Hiszpania XVI w. Główne zagadnienia polityki zagranicznej i wewnętrznej W XVI w. Hiszpania weszła na drogę polityki mocarstwowej. Złożyły się na nią, począwszy od przełomu XV / XVI w., takie wydarzenia jak: 1492 zdobycie Grenady (Maurowie), Odkrycia Kolumba i utworzenie hiszpańskiego imperium kolonialnego (prawie cała Ameryka Łacińska poza Brazylią, a także Filipiny), Zaangażowanie Hiszpanii w wojnach włoskich. Hiszpania na przełomie XV i XVI w. nie stanowiła jeszcze jednolitego państwa, datuje się jej początek dopiero na 1496 r. małżeństwo Izabelli Kastylijskiej z Ferdynandem Aragońskim. Związek ten był wtedy jeszcze bardzo luźny. Wynikało to głównie z różnych orientacji ekonomicznych tych dwóch krajów. Kastylia kierunkowała swój rozwój gospodarczy głównie na Ocean Atlantycki i ku Afryce, a Aragonia na Morze Śródziemne, Sycylię. Początek XVI w. to umacnianie się władzy królewskiej w Hiszpanii (Kastylii), choć występowały w państwie tendencje odśrodkowe ze strony feudałów. Ferdynand i Izabela opierali się głównie na mieszczaństwie. Władza królewska działała też w sojuszu z Kościołem. Jednocześnie coraz bardziej traciło znaczenie przedstawicielstwo stanowe, czyli Kortezy (podobnie jak we Fracji - absolutyzm). W sytuacji międzynarodowej I połowy XVI w. widoczny jest antagonizm między Francją a Habsburgami (wojny włoskie). Potęga dynastii Habsburgów gwałtowniw wzrosła, gdy wnuk cesarzea Maksymiliana I (a syn ks. Burgundzkiego Filipa Pięknego i Joanny Obłąkanej, córki Izabeli i Ferdynanda) został dziedzicem Niderlandów I Franche-Comte (1515 r.) oraz Hiszpanii. W jego osobie jako Karola I (1516 56) nastąpiło ostatecznie zjednoczenie Kastylii i Aragonii w jedną monarchię hiszpańską. Dla Francji oznaczało to okrążenie przez wrogą sobie dynastę Habsburgów. Jednocześnie w 1519 r. Karol I został cesarzem rzymskim jako Karol V. Włada Rzeszą Niemiecką, osobiście zaś rządzi Hiszpanią, Sardynią, Neapolem, Sycylią, Nowym Światem oraz Niderlandami, Mediolanem I Franche-Comte (Burgundia). W 1556 r. podzielił imperium między brata Ferdynanda (cesarz, król Czech, Węgier) a syna Filipa II, któremu zostawił Hiszpanię, Niderlandy, posiadłoości włoskie, Franche- Comte. Strona 1 z 5
Zapoczątkowano w ten sposós dwie linie Habsburgów austriacką i hiszpańską, które ściśle ze sobą współpracowały. Hiszpańska wygasła w 1700 r. austraicka dopiero w 1918. Filip II kontynuuje udział w wojnach włoskich (z Francją, która szukając sojusznika przeciwko Habsburgom, zbliżyła się do Turcji). Ostatnie wojny włoskie zakończyły się pokojem w Cateau-Cambrésis w 1559 r., który ostatecznie oddawał Włochy pod kontrolę Habsburgów hiszpańskich (Neapol, Sycylia, Sardynia, Mediolan). Pozostałe państwa włoskie były od Hiszpanii zależne. Francja zrzekła się pretensji do południowych Niderlandów (dziś Belgia) i Nawarry. Wojny włoskie wyczerpały finansowo zarówno Habsburgów, jak i Francję. Filip II władza, państwo. W II połowie XVI w. (1556 98) panuje Filip II. On sam i jego panowanie odciskają wyraźne piętno na dziejach Hiszpanii w tej epoce. Protestanci obdarzyli go przydomkiem szatan południa (panowanie Filipa przypada bowiem na czas, kiedy istnieją dwa zasadnicze ruchy tamtej epoki reformacja i kontrreformacja). Był fanatykiem w sprawach wiary, nienawidził reformacji, walkę z nią i obronę katolicyzmu postrzegał jako cel swojego życia, co łączył z polityką. Szerzenie się reformacji na Półwyspie Iberyjskim było tłumione za pomocą instytucji Św. Inkwizycji (utworzonej jeszcze w średniowieczu). Hiszpańska gałąź inkwizycji stała się narzędziem politycznym w rękach władcy. Egzekucje skazanych przez inkwizycję, tzw. Auto-da-fe (akty wiary) miały charakter publiczny i mogły dotykać ludzi niezależnie od pochodzenia społecznego. W jednym z takich aktów wiary uczestniczył sam Filip syn Don Carlos, a spalono wtedy żywcem 12 ludzi. Tępienie heretyków Filip utożsamiał ze zwalczaniem wrogów państwa. Trudno podać dziś liczbę ofiar inkwizycji, bo protestanci przsadnie ją zawyżali. Obrońcy inkwizycji zwracają zaś uwagę na fakt, że ofiar inkwizycji było mniej niż ofiar protestantów w Europie oraz na to, że inkwizycja cieszyła się poparciem szerokich rzesz ludności. Działanie inkwizycji miałao też swoje konsekwencje gospodarcze dla Hiszpanii, ponieważ poprzez zwalczanie Marranów (Żydów) i Morysków (Maurów), czyli pozornie nawróconych, w 1609 r. z kraju wygnano ok. 500 tys. Poddanych (Morysków), głównie rzemieślników, rolników. Z panowaniem Filipa II wiąże się również budowa absolutyzmu jako formy rządów i związanej z nim biurokracji. Sama osoba Filipa, który nie zadowalał się panowaniem, ale sam chciał rządzić, który nikomu z doradców do końca nie ufał, uwielbiał szelest papierków, nad którymi spędzał całe dnie, czytając listy, donosy, sprawozdania, wydawał dekrety miała tu znaczenie. Strona 2 z 5
Zamknięty w ciszy gabinetów najpierw w Madrycie, gdzie przeniósł w 1561 r. stolice z Valladolid, potem w pałacu Escorial, stworzył rządy oparte na systemie gabinetowo biurokratycznym. Ponieważ państwo Filipa II było konglomeratem ziem, które były od siebie oddalone i izolowane, wpływało to na utrudnienia i spowolnienia w sprawowaniu władzy. Konieczne było rządzenie za pomocą wicekrólów i namiestników. Jedynymi centralnymi organami władzy były działające przy królu rady: Rada Państwa i Rada Wojenna. Obok nich były jeszcze inne rady (dla poszczególnych części imperium lub określonych spraw). Zatrudniały one armię urzędników, zwykle synów średniej i drobnej szlachty, legitymujących się zaświadczeniem, że nie mieli przodków Żydów ani muzułmanów. Tym sposobem ekspansja kolonialna, wojny na kontynencie i rozrost administracji uratowały szlachtę hiszpańską przed degradacją społeczną w czasie kryzysu feudalizmu. W obliczu tak rozbudowanej biurokracji opinie poddanych nie dochodziły do władcy, w związku z czym rola Kortezów (przedstawicielstwo stanowe) ograniczyła się do uchwalania podatków lub składania zażaleń. Symbolem silnej władzy królewskij (a zarazem ulubioną siedzibą) Filipa był przerażająco wielki i mroczny pałac Escorial pod Madytem. Król żył tam bez przepychu. Polityka zagraniczna Przez pierwsze 10 15 lat rządów Filipa II wydawać się mogło, że potęga jego nie będzie mieć sobie równej. Do Hiszpanii płynęło złoto z posiadłości zamorskich, z którymi łącznośc zapewniała flota wojenna i handlowa (1000 statków handlowych). Okres spokoju przerywa narastające zagrożenie tureckie. Zwalczanie ekspansji tureckiej stanowiło dla Hiszpanii kontynuację rekonkwisty. Rozszerzenie wpływów osmańskich w Afryce Północnej oraz prośby wygnanych z Hiszpanii muzułmanów zanoszone do sułtana, doprowadziły do konfliktu, w którym Turcję wspierali piraci północnoafrykańscy a Hiszpanię Wenecja (Liga Święta) i papiestwo (Francja zajęta była zwalczaniem hugenotów). Kiedy Turcy zaczęli wyprawiać się na wybrzeża Królestwa Neapolu (znajdującego się pod panowaniem hiszpańskim), kiedy zajęli zachodnie wybrzeża Grecji, zagrożenie potraktowano poważnie. W 1571 r. doszło do bitwy pod Lepanto (Grecja), w której hiszpańsko wenecko papieska flota (dowodził nią Hiszpan Don Juan de Austria)rozbiła flotę turecką. Nie był to jednak koniec wojen, ale filip II zdecydował się zawrzeć rozejm z Turkami w 1579 r., by nie prowadzić wojny na dwa fronty i skoncentrować się na nowym problemie, jakim były Niderlandy. Strona 3 z 5
Wcześniej najważniejszym celem polityki Filipa było utrzymanie katolicyzmu w Niderlandach (luteranizm, kalwinizm później), a teraz utrzymanie samych Niderlandów, których bogactwo miało dla Hiszpanii szczególne znaczenie. Tymczasem przyszło Filipowi II zmierzyć się z buntem tamtejszych prowincji. Było ich 17, zarządzane były przez namiestnika, interesy poddanych reprezentowały Stany Generalne. Panowanie hiszpańskie jednak ograniczało uprawnienia Stanów Generalnych, a rozszerzało wpływy inkwizycji i nakładało wysokie podatki. W 1566 r. uaktywniła się działalność radykalnych kalwinów, którzy zaczęli falę obrazoburstwa niszczenia obrazów religijnych i kościołów. Filip II (arcykatolik) nie mógł tego tolerować i już w następnym roku 1567 armia hiszpańska dowodzona przez księcia Fernanda Albę wkroczyła do Niderlandów wprowadzając z pomocą inkwizycji rządy terroru. Jednak Hiszpanom brakowało pieniędzy na utrzymanie tam armii (wojna z Turcją), dlatego Alba nałożył 10% podatek od wartości obrotów handlowych, co jeszcze bardziej zniechęciło ludność Niderlandów do Hiszpanów, bo rujnowało handel. W 1572 r. wybuchło powstanie. Na czele buntowników (gezów) stanął książę Wilhelm I Orański. Opanowali oni prowincję Holandię i Zelandię, a ich siły morskie utrudniały kontakt pomiędzy Hszpanią a Niderlandami (ważny epizod wojny masakra w Antwerpii, tysiące ofiar, podpalenia). Nieopłacane wojska hiszpańskie prowadziły bezwzględny rabunek. W trakcie wieloletniej wojny zaczęły się wyodrębniać północne (Później Holandia) i południowe (dziś Belgia) Niderlandy. Południowe prowincje podpisały unię z Hiszpanią w Arras w 1579 r. i zadeklarowały przywiązanie do katolicyzmu w zamian za amnestię i autonomię. W tym samym roku prowincje północne (Holandia, Zelandia, Utrecht, Groningen, Geldria, Fryzja, Overijssel) zawiązały Unię Utrechcką wyrażając wolę kontynuowania wojny. W 1581 r. Stany Generalne zbuntowanych prowincji zdetronizowały Filipa II i ogłosiły niepodległość. Ostatecznie wojnę kończył pokój w Hadze w 1648 r. Niderlandy Północne potwierdziły swoją niepodległość. Rewolucja w Niderlandach, zerwanie z Hiszpanią, religia kalwińska, jej wartości tworzyły ducha kapitalizmu, który zasadniczo wpłynął na życie gospodarcze i dobrobyt Holandii. Zupełnie inną drogą, jeśli chodzi o gospodarkę, pójdzie katolicka, absolutystyczna Hiszpania. W polityce zagranicznej Filip II musiał rozstrzygnąć jeszcze jeden konflikt hiszpańsko angielski. Jeszcze za panowania Karola V stosunki obu państw układały się pomyślnie, czego potwierdzeniem było małżeństwo Filipa II z marią Tudor (córką Henryka VIII). Maria zdobyła oparcie w walce o przywrócenie katolicyzmu w Anglii (anglikanizm), Hiszpania zyskiwała perspektywę rozszerzenia swoich wpływów. Strona 4 z 5
Jedank śmierć Marii Tudor i przejęcie władzy przez jej przyrodnią siostrę Elżbietę I w 1558 r. oraz ostateczne odejście od katolicyzmu zaogniły stosunki hiszpoańsko angielskie. Czary goryczy dopełniły wyprawy korsarzy angielskich przeciw hiszpańskiej żegludze, a przede wszystkim wsparcie powstańców niderlandzkich przez Elżbietę I. Casus belli stanowiło uwięzienie i stracenie królowej Szkocji katoliczki Marii Stuart. Filip II zdecydował się na walną rozprawę. W maju 1588 r. Wielka Armada Hiszpańska (niezwyciężona) pod dowództwem księcia Mediny Sodonii skierowała się ku brzegom Anglii. Starcie w Kanale La Manche przyniosło zwycięstwo Anglikom, których flota nastawiona była na walkę artyleryjską (siła ognia), a nie jak hiszpańska na abordaż. Hiszpanie musieli się wycofać, okrążając wyspy brytyjskie i borykając się ze sztormem (utracono 54 okręty i 12 tys. ludzi). Dla Hiszpanii była to utrata prestiżu i przełamanie jej hegemonii na morzu. Pokój zawarto w 1604 r. Podsumowując okres panowania Filipa II należy stwierdzić, że zostawił on państwo będące jeszcze w gronie najpotężniejszych państw europejskich, ale liczne niepowodzenia na arenie międzynarodowej, wynikające z jego nieustępliwej polityki, jak i zaznaczający się coraz bardziej kryzys gospodarczy w państwie zapowiadały nadchodzący koniec potęgi tego państwa (II połowa XVII w.). Strona 5 z 5