółem jedynie w 2009 roku odnotowano obniżenie produktywności środków trwałych w odniesieniu do roku poprzedniego. Nie wpłynęło to na zmianę jej wzrostowego trendu (wykres 16.). Wykres 14. Wartość dodana na 1 podmiot prowadzący działalność w ciągu roku w Polsce w latach 2005-2011 (ceny stałe z 2005 r., w zł). 2 500 000 2 300 000 y = 160941x + 1E+06 2 100 000 1 900 000 1 700 000 1 500 000 y = 94529x + 959525 1 300 000 y = 107763x + 679136 1 100 000 900 000 700 000 przemysl ogółem przetwórstwo przemysłowe produkcja art. spożywczych i napojów trend Wykres 15. Wartość dodana brutto na jednego pracującego przeciętnie w roku w latach 2005-2011 (ceny stałe z 2005 r., w zł). 115 000 105 000 y = 7538x + 54823 95 000 85 000 y = 3969,7x + 59716 75 000 y = 2035,3x + 66588 65 000 55 000 gospodarka ogółem przetwórstwo przemysłowe produkcja art. spożywczych i napojów trend 12

Wykres 16. Wartość dodana brutto na jednostkę wartości brutto środków trwałych w latach 2005-2011 (ceny stałe z 2005 r., w zł). 0,65 0,63 0,61 y = 0,0158x + 0,516 0,59 0,57 0,55 0,53 0,51 y = 0,0038x + 0,4827 0,49 0,47 y = -0,0029x + 0,5005 0,45 gospodarka ogółem przetwórstwo przemysłowe produkcja art. spożywczych i napojów Wynik finansowy netto podmiotów produkcji art. spożywczych i napojów w latach 2005-2011 kształtował się na poziomie kilkukrotnie niższym 8 niż w całym przemyśle czy przemyśle przetwórczym. Jednak prezentował się on lepiej w odniesieniu do liczby podmiotów prowadzących działalność w ciągu roku, pomimo dynamiki wzrostu mniejszej niż w przemyśle ogółem w 2011 roku statystyczny podmiot produkcji art. spożywczych i napojów wypracował wynik finansowy netto w ujęciu nominalnym na poziomie 405 tys. zł wobec 209 tys. zł w przetwórstwie przemysłowym czy 371 tys. zł w przemyśle ogółem. W 2009 roku wyniki prezentowały się jeszcze korzystniej dla sektora art. spożywczych i napojów, bowiem wyniosły 466 tys. zł wobec 176 tys. zł w przetwórstwie przemysłowym czy 252 tys. zł w przemyśle ogółem. Dziennik Rzeczpospolita od 2002 roku publikuje Listę 2000 największych przedsiębiorstw w Polsce. Wśród nich, w 2011 roku było 51 firm i grup kapitałowych sektora mięsnego ich łączna sprzedaż wyniosła 26,6 mld zł, co stanowiło 55% sprzedaży podmiotów tego sektora, które złożyły sprawozdania finansowe. Połowa z nich efektywnie wykorzystywała posiadany kapitał zwrot z kapitału własnego przekraczał w ich przypadku średnią w branży. W zestawieniu znalazło się również 31 podmiotów sektora mleczarskiego. Ich sprzedaż wyniosła 18,5 mld zł, 70% sprzedaży branży mleczarskiej. W rankingu nie zabrakło również firm owocowo-warzywniczych było ich 18, o wartości sprzedaży na poziomie 5,3 mld zł, tj. 41% całkowitej wartości sprzedaży tej branży. Do grona najlepszych zakwalifikowało się także 15 producentów ciastek i słodyczy, kontrolujących łącznie 65% rynku. Spośród firm przemiału zbóż i produkcji makaronu na liście znalazło się 14 wartość ich sprzedaży wyniosła 3,6 mld zł, 48,5% w branży ogółem. Produkcję pasz reprezentowało 12 podmiotów o wartości sprzedaży 7,7 mld zł, tj. 54% tego rynku. Z kolei 11 firm działało w zakresie przemysłu rybnego, o sprzedaży 3,1 mld zł, tj. 46,5% wartości dla branży. W rankingu wyróżniono również 7 firm produkujących koncentraty spożywcze, 5 przetwarzających kawę 8 W 2011 roku w odniesieniu do przemysłu ogółem nawet 12 krotnie niższym. 13

i herbatę, 4 podmioty olejarskie, po 2 produkujące świeże pieczywo, cukier oraz wielobranżowe, po 1 przetwarzającej ziemniaki i produkującej lody. Ogółem na Liście 2000 uplasowało się 176 podmiotów produkujących art. spożywcze. Produkcję napojów bezalkoholowych reprezentowało 8 firm, a wyrobów spirytusowych, piwa i wina łącznie 18 podmiotów. Razem z producentami art. spożywczych stanowiło to 10% firm w rankingu. Przedstawione zestawienie wskazuje na dużą aktywność inwestycyjną np. firm mięsnych, mlecznych, cukierniczych, przemiału zbóż i produkcji makaronu, a znacznie mniejszą w branży owocowo-warzywniczej. Ścisła koncentracja występuje w branży winiarskiej, olejarskiej, piwowarskiej, produkcji napojów bezalkoholowych, cukrowniczej, spirytusowej, przetwórstwa kawy i herbaty czy paszowej. Konsumpcja żywności i napojów bezalkoholowych Na stan postawę konsumentów ma wpływ szereg czynników, w tym ich stan zdrowia, aktywność, odczuwane potrzeby i preferencje, w tym żywnościowe, czy czynniki kulturowe. Jednak kluczową rolę przy nabywaniu żywności pełni wysokość uzyskiwanego dochodu. W Polsce w latach 2005-2011 realny miesięczny dochód rozporządzalny na 1 osobę w gospodarstwie domowym wzrósł o 35%, do 1 027 zł (jednak był o 1,4% mniejszy niż w 2010 roku) wobec 61%, do 1 227 zł w ujęciu nominalnym. Wzrost dochodów przełożył się na wzrost wielkości spożycia art. spożywczych i napojów, jednak nie wpłynął na zwiększenie udziału tych produktów w całkowitej krajowej konsumpcji. Wykres 17. Produkcja sprzedana art. spożywczych i napojów, import i eksport żywności i zwierząt żywych wg SITC, spożycie żywności i napojów bezalkoholowych (w mln zł) oraz miesięczny dochód rozporządzalny na 1 osobę w gospodarstwie domowym (w zł) w Polsce w latach 2005-2011 (ceny stałe z 2005 r.). produkcja, eksport, import oraz spożyciew mld zł 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0 y = 5,4084x + 118,94 y = 1,5038x + 130,91 y = 47,373x + 741,9 y = 2,5166x + 22,543 y = 2,3079x + 15,653 produkcja sprzedana art. spożywczych i napojów eksport żywności i zwierząt żywych import żywności i zwierząt żywych spożycie żywności i napojów bezalkoholowych miesięczny dochód rozporządzalny na 1 osobę w gospodarstwie domowym ogółem trend 1 320 1 240 1 160 1 080 1 000 920 840 760 680 600 przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny w zł W latach 2005-2011 indywidualne spożycie żywności i napojów bezalkoholowych w Polsce wzrosło o 35%, do 174 mld zł w cenach bieżących wobec 50% wzrostu spożycia ogółem. W cenach stałych, w odniesieniu do 2005 roku, spożycie żywności i napojów bezalkoholowych wzrosło o 7% do 139 mld zł, podczas gdy spożycie ogółem zwiększyło się o 26% do 772 mld zł. Warto przy tym zaznaczyć, że w 2011 roku spożycie żywności 14

i napojów było o prawie 1% niższe od notowanego w trzech poprzednich latach, co koresponduje ze wspomnianym powyżej spadkiem w 2011 roku realnego miesięcznego dochodu rozporządzalnego uzyskiwanego w gospodarstwach domowych na jedną osobę. W całym analizowanym okresie udział konsumpcji art. spożywczych i napojów w konsumpcji ogółem zmniejszył się o 3 p.p. do 18%, podczas gdy w ujęciu nominalnym o 2 p.p. do 19%. Handel żywnością i zwierzętami żywymi Obok krajowej konsumpcji, na wzrost wielkości produkcji art. spożywczych i napojów ma również popyt eksportowy. Na tle handlu ogółem 9 w Polsce w latach 2005-2011, import i eksport żywności i zwierząt żywych charakteryzował się większą dynamiką wzrostu oraz dodatnim saldem. W analizowanym okresie eksport żywności i zwierząt żywych podwoił się do 52 mld zł w ujęciu nominalnym, a jego wkład w eksport ogółem zwiększył się z 8,4% do 9,3%. W cenach stałych, w odniesieniu do 2005 roku, eksport tego asortymentu wzrósł o 59%, do 40 mld zł. Jednocześnie import żywności i zwierząt żywych wzrósł o 14 mld, do 41 mld zł w ujęciu nominalnym, a jego udział w imporcie ogółem zwiększył się z 5,3% do 6,5%. W cenach stałych import żywności i zwierząt żywych wzrósł o 82%, do prawie 32 mld zł (wykres 18.). Dodatnie saldo zwiększyło się o 44% w ujęciu nominalnym i o 41% w ujęciu realnym, odpowiednio do 11 mld zł i do prawie 3 mld zł. Wykres 18. Polski eksport i import żywności i zwierząt żywych latach 2005-2011 (ceny stałe z 2005 r., w mld zł; udział według cen bieżących wg SITC). eksport i import żywności i zwierząt żywych 45 40 35 30 25 20 15 10 25,3 17,4 28,4 19,6 29,1 23,6 32,3 26,4 34,4 26,4 y = 2,5166x + 22,543 38,6 y = 2,3079x + 15,653 29,3 40,3 31,5 8,8% 8,4% 8,4% 8,5% 9,6% 9,2% 9,3% 45% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% udział w eksporcie lub imporcie ogółem 5 0 5,3% 5,0% 5,3% 5,7% 6,9% 6,5% 6,5% 5% 0% eksport żywności i zwierząt żywych import żywności i zwierząt żywych udział eksportu żywności i zwierząt w eksporcie ogółem udział importu żywności i zwierząt żywych w imporcie ogółem Branżowe ujęcie wskazuje, że w latach 2005-2011 handel produktami przemysłu spożywczego i napojów 10 odznaczał się większą dynamiką wzrostu niż przemysłu ogółem. Import artykułów spożywczych i napojów wzrósł w tym czasie o 107% do 27,7 mld zł, podczas gdy produktów przemysłowych ogółem o 80%, do 323,3 mld zł (w cenach 9 Wg nomenklatury SITC. 10 Wg PKD. 15

bieżących). Z kolei eksport produktów spożywczych i napojów zwiększył się o 101%, do 34,7 mld zł, a przemysłu ogółem o 76%, do 401 mld zł. (wykres 19.). Tym samym o 1 p.p. zwiększył się udział obrotów produktami spożywczymi i napojami w obrotach przemysłu ogółem do 8,6%. Dodatnie saldo w handlu artykułami spożywczymi i napojami zwiększyło się o 79% do 7 mld zł, a przemysłu ogółem o 62% do 77,7 mld zł. Wykres 19. Eksport i import przemysłu ogółem i art. spożywczych i napojów w Polsce w latach 2005-2011 (ceny bieżące, w mld zł wg PKD). 430 130 eksport i import przemysłu ogółem 400 y = 23,458x + 209,75 370 340 310 280 y = 20,209x + 160,13 250 220 y = 2,6427x + 14,5 190 160 y = 2,1924x + 11,113 130 eksport przemysłu ogółem import przemysłu ogółem eksport art. spożywcze i napoje import art. spożywcze i napoje trend 118 106 94 82 70 58 46 34 22 10 eksport i import produkcji art. spożywczych i napojów 16

Materiały źródłowe 1. Rocznik statystyczny przemysłu z lat 2006-2012 GUS. 2. Rocznik statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej z lat 2006-2012 GUS. 3. Rocznik statystyczny handlu zagranicznego z lat 2006-2012 GUS. 4. Rocznik statystyczny rolnictwa z lat 2006-2012 GUS. 5. Bank Danych Lokalnych http://www.stat.gov.pl/bdl GUS. 6. Lista 2000. Rzeczpospolita. 17