Ubóstwo osób pracujących w Polsce

Ubóstwo osób pracujących w Polsce Dr hab. Ryszard Szarfenberg Instytut Polityki Społecznej Uniwersytet Warszawski Polski Komitet Europejskiej Sieci Przeciw Ubóstwu (EAPN PL) KONFERENCJA pt. "RZECZNIK PRAW PRACOWNICZYCH instytucja chroniąca ludzi pracy, Warszawa 31.01.2015 Pierwsza wersja prezentacji została przedstawiona na Seminarium Międzynarodowym Dialog Społeczny: Problemy w zatrudnieniu powodem zaostrzenia sytuacji społecznej, Gdańsk, 08-10.01.2015

Treść prezentacji Teoria ubóstwa w Polsce a ubóstwo pracujących Ubóstwo gospodarstw domowych według głównego źródła utrzymania Dwa ujęcia ubóstwa pracujących Czynniki powiązane z ubóstwem pracujących Ilustracja statystyczna Instrumenty ograniczania ubóstwa pracujących Ubóstwo pracowników w polskiej polityce publicznej Strategia na bliższą przyszłość

Dominująca teoria problemu ubóstwa w Polsce a ubóstwo pracujących Bezrobocie (lub niechęć do pracy) jest podstawową przyczyną ubóstwa Jakie stąd wyciąga się wnioski? 1. Wystarczy skutecznie walczyć z bezrobociem, aby zlikwidować ubóstwo 2. Miejsca pracy tworzą pracodawcy, więc trzeba im stworzyć jak najlepsze warunki do działalności 3. Jeżeli nadal są bezrobotni, to dlatego, że nie podejmują pracy ze względu na wysokie i łatwo dostępne świadczenia pieniężne 4. Ograniczanie świadczeń zachęci ich do pracy, a jednocześnie zmniejszy też koszty pracy zniechęcające pracodawców do tworzenia miejsc pracy Ubóstwo pracujących podważa tę teorię, skoro pracujący są ubodzy to zatrudnienie nie wystarcza, aby wyjść z ubóstwa

W procentach Ubóstwo względne w pracowniczych gospodarstwach domowych (GUS) 50 45 40 35 43 38,5 37,1 34,2 39,3 39,3 41,9 41 41,4 39 30 25 31,1 28,5 26,4 25,6 23 22,8 28,5 28,5 27,7 27,7 25,9 25,4 28,7 26,7 26,4 25,7 25,8 26,3 20 15 10 5 18,7 13,6 10,9 16,9 10,2 10,1 19,6 20,1 14,7 14,8 7,8 8,4 8,1 7,1 16,5 16,5 16,3 15,3 14,9 14,9 13 13 13,3 12,6 12 11,4 9,3 9,9 9,2 8,2 8,2 7,7 0 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Pracowników Rolników Pracujących na własny rachunek Emerytów Rencistów Utrzymujących się z innych niezarobkowych źródeł Dane GUS, opracowanie własne

W procentach Ubóstwo skrajne w pracowniczych gospodarstwach domowych (GUS) 35 30 30,6 29,9 25 22,9 22,4 21,9 22,5 21,5 20 15 10 5 0 17,5 16,8 19 18,1 12,2 10,2 8,9 11,2 6,3 9,8 11 9,9 9,4 9,3 7,0 19,2 19 16,3 11,3 11,2 6,1 13 13,2 12,1 13,1 13,4 9,6 10,9 8,9 5,2 5,2 5,1 5,7 6,0 6,4 3,4 2,9 3,4 2 1,8 2,2 2,5 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 3,9 Pracowników Rolników Pracujących na własny rachunek Emerytów Rencistów Utrzymujących się z innych niezarobkowych źródeł Dane GUS, opracowanie własne

Ubóstwo pracujących dwa ujęcia Ubogi pracujący płaca nie wystarcza na zaspokojenie podstawowych potrzeb pracownika na minimalnym poziomie Pełny wymiar czasu pracy, ale niska płaca (brak uzupełnienia z innych dochodów) Niepełny wymiar czasu pracy, praca tylko przez pewien okres w roku, wówczas nawet wyższa płaca może nie wystarczyć Pracujący w ubogim gospodarstwie domowym Ubogi pracujący (tj. płaca nie wystarcza nawet na jego własne potrzeby) w ubogim gospodarstwie domowym Nieubogi pracujący w ubogim gospodarstwie domowym (płaca wystarcza na zaspokojenie jego potrzeb, ale dochody całego gospodarstwa nie wystarczają na zaspokojenie potrzeb wszystkich jego członków)

Czynniki wpływające na ubóstwo pracujących Czynniki indywidualne - Poziom wykształcenia - Płeć - Wiek - Liczebność i intensywność pracy w GD - Obecność dzieci w GD - Zatrudnienie w pełnym, niepełnym czasie pracy - Typ umowy (czasowe, stałe) Struktura gospodarstwa domowego Niedostateczna ilość pracy Niska płaca Czynniki ponadindywidualne - Zdecentralizowany lub skoordynowany system ustalania płac - Ustawodawstwo w zakresie płacy minimalnej - Ochrona zatrudnienia - Podatki, składki i świadczenia - Dostęp do usług (np. opieka nad dziećmi, szkolenia) GD gospodarstwo domowe Ubóstwo pracujących Social Europe. Many ways, one objective. Annual Report of the Social Protection Committee on the social situation in the European Union (2013), s. 76

W procentach Ubóstwo pracujących (pełny rok) w Polsce na tle krajów z góry i dołu rankingu w 2013 20,0 18,0 16,0 18,4 17,4 17,4 17,0 18,7 18,9 17,9 14,0 12,0 10,0 13,3 12,6 13,5 13,5 13,7 13,5 13,6 12,1 11,1 11,0 10,6 10,9 11,1 10,5 14,6 12,4 9,9 10,1 8,0 6,0 4,0 2,0 3,9 4,1 4,4 3,1 3,2 3,3 3,1 3,2 3,8 4,1 3,7 3,2 3,3 3,2 3,3 3,1 3,3 2,8 0,0 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Finlandia Czechy Polska Grecja Rumunia Ubóstwo względne, granica 60% mediany dochodu ekwiwalentnego, dane Eurostat, opracowanie własne

W procentach Ubóstwo pracujących ogółem i z podziałem na zatrudnionych i pozostałych 30 25 27,7 26,3 26,5 26,2 25,3 20 15 10 13,8 12,8 11,7 11,5 11,0 11,4 11,1 10,4 10,7 6,7 7,4 7,1 6,4 7,0 5 0 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Zatrudnieni, stosunek pracy Pracujący, poza stosunkiem pracy Wszyscy pracujący Dane Eurostat, opracowanie własne

W % Ubóstwo pracujących według trwałości umowy o pracę 16,0 3,00 14,0 12,0 10,0 2,05 13,5 13,3 2,33 2,27 12,5 2,35 12,9 2,09 11,1 1,97 11,8 11,8 2,15 2,02 10,3 2,39 12,2 2,50 2,00 8,0 1,50 6,0 6,6 5,7 5,5 5,5 5,3 6,0 5,5 5,1 5,1 1,00 4,0 2,0 0,50 0,0 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Pracownicy z umowami na czas nieokreślony Pracownicy z umowami na czas określony Stosunek obu wartości (prawa oś) 0,00 Dane Eurostat, opracowanie własne

W % Ubóstwo względne pracujących według wymiaru czasu pracy 25,0 23,0 22,7 2,5 20,0 1,83 1,99 1,82 19,5 1,90 19,9 19,9 1,99 1,96 20,6 1,70 17,7 1,89 18,1 2,08 20,2 2,0 15,0 1,5 10,0 12,6 11,4 10,7 10,5 10,0 10,5 10,4 9,6 9,7 1,0 5,0 0,5 0,0 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Zatrudnienie w pełnym czasie pracy Zatrudnienie w niepełnym czasie pracy Stosunek między wielkościami 0,0 Dane Eurostat, opracowanie własne

W procentach Ubóstwo pracujących według poziomu wykształcenia 40,0 35,0 30,0 25,0 34,1 31,8 28,1 28,9 27,6 30,9 28,7 25,6 27,7 20,0 15,0 14,3 14,0 12,8 12,6 12,3 12,9 13,0 12,3 12,9 10,0 5,0 3,6 1,2 2,2 2,3 2,0 2,6 2,2 2,3 2,3 0,0 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Niepełne podstawowe, podstawowe, gimnazjalne Licealne i policealne, ale nie wyższe Wyższe licencjackie lub magisterskie Dane Eurostat, opracowanie własne

W procentach Ubóstwo pracujących według zasobności (intensywności) pracy w gospodarstwie domowym 45,0 42,3 8,0 40,0 38,7 38,5 6,7 37,7 7,1 7,0 35,0 30,0 25,0 20,0 3,7 21,4 33,3 4,5 18,2 34,9 31,2 31,0 30,0 4,4 4,4 4,2 20,4 20,5 21,2 5,5 20,2 6,0 24,9 23,2 20,7 6,0 5,0 4,0 15,0 10,0 5,0 9,1 13,5 15,0 13,4 13,8 13,3 13,7 7,8 7,2 7,1 7,0 7,1 12,5 12,8 11,3 6,4 5,6 6,0 3,0 2,0 1,0 0,0 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 0,0 Bardzo wysoka zasobność w pracę (0,85-1) Wysoka zasobność w pracę (0,55-0,85) Średnia zasobność w pracę (0,45-0,55) Niska zasobność w pracę (0,2-0,45) Stosunek skrajnych wartości (prawa oś) Dane Eurostat, opracowanie własne

W procentach Ubóstwo pracujących w gospodarstwach domowych z dziećmi i bez dzieci na utrzymaniu 18,0 16,0 16,4 15,6 14,0 14,2 14,4 13,9 13,9 13,1 12,6 13,7 12,0 10,0 9,4 8,0 6,0 7,0 7,8 7,8 7,5 6,7 7,2 7,1 7,2 6,8 8,2 8,0 7,6 6,7 7,0 4,0 5,7 5,1 5,0 2,0 0,0 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Gospodarstwa domowe bez dzieci na utrzymaniu Gospodarstwa domowe z dziećmi na utrzymaniu Różnica w punktach procentowych Dane Eurostat, opracowanie własne

Ubóstwo pracujących w procentach Ubóstwo pracujących według zasobności rodziny w pracę i w dzieci 60,0 14,0 53,7 50,0 40,0 30,0 38,5 42,5 8,3 36,2 6,8 39,6 8,3 42,0 7,6 46,3 7,3 44,7 44,4 9,1 10,1 11,9 12,0 10,0 8,0 5,7 6,0 20,0 4,0 10,0 6,8 5,1 5,3 4,8 5,5 6,3 4,9 4,4 4,5 2,0 0,0 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 0,0 Gospodarstwa domowe z niedostatkiem pracy (0,2-0,45) z dziećmi na utrzymaniu Stosunek wielkości (prawa oś) Gospodarstwa domowe zamożne w pracę (0,85-1) bez dzieci na utrzymaniu Dane Eurostat, opracowanie własne

W procentach Problem niskich płac 30 Udział pracujących w pełnym wymiarze przez cały rok mających płace niższe niż 2/3 mediany zarobków w tej grupie 26,7 28,4 25 20 15 13,9 14,5 15,6 16 16,3 17,2 17,7 19 19,4 20,7 22,1 22,3 22,4 22,7 22,8 23,1 10 10,1 11,1 11,1 11,4 5 0 Szacunek granicy 2/3 mediany rocznych zarobków w 2010 w Polsce: około 5550 euro. Granica ubóstwa (60% mediany dochodów) wynosiła wtedy 2643 euro dla jednoosobowego gospodarstwa domowego Dane: Low Pay, In-Work Poverty and Economic Vulnerability by Maitre, Nolan, Whelan 2012, opracowanie własne

Ubóstwo pracujących w pełnym wymiarze czasu przez cały rok za niskie płace według wieku i liczby zarabiających w rodzinie 40 36,4 35 30 27,1 25 20 20,7 15 10 5 3,8 4,5 5,7 0 Jeden zarabiający Wielu zarabiających Jeden zarabiający Wielu zarabiających Jeden zarabiający Wielu zarabiających Wiek 18-29 Wiek 30-44 Wiek 45-64 Dane: Low Pay, In-Work Poverty and Economic Vulnerability by Maitre, Nolan, Whelan 2012, opracowanie własne

Udział pracowników pełnozatrudnionych w prekaryjnej sytuacji według wysokości płac 60 56,3 50 40 30 28,5 20 10 0 Płace wyższe niż próg niskiej płacy Płace niskie Prekaryjność: zagrożenie ubóstwem, niemożność zaspokojenia co najmniej trzech z listy 7 potrzeb lub niemożność pokrycia nagłych wydatków Dane: Low Pay, In-Work Poverty and Economic Vulnerability by Maitre, Nolan, Whelan 2012, opracowanie własne

Instrumenty ograniczania ubóstwa pracujących Instrumenty bezpośrednie - Podnoszenie płacy minimalnej - Zmniejszanie opodatkowania niskich płac (adresowane ulgi podatkowe) - Zmniejszanie składek na ubezpieczenie społeczne od niskich płac - Zasiłki rodzinne dla uboższych rodzin - Świadczenia uzupełniające niskie płace - Zwroty z systemu podatkowego - Aktywizacja i wspieranie dostępu do zatrudnienia - Zwiększanie dostępu do usług, np. opieki dla dzieci - Elastyczna organizacja czasu pracy Niedostateczna ilość pracy Niska płaca - Wspieranie utrzymania w zatrudnieniu i awansu w pracy - Wspieranie lepszych warunków pracy i elastyczności - Kształcenie ustawiczne - Zwalczanie dyskryminacji i wspieranie włączającego środowiska pracy Ubóstwo pracujących Social Europe. Many ways, one objective. Annual Report of the Social Protection Committee on the social situation in the European Union (2013), s. 89

Ubóstwo pracowników jako problem polityki publicznej w Polsce W ramach semestru europejskiego Rada Europejska zaleciła Polsce dwa razy (rekomendacje 2012 i 2013) przeciwdziałanie ubóstwu pracowników Partnerzy społeczno-gospodarczy (związki zawodowe, organizacje pracodawców, organizacje pozarządowe) włączeni w prace Międzyresortowego Zespołu ds. Strategii Europa 2020 przedstawili w związku z tym pakiet zaleceń (2013) dla aktualizacji Krajowego Programu Reform na okres 2014-2015 Pakiet był przedmiotem dyskusji w Zespole - wszystkie propozycje strony społeczno-gospodarczej związane ze zmianami w podatkach i w świadczeniach dla osób w wieku produkcyjnym zostały zignorowane W odpowiedzi na zalecenia i uwagi partnerów do projektu aktualizacji KPR wyszczególniono tylko jedno działanie związane z rekomendacjami Rady w sprawie ubóstwa pracowników podwyżkę płacy minimalnej

Wybrane propozycje partnerów uporządkowane według trzech kluczowych tematów 1. Podjęcie działań na rzecz ograniczenia nierówności płacowych, m.in. Zwiększenie progresji podatkowej Wprowadzenie świadczeń podatkowych (poza ulgą na dzieci również zwrot) Zmniejszenie poziomu składek na ubezpieczenie społeczne w przypadku płac niskich 2. Podjęcie działań na rzecz zwiększenia aktywności zawodowej kobiet 3. Podjęcie działań mających na celu zwiększenie poziomu i dostępności świadczeń dla osób w wieku produkcyjnym m.in. Zwiększenie dostępu do i poziomu zasiłków rodzinnych i dodatków do nich (w tym dla rodzin wielodzietnych) Wydłużenie wypłaty zasiłku dla bezrobotnych do roku Wypłacanie w 100% zasiłków okresowych z pomocy społecznej dla bezrobotnych

Sytuacja obecna W rekomendacjach Rady Europejskiej dla Polski z 2014 nie ma już zalecenia podjęcia działań ograniczających ubóstwo pracowników (było w rekomendacjach z 2012 i w 2013 r.) W sprawie niektórych postulatów partnerów postęp: nowy rząd Ewy Kopacz przeprowadził reformę ulg podatkowych dla rodzin, są też już projekty świadczenia rodzicielskiego (uzasadnienie demograficzne) Reforma pieniężnej pomocy społecznej dla osób w wieku produkcyjnym (zasiłki okresowe) jest blokowana przez Ministerstwo Finansów Rok 2015 jest rokiem weryfikacji kryteriów dochodowych i zasiłków dla świadczeń rodzinnych i pomocy społecznej (nie wiadomo czy zostaną zwiększone)

Strategia na bliższą przyszłość Zaktualizowanie i dopracowanie pakietu propozycji partnerów i działania na forum Zespołu do spraw Strategii Europa 2020 wokół aktualizacji KPR 2015-2016 Postulowanie i działania na rzecz zwiększenia celu przeciwdziałania ubóstwu z już osiągniętego 1,5 miliona do 3 milionów i przyjęcie celów dodatkowych w zakresie ograniczenia ubóstwa pracowników przy okazji śródokresowej ewaluacji Strategii Europa 2020 w Polsce Działania upowszechniające wiedzę dot. problemu ubóstwa pracowników z umiejscowieniem go w szerszym kontekście strategii ograniczania nierówności (w tym dualizacji rynku pracy) Uruchomienie cyklu kampanii na rzecz godnej płacy w kilku większych miastach skierowanej najpierw do samorządowych pracodawców z hasłem przeciwdziałania ubóstwu pracowników (zakładowa płaca minimalna)

Stanowisko Europejskiej Sieci Przeciwdziałania Ubóstwu 18 rekomendacji dla Unii Europejskiej, np. zwiększyć widoczność i zaproponować konkretne sposoby wdrażania strategii aktywnej integracji społecznej UE, poparcie dla rozwoju związków zawodowych w niskopłatnych sektorach Państw Członkowskich, np. podnieść poziom płac (w szczególności najniższych i niskich), zapewnić zasiłki i ulgi podatkowe dla pracujących uzupełniające niskie zarobki, ograniczać segmentację rynku pracy zagwarantować przestrzeganie praw pracowniczych Pracodawców i ich organizacji, np. stać się godnie płacącym pracodawcą, zapewnić stabilność umów, przestrzegać praw pracowniczych Związków zawodowych i organizacji pozarządowych, np. zwiększać członkostwo w związkach zawodowych, tworzenie sojuszy i koalicji między ZZ i NGO, nagłaśnianie problemów nisko opłacanych pracowników PRACUJĄCY, A UBODZY. Stanowisko EAPN w sprawie ubóstwa pracujących, listopad 2013. www.eapn.org.pl

Załączniki, dodatki

W % (można było podac do tzrech czynników) Społeczne postrzeganie barier w wychodzeniu z biedy związanych z pracą 90 Co, Pana(i) zdaniem, przede wszystkim decyduje o tym. że niektórzy ludzie nie mogą wydostać się z biedy? 80 79 79 70 67 60 58 53 53 50 42 40 30 31 25 35 20 20 18 10 0 I 1997 I 1999 VI 2000 III 2004 III 2007 III 2012 Brak pracy, bezrobocie Lenistwo, niechęć do podejmowania pracy Dane CBOS 2012, opracowanie własne

W %, ankietowani mogli wybrać trzy czynniki Różnice w postrzeganiu barier w wychodzeniu z ubóstwa przez subiektywnie biednych i zamożnych Co, Pana(i) zdaniem, przede wszystkim decyduje o tym. że niektórzy ludzie nie mogą wydostać się z biedy? (2012) Wskazania respondentów określających własne warunki materialne jako: złe / dobre 70 66 60 50 48 42 44 52 51 40 30 20 10 36 31 32 24 23 22 11 13 20 24 6 5 4 2 0 Brak pracy, bezrobocie Alkoholizm Choroba, kalectwo Niezaradność życiowa, bezradność w załatwianiu swoich spraw Niskie emerytury, renty Brak wsparcia i opieki ze strony państwa Lenistwo, niechęć do Brak wykształcenia, Brak wsparcia i Brak szczęścia, ślepy podejmowania pracy kwalifikacji zawodowych opieki ze strony rodziny, brak rodziny los złe dobre Dane CBOS 2012, opracowanie własne

W procentach Pogłębiona deprywacja pracujących ogółem, zatrudnionych i poza stosunkiem zatrudnienia 30 25 24,5 20 19,8 15 15,5 12,3 10 9,9 9,2 8,7 9,0 8,0 5 10,5 9,7 9,2 9,3 7,1 7,1 6,7 7,8 8,4 6,5 0 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Pracujący, zatrudnieni, wiek 18-59 Pracujący, poza zatrudnionymi, wiek 18-59 Pracujący, wiek 18-59 Dane Eurostat, opracowanie własne

W procentach Ubóstwo pracujących według wieku 18,0 16,0 15,0 15,5 14,0 12,0 10,0 13,9 11,9 12,9 9,6 12,1 12,0 11,7 11,3 10,3 11,2 10,8 9,6 12,2 11,5 10,4 11,0 11,2 10,9 11,6 11,7 10,8 10,4 10,1 10,3 8,3 8,0 6,0 4,0 2,0 0,0 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Wiek 18-24 Wiek 25-54 lata Wiek 55-64 Dane Eurostat, opracowanie własne