dr Danuta Czekaj

dr Danuta Czekaj dj.czekaj @gmail.com EKONOMIKATURYSTYKI ET_TIR_I_NST3 Wykład E_LEARNING 2_GODZINY Temat FUNKCJONOWANIE RYNKU TURYSTYCZNEGO W GOSPODARCE XXI W. 18.11. 2018 r.

ET_TIR_I_ST3 WYKŁAD _E_ LEARNING Źródło:http://sonynx810.org/a/zlwe,korzysci-turystyki-medycznej[ 02.11.2018].

ET_TIR_I_NST3 Wykład _E _LEARNING Temat Funkcjonowanie rynku turystycznego w gospodarce XXI w.

Plan Wprowadzenie Pojęcie rynku turystycznego Popyt turystyczny Podaż turystyczna Struktura podmiotowa rynku turystycznego Cechy rynku turystycznego Kryteria klasyfikacji rynku turystycznego Mechanizm rynkowy Równowaga rynku turystycznego Nierównowaga rynku turystycznego Modele rynku turystycznego Determinanty rozwoju rynku turystycznego w XXI w. Globalizacja rynku turystycznego w XXI w. Podsumowanie Bibliografia Polecenia kontrolne

Wprowadzenie Turystyka to wzajemnie ze sobą powiązane zjawiska społeczno-ekonomiczne wynikające z aktywności podróżujących osób Zjawiska te w ujęciu ekonomicznym postrzegane są kategoriach podaży turystycznej i popytu turystycznego, które kształtują się na rynku turystycznym Funkcjonowanie rynku turystycznego determinują specyficzne cechy popytu i podaży turystycznej i wyzwania gospodarki XXI w.

Wprowadzenie cd. Cel wykładu Celem wykładu jest zapoznanie Studentów z kategoriami ekonomicznymi kształtującymi rynek turystyczny z uwzględnieniem: specyficznych cech podaży turystycznej i popytu turystycznego, działania mechanizmu rynkowego czynników determinujących rozwój rynku turystycznego w warunkach gospodarki XXIw.

Wprowadzenie cd. Cel wykładu cd. Student po zapoznaniu się z wykładem potrafi: określić pojęcie rynku turystycznego omówić specyficzne cechy rynku turystycznego przedstawić graficznie elementy rynku i omówić mechanizm rynkowy omówić czynniki rozwoju rynku turystycznego w XXI w. omówić wpływ globalizacji na rozwój rynku turystycznego w XXI w. wykorzystać proponowaną literaturę w realizowanych pracach badawczych dotyczących ekonomiczno-społecznych problemów turystyki

Pojecie rynku turystycznego Ujęcie podmiotowe [1] Rynek w ujęciu podmiotowym oznacza grupę nabywców i wytwórców usług turystycznych dokonujących transakcji rynkowych, których przedmiotem są usługi turystyczne [1] Ekonomika turystyki i rekreacji, red., A. Panasiuk, PWE, Warszawa 2011, s. 113.

Pojecie rynku turystycznego cd. Ujęcie przedmiotowe[1] Rynek w ujęciu przedmiotowym to proces, w którym usługobiorcy i usługodawcy decydują co chcą kupić i sprzedać, i na jakich warunkach dokonać transakcji [1] Ekonomika turystyki i rekreacji, red., A. Panasiuk, PWE, Warszawa 2011, s. 113.

Popyt turystyczny Pojęcie Suma dóbr turystycznych, usług i towarów, które turyści są skłonni nabyć przy określonym poziomie cen [1]. W. Hunziker i K. Krapf Wielkość zapotrzebowania na produkt turystyczny przy danej cenie i w danym okresie [2]. S. Wodejko Popyt turystyczny można określić jako sumę towarów, dóbr i usług turystycznych, które turyści są skłonni nabyć przy określonym poziomie cen w danym czasie. [1] W. Hunziker, K. Krapf, Grundriss der allgemeinen Fremdenverkehrlehre [w:] Tłumaczenia materiałów dotyczących statystyki ruchu turystycznego w różnych krajach, Zakład Prawnych i Ekonomicznych Zagadnień Turystyki przy SGPiS, Warszawa 1961, s. 17. [2] S. Wodejko, Ekonomiczne zagadnienia turystyki, PWSH, Warszawa 1997, s. 47.

Popyt turystyczny cd. Specyfika Na specyfikę popytu turystycznego wpływają trzy czynniki [1]: złożony charakter produktu turystycznego: (produkt turystyczny jest zbiorem różnorodnych dóbr, urządzeń i usług) subiektywny charakter oceny produktu turystycznego: (co sprawia, że o wielkości i strukturze popytu turystycznego decydują czynniki niewymierne, trudno mierzalne ) swobodny fundusz konsumpcji turystycznej w swobodnym czasie: (konsumpcja turystyczna nie wiąże się z potrzebami podstawowymi, wymaga spełnienia wielu warunków, w tym wolnego czasu i dostępności wolnej gotówki) [1] S. Wodejko, Ekonomiczne zagadnienia turystyki, PWSH, Warszawa 1997, s. 47.

Podaż turystyczna Pojęcie Podaż turystyczna jest to ilość produktu turystycznego oferowana na sprzedaż przy danej cenie i w danym czasie [1] Produkt turystyczny jest kategorią ekonomiczną bardzo złożoną w porównaniu z innymi produktami oferowanymi na rynku Produktem turystycznym określa się zwykłe wszystkie dobra i usługi tworzone i kupowane w związku z wyjazdem poza miejsce stałego zamieszkania, zarówno przed rozpoczęciem podróży, jak i w trakcie podróży oraz w czasie pobytu w miejscu atrakcji turystycznych [1] S. Wodejko, Ekonomiczne zagadnienia turystyki, PWSH, Warszawa1997, s. 23.

Podaż turystyczna cd. Specyfika O specyfice podaży turystycznej decyduje złożony produkt turystyczny Produkt turystyczny jest kompozycją trzech kategorii dóbr i usług: 1) dobra i usługi dla których czynnikiem popytotwórczym jest wyłącznie turystyka (np. przejazdy, noclegi, usługi przewodnickie, mapy, foldery), 2) dobra i usługi, których zakup występuje w związku z uprawianiem turystyki, ale które stanowią jedynie pewną substytucję konsumpcji w innych okresach i w innym miejscu (np. transport, obuwie, ubiór itp.), 3) dobra i usługi, które zaspokajają te same potrzeby występujące zarówno u turystów, jak i u osób nie będącymi turystami ( np. łączność, odnowa zdrowia, banki, rozrywka itp.)[1] [1]G.Gołembski, Przedsiębiorstwo turystyczne w gospodarce wolnokonkurencyjnej, AE, Poznań, 1997, s. 22.

Struktura podmiotowa rynku turystycznego Podmioty rynku [1] Popyt w ujęciu podmiotowym - nabywcy usług turystycznych Podaż w ujęciu podmiotowym- wytwórcy usług turystycznych [1], Ekonomika turystyki i rekreacji, red., A. Panasiuk, PWE, Warszawa 2011, s. 117-120.

Struktura podmiotowa rynku turystycznego cd. Popyt w ujęciu podmiotowym - nabywcy usług turystycznych: klienci indywidualni gospodarstwa domowe pracowników, rolników, pracujących na własny rachunek, emerytów i rencistów konsumenci instytucjonalni- podmioty kupujące masowo usługi: np. NFZ ( turystyka kuracjuszy), turystyka pracowników związana z targami, konferencjami i kongresami

Struktura podmiotowa rynku turystycznego cd. Podaż w ujęciu podmiotowym- wytwórcy usług turystycznych przedsiębiorstwa świadczące usługi cząstkowe: usługi hotelowe, transportowe, rekreacyjne przedsiębiorstwa turystyczne sprzedające gotowe pakiety turystyczne: organizatorzy, pośrednicy, agenci podmioty polityki turystycznej: organy polityki centralnej, samorządowej, organizacje branżowe w turystyce

Cechy rynku turystycznego Rynek towarów i usług ( przewaga usług) Popyt łączny na towary i usługi ( sprzedaż wzajemnie się uzupełnia) Konsumpcja w miejscu podaży jest jednoczesna z procesem świadczenia usług Występuje w miejscu stałego i czasowego pobytu, przed wyjazdem i po powrocie turysty

Kryteria klasyfikacji rynku turystycznego Geografia miejsca (np.rynek krajowy, lokalny itp. ) Rodzaj usługi ( np. rynek usług hotelarskich i itp.) Wiek turystów (np. rynek turystyki młodzieżowej itp.) Cel podróży ( np. rynek turystyki wypoczynkowej ) Miejsce zamieszkania a miejsce docelowe (np. rynek turystyki wewnątrzkrajowej itp.)

Mechanizm rynkowy Mechanizm rynkowy to zespół zależności przyczynowo-skutkowych zachodzących między elementami rynku: popytem, podażą i ceną. W teorii ekonomii funkcjonowanie mechanizmu rynkowego prowadzi do równowagi rynkowej, czyli takiej sytuacji, w której wielkość popytu zgłaszanego przez nabywców równa jest wartości podaży oferowanej przez wytwórców Czynnikiem równowagi rynkowej jest zwykle cena, której poziom wpływa na decyzje konsumentów i producentów

Równowaga rynku turystycznego Pojęcie równowagi rynkowej [1] Graficzne ujęcie równowagi rynkowej [2] [1], [2], Ekonomika turystyki i rekreacji, red., A. Panasiuk, PWN, Warszawa 2011, s. 122-123.

Równowaga rynku turystycznego cd. Pojęcie równowagi rynkowej Rynek jest w równowadze gdy popyt na usługi turystyczne równy jest podaży usług turystycznych POPYT = PODAŻ

Równowaga rynku turystycznego cd. Graficzne ujecie równowagi rynkowej Rysunek 1. Równowaga rynku E- punkt równowagi rynkowej E- POPYT (D) = PODAŻ (S) Pr- cena równowagi rynkowej Qr- ilość równowagi rynkowej

Nierównowaga rynku turystycznego Pojęcie nierównowagi rynkowej [1] Graficzne ujęcie nierównowagi rynkowej [2] [1], [2], Ekonomika turystyki i rekreacji, red., A. Panasiuk, PWN, Warszawa 2011, s. 122-123..

Nierównowaga rynku turystycznego cd. Pojęcie nierównowagi rynkowej PODAŻ > POPYT POPYT> PODAŻ

Nierównowaga rynku turystycznego cd. Graficzne ujęcie nierównowagi rynkowej Rysunek 2. Nierównowaga rynku

Modele rynku turystycznego Rynek konkurencyjny[1] Rynek zmonopolizowany [2] [1], [2], Ekonomika turystyki i rekreacji, red., A. Panasiuk, PWN, Warszawa 2011, s. 122-123.

Modele rynku turystycznego cd. Rynek konkurencyjny Konkurencja: proces w którym uczestnicy rynku dążąc do realizacji swoich celów próbują przedstawić korzystniejsze od innych oferty pod względem ceny, jakości lub innych kategorii wpływających na decyzje o zawarciu transakcji

Modele rynku turystycznego cd. Funkcjonowanie rynku konkurencyjnego: rynek,na którym ani sprzedający ani kupujący nie mają przewagi rynkowej rynek na którym uczestnicy strony podażowej wykorzystują w sposób zintegrowany takie elementy jak: produkty podstawowe (kształtowanie oferty) produkty dodatkowe (wzbogacanie oferty) ceny (różnicowanie poziomu cen i warunków ich stosowania) dystrybucja (skuteczne metody docierania do konsumentów ) komunikacja (polityka informacyjna)

Modele rynku turystycznego cd Rynek zmonopolizowany Monopol Wyłączny sprzedawca dobra lub usługi na rynku, dyktujący ceny, dzięki którym może osiągać wyższe zyski w porównaniu z innymi podmiotami Przykłady rynku zmonopolizowanego Turystyka uzdrowiskowa ( usługi nabywane przez NFZ a następnie oferowana klientom indywidualnym Turystyka łowiecka organizowana przez wyspecjalizowane podmioty Usługi rekreacyjne na obszarach lokalnych np. kort tenisowy

Modele rynku turystycznego cd. Rynek zmonopolizowany cd. Oligopol Na rynku występuje kilka potentatów rynkowych a pozostałe podmioty szukają nisz rynkowych lub dostosowują ofertę do dominujących usługodawców Przykłady oligopolu Centralne systemy rezerwacji miejsc eksploatowane przez największych przewoźników lotniczych oraz organizatorów turystyki, systemy te dyktują warunki świadczenia usług pośrednikom oraz pozostałym podmiotom będącym poza systemem

Determinanty rozwoju rynku turystycznego w XXI w. Wiedza Innowacyjność Nowe trendy Fundusze Europejskie Globalizacja

Determinanty rozwoju rynku turystycznego w XXIw. cd. Wiedza Przykład Rozwój gospodarki opartej na wiedzy (GOW)[1],[2] [1] ŚwieczewskaI., Dyfuzja wiedzy w polskiej gospodarce ujęcie sektorowe, Wyd. Uniwersytet Łódzki, Łódź 2018. [2] A.Bień, D.Czekaj, Kształtowanie się polskiego rynku usług hotelarskich w realiach teoretycznych i praktycznych XXI wieku, [w:] Studia z polityki publicznej, Public Policy Studies, 2(6) 2015, SGH, Warszawa 2015.

Determinanty rozwoju rynku turystycznego w XXIw. cd. Wiedza cd. Przykład Rozwój gospodarki turystycznej opartej na wiedzy (GTOW)[1] [1] M. Bednarczyk, Gospodarka turystyczna oparta na wiedzy w Polsce: doświadczenia przedakcesyjne, [w: www. mikroekonomia. net/system/ publication, [ 05.09.2018].

Determinanty rozwoju rynku turystycznego w XXIw. cd. Wiedza cd. Przykłady Rozwój kapitału intelektualnego [1] Kluczowe znaczenie kapitału ludzkiego [2],[3]: [1] Kapitał intelektualny w gospodarce opartej na wiedzy, red., I.Miciuła J.Kogut,, O.Tylko,Wyd.,Wydawnictwo Naukowe Sophia, Katowice 2018. [2] Z. Dokurno, Modelowanie kapitału ludzkiego w gospodarce opartej na wiedzy, Wyd. PWN, Warszawa 2017. [3] A.Tokarz-Kocik, Inwestycje retencyjne w kapitał ludzki w hotelarstwie. Aspekty teoretyczne,[w:] [w:] Gospodarka turystyczna w regionie :przedsiębiorstwo, samorząd, współpraca, red., A. Rapacz, P. Gryszel, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego, Wrocław 2017.

Determinanty rozwoju rynku turystycznego cd. Innowacyjność Przykład Rozwój klastrów jako nowoczesnej formy współpracy turystyce[1],[2]: [1] D.Czekaj, Klastry jako determinanta rozwoju turystyki zdrowotnej [w:] Turystyka zdrowotna. Problemy ekonomiczne i społeczne, red., D. Czekaj, WST i JO, Warszawa 2018. [2]P.Brambert, A.Zieliński, Atrakcje a możliwości rozwoju klastra turystycznego na przykładzie południowo-wschodniej części regionu świętokrzyskiego, [w:] Gospodarka turystyczna w regionie :przedsiębiorstwo, samorząd, współpraca, red., A. Rapacz, P. Gryszel, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego, Wrocław 2017.

Determinanty rozwoju rynku turystycznego cd. Innowacyjność cd. Przykłady Rozwój inteligentnych specjalizacji w turystyce[1] Rozwój nowoczesnych usług w turystyce [2] [1] ] D.Czekaj, Klastry jako determinanta rozwoju turystyki zdrowotnej [w:] Turystyka zdrowotna. Problemy ekonomiczne i społeczne, red., D. Czekaj, WST i JO, Warszawa 2018. [2] Z. Spyra, Aplikacje mobilne na rynku turystycznym w opinii pokolenia Y,[w:] Innowacje w turystyce :wybrane praktyki działań, red., B. Reformat, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego, Katowice 2017.

Determinanty rozwoju rynku turystycznego w XXIw. cd. Nowe trendy Przykład Zdrowy styl życia i związany z tym rozwój runku usług turystyki zdrowotnej[1]: uzdrowiskowej medycznej wellness i spa [1] Czekaj D., Turystka uzdrowiskowa w gospodarce XXI w. na przykładzie uzdrowisk zlokalizowanych w polskich górach,[w:] Kultura i przyroda w turystyce górskiej, red., B. Iwan, WST i JO, Warszawa 2017..

Determinanty rozwoju rynku turystycznego w XXI w. cd. Fundusze europejskie Przykład Finansowanie rozwoju turystyki, w tym : finansowanie utrzymania obiektów dziedzictwa kulturowego (rozwój rynku usług turystyki kulturowej)[1] finansowanie rewitalizacji obiektów środowiska kulturowego i przyrodniczego dużych miast ( rozwój rynku usług turystycznych w Warszawie)[2] [1] A.E. Szczepanowski, Ekonomika turystyki kulturowej Difin, Warszawa 2015. [2] Wykorzystanie funduszy w Strategii rozwoju Warszawy 2014-2020.Edycja2017,http://europa.um.warszawa.pl/sites/europa.um.warszawa.pl/files/ broszura_fundusze_ue_internet.pdf,[ 15. 08.2018].

Determinanty rozwoju rynku turystycznego cd. Globalizacja Integracja niezależnych rynków, w odmiennych państwach, w ponadnarodowe rynki światowe[1] Proces swobodnego przepływu informacji, wiedzy, kapitału finansowego i pracy[2] [1] K.A. Kłosiński, A. Masłowski, Globalizacja sektora usług w Polsce, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2005, s. 24. [1] Globalizacja współcześnie komponenty i cechy charakterystyczne, red. A. Aneta Janowaska, R.Malik, R.Wosiek, SGH, Warszawa 2018.

Globalizacja rynku turystycznego w XXI w. Definicja globalizacji Według Komisji Europejskiej globalizację można zdefiniować jako proces, w którym rynki i produkcja w różnych krajach stają się coraz bardziej współzależne w związku z dynamiką wymiany towarów i usług, przepływem kapitału i technologii [1] Investment Report 1996, NCTAD, New York 1996, s. 5-7. Trade and Foreign Direct Investment, Report by the WTO 9.10.1996, s. 2-3

Globalizacja rynku turystycznego w XXI w. cd. Kluczowe wymiary globalizacji [1]: globalna konkurencja megakoncentracja własności i kapitału współpraca między przedsiębiorstwami w skali świata nowa polityka innowacyjna działalność gospodarcza oparta na wiedzy i kapitale intelektualnym rozwój zaawansowanych technologii w zakresie informacji i telekomunikacji, w tym Internet [1] G. Gierszewska, B. Wawrzyniak, Globalizacja. Wyzwania dla zarządzania strategicznego, Poltext, Warszawa 2001, s. 14.

Globalizacja rynku turystycznego w XXIw. cd. Czynniki globalizacji turystyki Postęp w transporcie Uproszczone regulacje prawne w przekraczaniu granic Konkurencja kapitału Rozwój Internetu Rozwój sektora usług Wzrost znaczenia informacji i wiedzy Wzrost popytu na produkt turystyczny

Podsumowanie Na funkcjonowanie rynku turystycznego wpływają specyficzne cechy produktu turystycznego i konsumpcji turystycznej Dominującą formą organizacji rynku turystycznego jest rynek konkurencyjny Rozwój rynku turystycznego w XXI w. determinuje wiele czynników, w tym: wiedza, innowacyjność, nowe trendy, fundusze europejskie, procesy globalizacyjne Rynek turystyczny jest kluczowym weryfikatorem decyzji gospodarczych podejmowanych w przedsiębiorstwie turystycznym

Bibliografia M. Bednarczyk, Gospodarka turystyczna oparta na wiedzy w Polsce: doświadczenia przedakcesyjne, [w: www. mikroekonomia. net/system/ publication, [ 05.09.2018]. Bień A., Czekaj D, Kształtowanie się polskiego rynku usług hotelarskich w realiach teoretycznych i praktycznych XXI wieku, [w:] Studia z polityki publicznej, Public Policy Studies, 2(6) 2015, SGH, Warszawa 2015. Brambert P., Zieliński A.,, Atrakcje a możliwości rozwoju klastra turystycznego na przykładzie południowo-wschodniej części regionu świętokrzyskiego[w:]gospodarka turystyczna w regionie :przedsiębiorstwo, samorząd, współpraca, red., A. Rapacz, P. Gryszel, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego, Wrocław 2017. Czekaj D., Turystka uzdrowiskowa w gospodarce XXI w. na przykładzie uzdrowisk zlokalizowanych w polskich górach,[w:] Kultura i przyroda w turystyce górskiej, red., B. Iwan, WST i JO, Warszawa 2017..

Bibliografia cd. Czekaj D., Klastry jako determinanta rozwoju turystyki zdrowotnej [w:] Turystyka zdrowotna. Problemy ekonomiczne i społeczne, red., D. Czekaj, WST i JO, Warszawa 2018 Dokurno Z., Modelowanie kapitału ludzkiego w gospodarce opartej na wiedzy, Wyd. PWN, Warszawa 2017. Ekonomika turystyki i rekreacji, red., A. Panasiuk, PWE, Warszawa 2011. Gierszewska G., Wawrzyniak B., Globalizacja. Wyzwania dla zarządzania strategicznego, Poltext, Warszawa 2001. Globalizacja współcześnie komponenty i cechy charakterystyczne, red. A. Aneta Janowaska, R.Malik, R.Wosiek, SGH, Warszawa 2018. Gołembski G., Przedsiębiorstwo turystyczne w gospodarce wolnokonkurencyjnej, AE, Poznań, 1997. Hunziker W., K. Krapf K., Grundriss der allgemeinen Fremdenverkehrlehre [w:] Tłumaczenia materiałów dotyczących statystyki ruchu turystycznego w różnych krajach, Zakład Prawnych i Ekonomicznych Zagadnień Turystyki SGPiS, Warszawa 1961.

Bibliografia cd. Kapitał intelektualny w gospodarce opartej na wiedzy, red., I. Miciuła J.Kogut,, O.Tylko,Wyd.,Wydawnictwo Naukowe Sophia,Katowice 2018. Szczepanowski A.E., Ekonomika turystyki kulturowej, Difin, Warszawa 2015. Kłosińsk K.A., A. Masłowski A., Globalizacja sektora usług w Polsce, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2005. Spyra Z., Aplikacje mobilne na rynku turystycznym w opinii pokolenia Y,[w:] Innowacje w turystyce :wybrane praktyki działań, red., B. Reformat, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego, Katowice 2017. Świeczewska I., Dyfuzja wiedzy w polskiej gospodarce ujęcie sektorowe, Wyd. Uniwersytet Łódzki, Łódź 2018.

Bibliografia cd. Tokarz-Kocik,A., Inwestycje retencyjne w kapitał ludzki w hotelarstwie.aspekty teoretyczne,[w:] Gospodarka turystyczna w regionie :przedsiębiorstwo, samorząd, współpraca, red., A. Rapacz, P. Gryszel, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego, Wrocław 2017. Wodejko S., Ekonomiczne zagadnienia turystyki, PWSH, Warszawa 1997. Wykorzystanie funduszy w Strategii rozwoju Warszawy 2014-2020. Edycja2017,http:// europa. um.warszawa.pl/sites /europa.um,. Warszawa.pl /files/broszura_fundusze _ue_internet.pdf,[ 15. 08.2018].

Polecenia kontrolne 1. Przedstawić pojęcie popytu i podaży turystycznej 2. Omówić czynniki wpływające na specyficzny charakter popytu turystycznego 3. Omówić wpływ produktu turystycznego na specyficzny charakter podaży turystycznej 4. Omówić strukturę podmiotową rynku turystycznego 5. Wymienić kryteria klasyfikacji rynku turystycznego i podać przykłady 6. Wymienić i omówić cechy rynku turystycznego

Polecenia kontrolne cd. 7. Przedstawić graficznie elementy rynku i omówić równowagę rynku turystycznego 8. Przedstawić graficznie elementy rynku i omówić nierównowagę rynku turystycznego 9. Omówić model konkurencyjny rynku turystycznego 10.Omówić zmonopolizowany model rynku turystycznego 11.Wymienić determinanty rozwoju rynku turystycznego w XXI w. i omówić jedną z nich 12. Omówić wpływ globalizacji na rozwój rynku turystycznego w XXI w.

Polecenia kontrolne cd. 13. Zapoznać się tematyką miesięcznika Rynek turystyczny nr 10/2018r. Fot.1. Okładka miesięcznika Rynek Turystyczny nr10/2018. Źródło: https://www.rynek-turystyczny.pl,[ 02.112018].

Dziękuję za udział w zajęciach dr Danuta Czekaj Źródło:http://sonynx810.org/a/zlwe,korzysci-turystyki-medycznej,[ [02.11.2018].