Tom XXVIII ROŚLINY OLEISTE OILSEED CROPS 2007 Marek Cieśliński, Daniela Ostrowska, Dariusz Gozdowski* Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, Katedra Agronomii, * Katedra Biometrii Wpływ zagęszczenia roślin oraz nawożenia azotem na wybrane cechy morfologiczne i plonowanie rzepaku jarego (Brassica napus var. oleifera f. annua) II. Plon i jego składowe Effects of plant density and nitrogen fertilization on some morphological traits and yield of spring rapeseed (Brassica napus var. oleifera f. annua) II. Yield and yield making components Słowa kluczowe: rzepak jary, zagęszczenie roślin, nawożenie azotem, plon nasion, składowe plonu W doświadczeniu opisanym w części I analizowano wpływ zróżnicowanego zagęszczenia łanu (wysiew 50 i 100 nasion/m 2 ) oraz nawożenia azotem (0, 40, 80 i 120 kg N/ha) na plon nasion i jego składowe. Zróżnicowane zagęszczenie łanu, tj. 25 i 62 rośliny/m 2 będące pochodną różnych norm wysiewu nie różnicowało istotnie plonu nasion rzepaku jarego z jednostki powierzchni. Rośliny rosnące w mniejszym zagęszczeniu dysponują większą powierzchnią życiową i cechują się wyższą produktywnością, wynikającą głównie ze wzrostu liczby łuszczyn na roślinie. Nawożenie azotem do dawki 80 kg N/ha istotnie zwiększa plon nasion rzepaku jarego. Przyrost ten spowodowany jest korzystnym wpływem nawożenia na liczbę łuszczyn na roślinie. Pozostałe komponenty składowe plonu, jak liczba nasion w łuszczynie i MTN, nie podlegają istotnemu zróżnicowaniu pod wpływem tego czynnika. Key words: spring rapeseed, plant density, nitrogen fertilization, seed yield, yield components In the years 2003 2004 in Agricultural Experimental Station in Chylice (Dept. of Agronomy, SGGW) a field experiment with spring rapeseed cv. Licosmos 00 was conducted. The aim of the study was to evaluate the effects of various plant density (50 and 100 seeds per m 2 ) and nitrogen fertilization (rates 0, 40, 80 and 120 kg N per ha) on seed yield and yield components of spring rapeseed. Different canopy density, i.e. 25 and 62 plants/m 2 resulting from different sowing rates did not have significant effect on seed yield per unit area of spring rapeseed. Plants grown at lower density had larger growth area and larger productivity thanks to an increase in number of pods per plant. Nitrogen fertilization rate up to 80 kg/ha significantly augments spring rapeseed yield. The increase in yield was caused by positive effect of fertilization on number of pods per plant. Other yield components such as number of seeds per pod and weight of 1000 seeds did not change significantly under the influence of fertilization. Seed yield per plant was strongly determined by the number of pods per plant and less so by the number of seeds per pod and weight of 1000 seeds. Correlations between yield components were not significant.
252 Marek Cieśliński... Wstęp Uruchomienie produkcji biopaliw wiąże się z koniecznością rozszerzenia zasiewu rzepaku najważniejszej rośliny oleistej w Polsce. Ze względu na wysokość plonu nasion, w zasiewach dominuje u nas forma ozima. Uprawa rzepaku jarego rozprzestrzenia się głównie w północnych, wschodnich i południowych, podgórskich rejonach Polski, gdzie warunki pogodowe w okresie zimowym nie sprzyjają uprawie formy ozimej. Pomimo znacznego postępu w hodowli twórczej rzepaku jarego, jego potencjał plonowania jest znacznie niższy w porównaniu z ozimym. Średni plon wzorcowych odmian w ostatnim trzyleciu (w doświadczeniach realizowanych w systemie Porejestrowego Doświadczalnictwa Odmianowego PDO) stanowi ok. 64% plonu najlepszych odmian ozimych. W sprzyjających warunkach pogodowych w okresie wegetacji oraz przy prawidłowej agrotechnice (wczesny termin siewu, optymalne obsada i nawożenie) możliwe są do osiągnięcia w kraju plony nasion rzepaku jarego na poziomie 26,0 33,1 dt/ha (Budzyński 1998, Muśnicki i Toboła 1998, Wójtowicz i Wielebski 1998). Według Krzymańskiego (cyt. Duczmal 2003) dotychczasowe wykorzystanie potencjału plonowania rzepaku wynosi zaledwie około 50%, co wskazuje na potrzebę dalszych poszukiwań i eliminowanie czynników ograniczających potencjalną produktywność tego gatunku. Na wysokość plonowania rzepaku w dużym stopniu wpływa obsada roślin, która jest podstawowym czynnikiem decydującym o wielkości plonu nasion rzepaku. W przypadku rzepaku jarego najczęściej zaleca się zagęszczenie roślin nieco większe, tj. 120 150 roślin/m 2, niż przy rzepaku ozimym (Ojczyk 1996, Muśnicki i Budzyński 2005). Wielkością i zmiennością komponentów składowych plonu nasion rzepaku jarego w warunkach zmiennej obsady zajmowało się wielu autorów krajowych i zagranicznych, wskazując na bardzo dobre przystosowywanie się roślin do zróżnicowanej powierzchni życiowej, przez co uzyskiwane plony przy różnej obsadzie są często bardzo zbliżone (Taylor 1992, Kotecki i in. 1999, Markus i in. 2002, Wałkowski 2001). Ustalenie najbardziej efektywnego zagęszczenia roślin przed zbiorem dla plonu nasion jest przedmiotem ciągłych badań. Większość z nich dotyczy jednak rzepaku ozimego, ze względu na jego decydujący udział w strukturze zasiewów. Jednakże wchodzące do produkcji nowe odmiany rzepaku jarego, o znacznie wyższym potencjale plonowania, wymagają rozszerzenia badań w tym zakresie także nad formą jarą. Spośród czynników agrotechnicznych w uprawie rzepaku szczególnie istotne jest zwrócenie uwagi na nawożenie, ze względu na duże wymagania pokarmowe tego gatunku. Nawożenie azotem jest czynnikiem agrotechnicznym, który najsilniej wpływa na wzrost i rozwój roślin, a w efekcie na wielkość plonu oraz jego jakość. W świetle dotychczasowych danych z literatury widać duże zróżnicowanie
Wpływ zagęszczenia roślin oraz nawożenia azotem... 253 reakcji odmian rzepaku jarego na nawożenie azotem. Dlatego celem podjętych badań było określenie indywidualnej reakcji odmiany Licosmos na nawożenie tym składnikiem. Materiał i metody Badania realizowano w latach 2003 2004 na polach Rolniczego Zakładu Doświadczalnego Katedry Agronomii SGGW w Chylicach. Przyjęta technologia uprawy rzepaku jarego, zastosowane metody badawcze oraz warunki agrometeorologiczne przeprowadzonego doświadczenia zostały szczegółowo opisane w I części artykułu. Wyniki Plon nasion z jednostki powierzchni średnio z doświadczenia wynosił 225 g/m 2 (tab. 1). Plon był zróżnicowany zależnie od wysokości dawki azotu oraz lat. Zagęszczenie łanu i wynikająca z niego dostępność powierzchni życiowej roślin nie wywarły istotnego wpływu na wysokość plonu nasion rzepaku. Stwierdzono istotny przyrost plonu nasion wraz ze wzrostem dawki azotu do 80 kg N/ha. Średni z lat plon nasion przy dawce 40 kg azotu był większy o 16% (30 g/m 2 ), a przy dawkach 80 i 120 kg N/ha odpowiednio o 24 i 27% (46 i 52 g/m 2 ), w porównaniu z kontrolą N = 0. Wpływ nawożenia azotem na plon nasion w 2004 r. był większy niż w 2003 r. Różnica w plonach między dawką 120 kg N/ha a kontrolą N = 0 wynosiła odpowiednio 23% w 2003 r. i 31% w 2004 r. Tabela 1 Plon nasion rzepaku (g/m 2 ) zależnie od badanych czynników Rapeseed yield of rapeseed (g/m 2 ) depending on experimental factors Badany czynnik Experimental factor Zagęszczenie łanu [roślin/m 2 ] Canopy density [plants/m 2 ] Dawka N N rate [kg/ha] Średnia Mean NIR LSD = 4,9* Poziomy Levels 2003 2004 Średnia Mean zalecane recommended 238 216 227 obniżone reduced 231 216 223 NIR LSD 8,2 5,9 4,9 0 204 182 193 40 234 212 223 80 247 231 239 120 251 238 245 NIR LSD 11,6* 8,4* 7,0* 234 216 225 * różnica istotna statystycznie przy α = 0,05 statistically significant difference at α = 0.05
254 Marek Cieśliński... Plon nasion z rośliny wynosił średnio z lat 7,4 g. Plon z roślin rosnących w mniejszym zagęszczeniu był ponad 2-krotnie wyższy niż z roślin z obsady zalecanej (tab. 2). Tak duże zróżnicowanie plonu nasion z pojedynka było spowodowane głównie zawiązywaniem większej liczby łuszczyn i lepszym ich wypełnieniem u roślin rosnących w rzadszej obsadzie. Tabela 2 Plon nasion z rośliny (g) i jego składowe zależnie od badanych czynników Seed yield per plant (g) and its components depending on experimental factors Badany czynnik Experimental factor Poziomy Levels 2003 2004 Średnia Mean Plon nasion z rośliny [g] Seed yield per plant Zagęszczenie łanu [roślin/m 2 ] zalecane recommended 4,6 4,7 4,6 Canopy density [plants/m 2 ] obniżone reduced 10,1 10,4 10,2 NIR LSD 0,9* 0,5* 0,5*0 Dawka N [kg/ha] 0 6,8 6,3 6,5 N rate 40 7,1 7,5 7,3 80 7,8 7,8 7,8 120 7,6 8,6 8,1 NIR LSD 1,2 0,7* 0,7* Średnia Mean NIR LSD = 0,5 7,3 7,5 7,4 Liczba łuszczyn na roślinie Number of pods per plant Zagęszczenie łanu [roślin/m 2 ] zalecane recommended 70 79 75 Canopy density [plants/m 2 ] obniżone reduced 143 157 150 Dawka N [kg/ha] N rate Zagęszczenie łanu [roślin/m 2 ] Canopy density [plants/m 2 ] Dawka N [kg/ha] N rate NIR LSD 9,7* 8,2* 6,2* 0 95 105 100 40 105 113 109 80 114 123 119 120 113 132 122 NIR LSD 13,7* 11,5* 8,8* Średnia Mean 107 118 112 NIR LSD = 6,2* Liczba nasion w łuszczynie Number of seeds per pod Średnia Mean NIR LSD = 0,6 zalecane recommended 23,1 22,6 22,9 obniżone reduced 25,0 24,9 25,0 NIR LSD 0,9* 0,9* 0,6* 0 25,1 22,6 23,8 40 23,7 24,3 24,0 80 24,3 24,0 24,1 120 23,3 24,3 23,8 NIR LSD 1,3* 1,3* 0,9 24,1 23,8 23,9
Wpływ zagęszczenia roślin oraz nawożenia azotem... 255 Zagęszczenie łanu [roślin/m 2 ] Canopy density [plants/m 2 ] Dawka N [kg/ha] N rate Masa 1000 nasion Weight of 1000 seeds Ciąg dalszy tabeli 2 zalecane recommended 2,93 2,67 2,80 obniżone reduced 2,84 2,70 2,77 NIR LSD 0,12 0,07 0,06 0 2,89 2,65 2,77 40 2,88 2,66 2,77 80 2,86 2,68 2,77 120 2,91 2,75 2,83 NIR LSD 0,17 0,10 0,09 Średnia Mean NIR LSD = 0,05* 2,88 2,68 * różnica istotna statystycznie przy α = 0,05 statistically significant difference at α = 0.05 2,78 Nawożenie azotem powodowało również istotny wzrost plonu z pojedynka, przy czym przy dawce 120 kg N/ha był on większy średnio z lat o 1,6 g (25%), w porównaniu z kontrolą N = 0. Zależność ta miała miejsce w obu latach, ale tylko w 2004 r. stwierdzono istotne różnice. Liczba łuszczyn na roślinie jest składową plonu decydującą w dużej mierze o jego wielkości. Liczba łuszczyn na roślinie średnio z lat wynosiła 112 szt. (tab. 2). Spośród badanych czynników najsilniej cechę tę różnicowała obsada, w mniejszym stopniu nawożenie azotem i lata. Stwierdzona 2-krotnie większa liczba łuszczyn na pojedynkach z rzadkiego łanu w porównaniu z łanem gęstym, wynikała z różnic w gęstości obsady roślin (25 roślin/m 2 i 62 rośliny/m 2 ). Liczba łuszczyn na roślinie (średnio z lat) zwiększała się istotnie wraz ze wzrostem dawek azotu (40, 80 i 120 kg N/ha) średnio od 9 do 22%, w porównaniu z kontrolą N = 0. Nieznacznie większe różnice wystąpiły między liczbą łuszczyn zależnie od nawożenia azotem w 2004 r. niż w 2003 r. (tab. 2). Liczba nasion w łuszczynie jest kolejną składową plonu, która bezpośrednio wpływa na jego wielkość. Łuszczyny zawierały średnio z kombinacji i lat 23,9 sztuki nasion (tab. 2). Na wielkość tej cechy istotnie wpływało zagęszczenie roślin w łanie oraz współdziałanie nawożenia azotem i lat. Liczba nasion w łuszczynie przy obniżonym zagęszczeniu była większa średnio z lat o 9% w porównaniu z zagęszczeniem zalecanym. Względna różnica między liczbą nasion w łuszczynie przy obsadzie rzadkiej i gęstej była podobna w obu latach oraz wynosiła odpowiednio 8% w 2003 r. i 10% w 2004 r. (tab. 2). Tak więc mniejsza obsada roślin na jednostce powierzchni, wynikająca m.in. z mniejszej normy wysiewu, sprzyjała lepszemu wypełnieniu łuszczyn. Nawożenie azotem średnio z lat nie wpływało istotnie na liczbę nasion w łuszczynie. Masa 1000 nasion z rośliny (MTN) jest kolejną składową, która bezpośrednio wpływa na wielkość plonu nasion. Zarówno zróżnicowanie obsady, jak
256 Marek Cieśliński... i nawożenie azotem nie powodowało zmian w MTN. Cecha ta zależała w istotny sposób jedynie od lat. W 2003 r. nasiona były średnio o 7% cięższe w porównaniu z 2004 r. Otrzymane wyniki świadczą o dużym wpływie warunków wilgotnościowo-termicznych na masę nasion i ich wielkość. Uzyskane dane z pomiaru pojedynków poddano weryfikacji statystycznej przy użyciu metod korelacji prostej oraz analizy ścieżek. Obliczenia wykonano oddzielnie dla kombinacji uwzględniających zróżnicowane zagęszczenie łanu (rys. 1). Analiza ścieżek między plonem nasion z rośliny a jego składowymi wykazała największy wpływ liczby łuszczyn na roślinie w kształtowaniu plonu nasion z pojedynka, niezależnie od zagęszczenia roślin na jednostce powierzchni (wartość współczynników ścieżek wynosiła 0,87). Pozostałe komponenty składowe plonu, tj. liczba nasion w łuszczynie oraz MTN, miały znacznie mniejszy wpływ na plon nasion z pojedynka. Nieco większy udział w kształtowaniu wielkości plonu miała liczba nasion w łuszczynie niż MTN (rys. 1). współczynniki ścieżek path coefficients p y1 1) 0,87** R 2 wsp. determinacji 2) 0,87** Liczba łuszczyn na roślinie Number of pods per plant coeff. of determination 1) 97,7% 2) 97,3% p y2 1) 0,44** 2) 0,28** Liczba nasion w łuszczynie Number of seeds per pod Plon nasion z rośliny Seed yield per plant p y3 1) 0,32** 2) 0,18** Masa tysiąca nasion Weight of 1000 seeds 1) zagęszczenie zalecane recommended density 2) zagęszczenie obniżone reduced density * wartość współczynnika istotna statystycznie przy α = 0,05 significant value of coefficient at α = 0.05 ** wartość współczynnika istotna statystycznie przy α = 0,01 significant value of coefficient at α = 0.01 Rys. 1. Diagram współczynników ścieżek (p y 1-3 ) między plonem nasion z rośliny (Y) a jego składowymi (X 1 X 3 ) zależnie od zagęszczenia łanu Diagram of path coefficients (p y 1-3 ) between seed yield (Y) and its components (X 1 X 3 ) depending on canopy density Wartości współczynników korelacji prostej wykazały słabe i nieistotne zależności między składowymi plonu, z wyjątkiem zależności liczby łuszczyn na roślinie a MTN przy niskiej obsadzie roślin. Ujemna wartość współczynnika
Wpływ zagęszczenia roślin oraz nawożenia azotem... 257 korelacji (r = -0,19) wskazuje, że wraz ze wzrostem liczby łuszczyn na roślinie zmniejsza się MTN (tab. 3). Powyższą zależność stwierdzono jedynie przy niskim zagęszczeniu łanu, gdzie obsada roślin była ponad 2-krotnie niższa w porównaniu z zagęszczeniem zalecanym. Tabela 3 Wartości współczynników korelacji prostej między składowymi plonu nasion zależnie od zagęszczenia łanu Values of simple correlation coefficients between yield components depending on canopy density Wyszczególnienie Items Liczba łuszczyn na roślinie Number of pods per plant Liczba nasion w łuszczynie Number of seeds per pod MTN Weight of 1000 seeds Zagęszczenie zalecane Recommended density Liczba łuszczyn na roślinie 1,00 Number of pods per plant Liczba nasion w łuszczynie -0,06 1,00 Number of seeds per pod MTN Weight of 1000 seeds -0,07 0,00 1,00 Zagęszczenie obniżone Reduced density Liczba łuszczyn na roślinie 1,00 Number of pods per plant Liczba nasion w łuszczynie 0,07 1,00 Number of seeds per pod MTN Weight of 1000 seeds -0,19** -0,08 1,00 ** wartość współczynnika istotna statystycznie przy α = 0,01 statistically significant value of coefficient at α = 0.01 Dyskusja Średnie plony nasion rzepaku jarego w kraju, zależnie od warunków pogodowych, zwłaszcza wilgotnościowych, w okresie wegetacji wiosennej oraz terminowości i poziomu agrotechniki, kształtują się na poziomie od 20 do nawet 40 dt/ha (Budzyński 1998, Muśnicki i Toboła 1998, Wójtowicz i Wielebski 1998). W badaniach porejestrowych prowadzonych przez COBORU w latach 2002 2004 plony rzepaku jarego odmiany Licosmos wahały się od 26,8 do 32,8 dt/ha, natomiast średni plon uzyskany w doświadczeniu wyniósł 22,5 dt/ha. Analizowane średnie zagęszczenia łanu, tj. 25 roślin/m 2 przy wysiewie 50 nasion/m 2 i 62 rośliny/m 2 przy wysiewie 100 nasion/m 2, nie wpłynęły różnicująco na plonowanie. Wskazuje to na duże zdolności przystosowawcze roślin rzepaku do zróżnicowanej obsady. Wyniki uzyskane przez innych autorów w tym zakresie (Taylor i Smith 1992, Kotecki i in. 1999, Wałkowski 2001, Markus i in. 2002) wskazują na podobne reakcje rzepaku jarego na różne gęstości siewu oraz
258 Marek Cieśliński... wynikające z nich gęstości obsady. Zdaniem tych autorów plon nasion nie zmienia się zasadniczo lub też jedynie nieznacznie (ok. 10%) w przypadku, gdy gęstość siewu mieści się w granicach 50 200 nasion/m 2. Jednak większość autorów krajowych, jak i zagranicznych (Morrison i Stewart 1995, Wałkowski 2001, Zając i in. 2003, Muśnicki i Budzyński 2005, Ojczyk 1996) zaleca wysokie normy wysiewu dla rzepaku jarego, tzn. 100 150 nasion/m 2 (obsada 80 120 roślin/m 2 ), wskazując na lepsze wykorzystanie przestrzeni życiowej przez rośliny rosnące w większym zagęszczeniu. Również nawożenie azotem wyraźnie wpływało na wielkość plonu nasion, przy czym istotny przyrost stwierdzono jedynie do dawki 80 kg N/ha. Optymalna dawka azotu zalecana pod rzepak jary w badaniach innych autorów (Al-Jaloud i in. 1996, Jasińska i in. 1997, Budzyński i in. 2000, Toboła i Muśnicki 2000, Kotecki i in. 2001, Ozer 2003) waha się od 70 do 175 kg/ha, co wskazuje na znaczne zróżnicowanie wymagań tej formy rzepaku, w zależności między innymi od warunków siedliskowych, przedplonu oraz odmiany. Analizowane czynniki doświadczenia istotnie decydowały o plonie nasion z pojedynczej rośliny wpływając różnicująco na podstawowe element struktury plonu. Zagęszczenie łanu decyduje o podstawowym komponencie plonu, tj. liczbie łuszczyn na roślinie. Dalsze składowe plonu, tj. liczba nasion w łuszczynie i MTN w niewielkim stopniu zależały od zagęszczenia roślin na jednostce powierzchni. Warunki pogodowe w obu latach nie zróżnicowały liczby nasion w łuszczynie, natomiast wpłynęły wyraźnie na liczbę osadzonych łuszczyn i MTN. Stosunkowo niskie wartości MTN rzepaku (2,65 3,19 g) otrzymane w badaniach własnych są cechą charakterystyczną danej odmiany. MTN podawana przez COBORU na podstawie wyników badań porejestrowych dla odmiany Licosmos wynosi średnio 3 g. Kotecki i in. (1999) uzyskali redukcję liczby łuszczyn na roślinie w wyniku zastosowania wzrastającej gęstości siewu rzepaku jarego, tj. 50, 100 i 150 nasion/m 2. Ponadto stwierdzili, że MTN nie zmienia się istotnie w zakresie stosowanych gęstości siewu, natomiast wysiew 150 nasion/m 2 powodował istotny wzrost liczby nasion w łuszczynie w porównaniu do najniższej normy wysiewu, tj. 50 nasion/m 2. Również w badaniach Markusa i in. (2002) nad rzepakiem jarym odmiany Star, w których porównywano dwie gęstości siewu, tj. 80 i 160 nasion/m 2, wykazano, że jedynie liczba łuszczyn na roślinie zależała od ilości wysiewu, a tym samym od gęstości obsady roślin. Nawożenie azotem również wpływało na liczbę łuszczyn na roślinie, jednak istotny jej wzrost stwierdzono jedynie pod wpływem nawożenia azotem do dawki 80 kg N/ha. Dalsze zwiększenie dawki do 120 kg N/ha nie powodowało istotnego wzrostu liczby łuszczyn na roślinie, co świadczy o ograniczonych możliwościach wpływu nawożenia azotem na kształtowanie tej podstawowej składowej plonu. Pozostałe komponenty składowe plonu, jak liczba nasion w łuszczynie i MTN, średnio z lat badań nie były istotnie zróżnicowane pod wpływem nawożenia
Wpływ zagęszczenia roślin oraz nawożenia azotem... 259 azotem. Stwierdzono natomiast istotne współdziałanie nawożenia azotem i lat na kształtowanie się liczby nasion w łuszczynie. Wyżej wymienione zależności znajdują swoje potwierdzenie w wynikach badań Wójtowicza i Wielebskiego (1998) oraz Toboły i Muśnickiego (2003). Autorzy ci stwierdzili, że wzrastające dawki azotu (0, 40, 80, 120 kg N/ha) powodują u rzepaku jarego jedynie istotny wzrost liczby łuszczyn na roślinie. Natomiast zdaniem Koteckiego i in. (2001a) nawożenie azotem w dawkach (90, 120, 150 kg N/ha) różnicuje nie tylko liczbę łuszczyn na roślinie, ale powoduje także niewielki, za to istotny statystycznie wzrost MTN. Jasińska i in. (1997) na podstawie badań z rzepakiem jarym wysiewanym po bobiku stwierdzili, że wzrastające dawki azotu (40, 80, 120, 160 kg/ha) powodują istotny wzrost liczby łuszczyn na roślinie, liczby nasion w łuszczynie oraz MTN. Własne wyniki analizy ścieżek przeprowadzonej między plonem nasion z rośliny a jego składowymi wykazały, że liczba łuszczyn na roślinie najsilniej wpływa na plon niezależnie od obsady (współczynniki ścieżek 0,80 1,00), natomiast liczba nasion w łuszczynie i MTN w mniejszym stopniu determinuje wielkość plonu nasion z rośliny. Wartości współczynników korelacji między składowymi plonu dla większości cech były nieistotne, poza słabą ujemną zależnością między MTN a liczbą łuszczyn na roślinie przy niskiej obsadzie. Tak więc przy niskim zagęszczeniu roślin na jednostce powierzchni, przyrostowi liczby łuszczyn odpowiada nieznaczne zmniejszenie MTN. Wnioski 1. Zagęszczenie łanu nie różnicowało plonu nasion rzepaku jarego z jednostki powierzchni. Rośliny rosnące w mniejszym zagęszczeniu, a więc dysponujące większą powierzchnią życiową, cechowały się wyższą produktywnością, wynikającą głównie ze wzrostu liczby łuszczyn na roślinie. 2. Nawożenie azotem do dawki 80 kg N/ha istotnie zwiększało plon nasion rzepaku jarego. Przyrost ten spowodowany jest korzystnym wpływem nawożenia azotem na liczbę łuszczyn na roślinie. Pozostałe komponenty składowe plonu, jak liczba nasion w łuszczynie i MTN, nie podlegały istotnemu zróżnicowaniu pod wpływem tego czynnika. 3. Plon nasion z rośliny w największym stopniu był determinowany liczbą łuszczyn na roślinie, zaś w mniejszym liczbą nasion w łuszczynie i MTN. Wzajemne korelacje między składowymi plonu były nieistotne. 4. Nie stwierdzono wpływu interakcji nawożenia z gęstością siewu na kształtowanie plonu nasion i jego elementów składowych, podobnie jak interakcji lat z badanymi czynnikami agrotechnicznymi.
260 Marek Cieśliński... Literatura Al-Jaloud A., Hussian G., Karimulla S., Al-Hamidi A. 1996. Effect of irrigation and nitrogen on yield and yield components of two rapeseed cultivars. Agricultural Water Management, 30: 57-68. Budzyński W., Jankowski K., Zielonka R. 2000. Efektywność nawożenia azotem rzepaku jarego chronionego i niechronionego przed szkodnikami. Cz. I. Nawożenie i ochrona a plon nasion. Rośliny Oleiste Oilseed Crops, XXI (2): 513-525. Budzyński W. 1998. Reakcja rzepaku jarego na termin siewu i sposób odchwaszczania. Rośliny Oleiste Oilseed Crops, XIX (1): 125-134. Duczmal K.W. 2003. Perspektywy polskiego nasiennictwa w jednoczącej się Europie w aspekcie ustawy o nasiennictwie. Biuro Inf.; Dok. Kanc. Senatu. OT-354 Jasińska Z., Kotecki A., Kozak M. 1997. Wpływ następczy roślin strączkowych i nawożenia azotem na rozwój i plon rzepaku jarego. Rośliny Oleiste Oilseed Crops, XVIII (1): 199-208. Kotecki A., Kozak M., Malarz W. 1999. Wpływ zabiegów ochrony roślin, nawożenia azotem i gęstości siewu na rozwój i plonowanie rzepaku jarego. Rośliny Oleiste Oilseed Crops, XX (2): 643-652. Kotecki A., Malarz W., Kozak M. 2001a. Wpływ nawożenia azotem na rozwój i plonowanie pięciu odmian rzepaku jarego. Rośliny Oleiste Oilseed Crops, XXII (1): 69-80. Markus J., Ostrowska D., Łoboda T., Pietkiewicz S., Lewandowski M. 2002. Reakcja rzepaku jarego odmiany Star na gęstość siewu i nawożenie mineralne. Rośliny Oleiste Oilseed Crops, XXIII (1): 129-139. Morrison M.J., Stewart D.W., McVetty P.B.E. 1992: Maximum area, expansion rate and duration of summer rape leaves. Canadian Journal of Plant Science, 72: 117-126. Muśnicki Cz., Budzyński W. 2005. Uprawa roli i siew rzepaku. W: Technologia produkcji rzepaku. Red. Muśnicki Cz., Bartkowiak-Broda I., Mrówczyński M. Wyd. Wieś Jutra : 95-96. Muśnicki Cz., Toboła P., 1998: Reakcja rzepaku jarego na termin siewu. Rośliny Oleiste Oilseed Crops, XIX (1): 135-140. Ojczyk T. 1996. Rzepak jary. W: Rzepak produkcja surowca olejarskiego. Red. Budzyński W., Ojczyk T. Wyd. ART., Olsztyn: 159-172. Ozer H. 2003. Sowing date and nitrogen rate effects on growth, yield and yield components of two summer rapeseed cultivars. European Journal of Agronomy, 19: 453-463. Taylor A., Smith C. 1992. Effect of sowing date and seeding rate on yield and yield components of irrigated canola (Brassica napus L.) grown on a red-brown earth in south-eastern Australia, Australian Journal of Agricultural Research, 43, 7: 1629-1641. Toboła P., Muśnicki Cz. 2000. Efektywność nawożenia rzepaku jarego azotem. W: Zbilansowane nawożenie rzepaku (aktualne problemy). Red. Grzebisz W. Wyd. AR Poznań: 191-195. Toboła P., Muśnicki Cz. 2003. Wpływ wzrastających dawek nawożenia azotem na plonowanie rzepaku jarego. Rośliny Oleiste Oilseed Crops, XXIV (1): 121-130. Wałkowski T. 2001. Wpływ terminu i gęstości wysiewu na plony rzepaku jarego odmiany populacyjnej Star i mieszańca złożonego Margo. Rośliny Oleiste Oilseed Crops, XXII: 409-422. Wójtowicz M., Wielebski F. 1998. Możliwości uprawy rzepaku jarego na wymarzniętej plantacji rzepaku ozimego. Rośliny Oleiste Oilseed Crops, XIX (2): 529-536. Zając T., Borowiec F., Gierdziewicz M. 2003. Wpływ gęstości wysiewu rzepaku jarego na ulistnienie roślin i łanu, plon nasion, cechy morfologiczne oraz zawartość kwasów tłuszczowych w oleju. Rośliny Oleiste Oilseed Crops, XXIV: 223-241.