Problematyczność identyfikacji impaktu na podstawie geologicznych mikrośladów

ACTA SOCIETATIS METHEORITICAE POLONORUM Rocznik Polskiego Towarzystwa Meteorytowego Vol. 4, 2013 Tomasz BRACHANIEC 1, Adam BROSZKIEWICZ 2 Problematyczność identyfikacji impaktu na podstawie geologicznych mikrośladów Problematic identify of impacts based on geological micro traces Abstract: Geological record contains macro and micro traces of the impacts. Macro traces are much easier to interpretation and diagnosis. Undisputed micro evidences of the impact are platinum group element anomalies and shock minerals. In the proximal parts of strewnfield may occur spherules, iron spinels, fullerenes or even deformed fossils. Nevertheless, due to problematic in the recognition and determine the origin does not qualify them as clear evidences of the impact. Keywords: impact, evidence, spherules, microtektites, fullerenes, iron-rich spinels, impact-produced damages in microfossils Impakt du ego cia³a kosmicznego zapisuje siê w osadzie szeregiem dowodów na swe istnienie. Œlady te dziel¹ siê na dwie g³ówne kategorie: makro i mikro. Do tej pierwszej kategorii zaliczamy g³ównie fragmenty samego meteorytu, a tak e szereg impaktytów. Ich obecnoœæ w zapisie geologicznym jest niepodwa alnym dowodem na kosmiczn¹ kolizjê. Œlady mikro oprócz minera³ów szokowych i anomalii geochemicznych mog¹ byæ mimo wszystko dyskusyjnym œwiadectwem impaktu. Sferule W momencie du ego impaktu, na skutek topnienia ska³ pod³o a mo e powstaæ ogromna liczba naturalnych bry³ek zasobnych w szkliwo, mierz¹cych od ok. 0,001 cm do kilkunastu cm. Obszar ich wystêpowania mo e mieæ zarówno charakter regionalny jak i globalny (Grieve 1997; Symes i in. 1998; Montanari i Koeberl, 2000; Simonson i Glass, 2004). Warstwy sferoidalnych bry³ek o wymiarach mniejszych od 1 mm w utworach osadowych, mog¹ stanowiæ dowód na impakt, 1 Uniwersytet Œl¹ski, Wydzia³ Nauk o Ziemi, Katedra Geochemii, Mineralogii i Petrografii, 41-200 Sosnowiec, ul. Bêdziñska 60; e-mail: tribal216@gmail.com 2 Bohaterów Getta Warszawskiego 8/12 m. 28, 97-200 Tomaszów Mazowiecki; e-mail: latimeria7@o2.pl

Tomasz BRACHANIEC, Adam BROSZKIEWICZ 29 nawet wtedy, gdy nie zachowa³ siê sam krater uderzeniowy (Simonson 2003; Simonson i Glass, 2004). Tektyty i ich mniejsze odpowiedniki mikrotektyty, powstaj¹ zazwyczaj podczas wczesnych etapów powstawania krateru (Kieffer 1975; Melosh 1989; Melosh i Vickery, 1991), a nastêpnie z du ymi prêdkoœciami s¹ wyrzucane poza jego obrêb. Frakcja ta jest wiêc niezwykle rzadko spotykana w utworach proksymalnych struktur impaktowych (Graup 1981; French 1987, 1998), w przeciwieñstwie do osadów dystalnych, które znajduj¹ siê w odleg³oœci co najmniej 5 razy wiêkszej od œrednicy krateru (Kyte 1988; Grieve 1997; Symes i in. 1998; Smit 1999). Tektyty i mikrotektyty s¹ najlepiej poznanym typem spoœród wszystkich szkie³ impaktowych i sferul (O Keefe 1963, 1976; Glass 1984; Koeberl 1986, 1990; Glass 1990; Koeberl 1994; Glass 2002; Montanari i Koeberl, 2000; McCall 2001). Posiadaj¹ cechy charakterystyczne, odró niaj¹ce je od impaktowych i nie impaktowych szkie³ (Montanari i Koeberl, 2000): 1. S¹ zbudowane ze szkliwa bezpostaciowego, 2. Nie krystalizuj¹ na nich adne minera³y, 3. Ich oryginalny sk³ad stanowi¹ ska³y krzemianowe, nie minera³y, 4. Woda w ich strukturze stanowi tylko 1% wag. W przypadku tektytów (>1 mm) granice ich wieku wyznaczaj¹ ramy czasowe 1 35 mln lat. Obecnie znane s¹ cztery elipsy rozrzutu (Australia i Azja, centralna Europa, Ameryka Pó³nocna oraz zachodnia Afryka), z czego tylko w przypadku indochinitów i australitów nie zidentyfikowano krateru Ÿród³owego. Mikrotektyty (<1 mm) maj¹ najczêœciej kszta³t ob³y, kropelkowaty, soczewkowaty i wyd³u ony. Te maj¹ce kszta³t owalny, kulisty nazywa siê sferulami. Oprócz czterech wy ej wymienionych obszarów rozrzutu tektytów tak e i mikrotektyty zosta³y przyporz¹dkowane do swoich kraterów Ÿród³owych. Warto jednak zaznaczyæ, e uda³o siê to dziêki wykorzystaniu danych geochemicznych osadów, a tak e badaniach minera³ów szokowych. Przyk³adem s¹ tu mikrotektyty z granicy K/Pg, znajdowane na ca³ym œwiecie i pochodz¹ce z jukatañskiego krateru Chicxulub (Bohor 1990; Izett 1990, 1991; MacLeod i in. 2007). Prace Addisona i in. (2005), Pufahla i in. (2007) oraz Cannona i in. (2010) wykazuj¹ natomiast zwi¹zek pomiêdzy kanadyjskim Sudbury a cienk¹ warstw¹ sferul w pó³nocnych Stanach Zjednoczonych. Ponadto warstwy najprawdopodobniej impaktowych sferul zosta³y zidentyfikowane w utworach proterozoicznych, pomimo dotychczasowego braku identyfikacji krateru Ÿród³owego (Lowe i Byerly, 1986; Lowe i in. 1989a,b; Simonson 1992; Koeberl i Reimold, 1995b; Simonson i in. 1997, 1998; Montanari i Koeberl, 2000; Simonson 2003; Reimold i in. 2000; Byerly i in. 2002; Simonson i Glass, 2004; Simonson i in. 2004; Jones-Zimberlin i in. 2006). Pomimo wielu danych jakie mog¹ dostarczyæ mikrotektyty (Margolis i in. 1991; Montanari i Koeberl, 2000; Simonson 2003; Simonson i Glass, 2004) s¹ one doœæ niewdziêcznym materia³em do badañ, ze wzglêdu na nie do koñca poznany mechanizm powstawania. Z tego wzglêdu wiêksz¹ uwagê poœwiêca siê analizom mineralogicznych i geochemicznym impaktu. Szereg autorów (Jones 2005; Claeys i in. 1992; Kaiho in. 2001; Hagstrum i Abbott, 2002; Ellwood i in.

30 Problematyczność identyfikacji impaktu na podstawie geologicznych mikrośladów 2003) w swoich pracach traktuje wystêpowanie sferul w osadzie jako niepodwa alny dowód na du e impakty, co zdaniem Frencha i Koeberla (2010) mo e byæ b³êdem, ze wzglêdu na problematycznoœæ owej frakcji. Najwa niejsz¹ rzecz¹ w wykorzystywaniu sferul jako niepodwa alnego wskaÿnika impaktu jest ich poprawne rozpoznanie. Ich kulisty kszta³t (fig. 1B), w przeciwieñstwie do mikrotektytów (fig. 1A) nie odzwierciedla w aden sposób stopienia ska³ macierzystych i lotu p³ynnego stopu krzemianowego w atmosferze. W zapisie geologicznym, jak i œrodowisku naturalnym mo na spotkaæ ró norodn¹ frakcjê podobnego kszta³tu, nie maj¹cej jednak nic wspólnego z impaktem. Fig. 1. A kształty typowe dla mikrotektytów. Zdjęcie dzięki uprzejmości Aubreya Whymarka (http://www.tektites.co.uk), B typowa sferula pochodząca z iłu granicy K/Pg w Lechówce. Zidentyfikowanie sferuli w zapisie kopalnym równie nie oznacza, i jest ona dowodem impaktu. Wrêcz identyczny kszta³t mog¹ wykazywaæ mikro produkty erupcji wulkanicznych (Fisher i Schmincke, 1984; Heiken i Lofgren, 1971; von der Borsch 1971; Heiken i Wohletz, 1985; Iyer i in. 1997). Sferule impaktowe mo na pomyliæ równie z drobinami meteorytowymi, przetopionymi na drodze ablacji (Blanchard i in. 1980; Brownlee 1985; Taylor i in. 1998; Brownlee 2001; Peucker- Ehrenbrink i Schmitz, 2001; Koeberl 2001; Taylor i Lever, 2001). Kolejn¹ kontrowersj¹ dotycz¹c¹ rzekomo impaktowej genezy sferul jest czêsty brak wspó³wystêpowania innych dowodów na kosmiczne zderzenie w zapisie geologicznym, co ma miejsce g³ównie w czêœciach dystalnych wyrzuconego materia³u. W strukturze mikrotektytów nie ma zapisanego niepodwa alnego œladu szoku impaktowego, jak ma to miejsce np. w koezycie i stiszowicie (Glass i Barlow, 1979; Glass i in. 2002). Nie zachowanie siê sferul b¹dÿ minera³ów szokowych mo e byæ spowodowane przemianami mineralogicznymi b¹dÿ geochemicznymi i dotyczy g³ównie utworów starszych, g³ownie Archaiku (Lowe i Byerly, 1986; Simonson 1992; Koeberl i Reimold, 1995b; Simonson 2003; Simonson i Glass, 2004). Równie geochemiczne anomalie zazwyczaj nie wspó³wystêpuj¹ z mikrotektytami. Wyj¹tkami s¹ tu nieliczne osady Prekambru (Simonson i Davies, 1996; Simonson i in. 1998, 2000; Shukolyukov i in. 2000; McDonald i Simonson,

Tomasz BRACHANIEC, Adam BROSZKIEWICZ 31 2002; Simonson 2003; Simonson i Glass, 2004; Rasmussen i Koeberl, 2004) oraz granicy Kredy i Paleogenu (Alvarez i in. 1980; Koeberl i Shirey, 1997). W 2010 roku French i Koeberl przyjêli nastêpuje kryteria okreœlaj¹ce czy dana frakcja mo e byæ sferulami pochodzenia impaktowego: wielkoœæ zazwyczaj od 60 do 2000 m; formy soczewkowate, ³ezkowate, hantelkowate, choæ nie koniecznie; mo liwa rekrystalizacja rdzenia sferuli; brak nie sferoidalnej frakcji i okruchów wulkanicznych; wspó³wystêpowanie z innymi dowodami impaktu, np. kwarcem szokowym. Pod wzglêdem mineralogicznym sferule musz¹ wykazywaæ siê budow¹ z wyraÿn¹ przewag¹ krzemionki. Nie mog¹ natomiast zawieraæ typowych minera³ów b¹dÿ stopów magmowych oraz pierwiastków wystêpuj¹cych w du ych nagromadzeniach w meteorytach (g³ównie platynowców). Pocz¹tkowe analizy, maj¹ce na celu wyjaœnienie genezy sferul powinny obejmowaæ g³ównie badania mineralogiczno-geochemiczne, celem wyeliminowania innych, potencjalnych Ÿróde³ frakcji. Nale y równie zwróciæ baczn¹ uwagê na wspó³wystêpowanie g³ównie minera³ów szokowych, które nie maj¹ swojego ziemskiego Ÿród³a. Zdaniem Frencha i Koeberla (2010) nie da siê na podstawie wystêpowania samych sferul w zapisie kopalnym stwierdziæ czy rzeczywiœcie w tym interwale czasowym mia³o miejsce du e zderzenie kosmiczne. Spinele żelaza Wdowiak i in. (2001) za pomoc¹ spektroskopii Mössbauera zarejestrowali w osadzie granicy K/Pg cz¹steczki bogate w elazo. Mia³y one kilkanaœcie µm d³ugoœci. Warto zaznaczyæ, e obok wspomnianych spineli w ile zanotowano równie anomaliê irydow¹, a tak e minera³y szokowe. Wed³ug badaczy cz¹steczki by³y zbudowane z goethytu, który powsta³ w wyniku utlenienia faz elaza niklowego, najprawdopodobniej pochodzenia meteorytowego. Mimo wszystko jest to minera³ doœæ mocno rozpowszechniony w skorupie ziemskiej by móc go traktowaæ jako wskaÿnik impaktu. Spinele elaza mog¹ nim byæ pod warunkiem wspó³wystêpowania z anomali¹ geochemiczn¹ czy te minera³ami szokowymi. Fulereny Fulereny (zw³aszcza C 60 ic 70 ; Aldersley-Williams 1995) zosta³y zarejestrowane w osadach na granicy K/Pg (Heymann i in.1994), oraz w rdzeniach wiertniczych krateru Sudbury (Becker i in. 1994, 1996; Mossman i in. 2003; Elsila i in. 2005). Posiada³y one w swej strukturze sk³adniki meteorytu (Becker i in. 1994, 1996). Jednak e pochodzenie i budowa fulerenów pozostaje kontrowersyjna (Taylor i Abdul-Sada, 2000; Buseck 2002). Tworz¹ siê one przy udziale wysokich temperatur i ciœnienia o œrednich wartoœciach, co wyklucza zanotowanie w ich budowie efektów szoku impaktowego, co, przy braku innych dowodów impaktu, wyklucza je z roli niepodwa alnego dowodu.

32 Problematyczność identyfikacji impaktu na podstawie geologicznych mikrośladów Efekty impaktu w mikroskamieniałościach Efekty mechaniczne i termiczne odkszta³cenia spowodowane impaktem zosta³y zarejestrowane w wapiennych mikro skamienia³oœciach w osadach zatoki Chesapeake (USA). Uleg³y one g³ównie szczelinowaniu, stopnieniu i ró nego rodzaju deformacjom (Self-Trail 2003; Edwards i Powars, 2003). Z racji sporego nagromadzenia owego materia³u organicznego w osadach o du ej anomalii geochemicznej niektórzy badacze (Self-Trail 2003; Edwards i Powars, 2003; Horton i in. 2005b) wysunêli wniosek jakoby skamienia³oœci mog³y pos³u yæ za wskaÿnik impaktu. Naturalnie wi¹ e siê to z dok³adn¹ analiz¹ sedymentologiczn¹ osadu, maj¹c¹ na celu wykluczenie naturalnych procesów depozycji, jako Ÿród³a wspomnianych odkszta³ceñ. Reasumuj¹c, obecnoœæ w osadzie anomalii geochemicznej b¹dÿ minera³ów szokowych jest wiarygodnym dowodem na impakt w tym konkretnym przedziale czasowym. Przy samym wystêpowaniu sferul i/lub spineli elaza nie mo na od razu wysun¹æ tego samego wniosku. Jeœli próba zarejestrowania innych, bardziej wiarygodnych dowodów impaktowych nie da³a rezultatów nale y przeprowadziæ szczegó³owe analizy geochemiczno mineralogiczne celem okreœlenia genezy badanej frakcji, co i tak mo e nie daæ jednoznacznej odpowiedzi. Fulereny i deformacje mikro skamienia³oœci mog¹ œwiadczyæ o impakcie w bardzo rzadkich przypadkach, przez co nie s¹ to zazwyczaj dowody brane pod uwagê w analizach geochemicznomineralogicznych. Streszczenie Zapis geologiczny zawiera mikro i makro œlady po dawnych impaktach. Makro œlady s¹ du o ³atwiejsze w interpretowaniu i rozpoznawaniu. Œlady mikro mo na umownie podzieliæ na dwie kategorie: bezdyskusyjnie wskazuj¹ce na uderzenie meteorytu oraz takie, które mog¹ na to wskazywaæ, jednak jest to pewnie tylko przy wspó³wystêpowaniu z tymi pierwszej kategorii. Niekwestionowanymi dowodami na impakt s¹ anomalie platynowców oraz minera³y szokowe. W dystalnych czêœciach elipsy rozrzutu mog¹ wystêpowaæ sferule, spinele elaza, fulereny czy nawet zdeformowane skamienia³oœci. Ze wzglêdu na problematycznoœæ w rozpoznaniu czy okreœleniu genezy nie mo na zakwalifikowaæ ich jako jednoznacznych dowodów na impakt. Literatura Addison W.D., Brumpton G.R., Vallini D.A., McNaughton N.J., Davis D.W., Kissin S.A., Fralick P.W., Hammond A.L., 2005, Discovery of a distal ejecta layer from the 1850 Ma Sudbury impact event, Geology, 33, s. 193 196. Aldersley-Williams H., 1995, The Most Beautiful Molecule: the Discovery of the Buckyball, New York, John Wiley and Sons, s. 340. Becker L., Poreda R., BadaJ. L., 1996, Extraterrestrial helium trapped in fullerenes in the Sudbury impact structure, Science, 272, s. 249 252.

Tomasz BRACHANIEC, Adam BROSZKIEWICZ 33 Becker L., Bada J.L., Winans R.E., Hunt J.E., Bunch T.E., French B.M., 1994, Fullerenes in the 1.85-billion-year-old Sudbury impact structure, Science, 265, s. 842 845. Blanchard M.B., Brownlee D.E., Bunch T.E., Hodge P.W., Kyte F.T., 1980, Meteoroid ablation spherules from deep-sea sediments, Earth and Planetary Science Letters, 46, s. 178 190. Bohor B.F., 1990, Shocked quartz and more; impact signatures in Cretaceous/ Tertiary boundary clays [w:] V. L. Sharpton, P. D.Ward (red.), Global Catastrophes in Earth History: An Interdisciplinary Conference on Impacts, Volcanism, and Mass Mortality, Geological Society of America, Boulder CO, Special Paper, 247, s. 335 342. Brownlee D.E., 1985, Cosmic dust: collections and research, Annual Review of Earth and Planetary Sciences, 13, s. 147 173. Brownlee D.E., 2001, The origin and properties of dust impacting the Earth [w:] B. Peucker- -Ehrenbrink, B. Schmitz (red.), Accretion of Extraterrestrial Matter Throughout Earth s History, Kluwer Academic/Plenum Publishers, New York, s. 1 12. Buseck P., 2002, Geological fullerenes: review and analysis, Earth and Planetary Science Letters, 203, s. 781 792. Byerly G.R., Lowe D.R., Wooden J.L., Xie X., 2002, An Archean impact layer from the Pilbara and Kaapvaal Cratons, Science, 297, s. 1325 1327. Cannon W.F., Schultz K.J., Horton J.W., Jr., Kring D.A., 2010, The Sudbury impact layer in the Paleoproterozoic iron ranges of northern Michigan, USA, Bulletin of the Geological Society of America, 122, s. 50 75. Claeys P., Casier J.G., Margolis S.V., 1992, Microtektites and mass extinctions: evidence for a late Devonian asteroid impact, Science, 257, s. 1102 1104. Edwards L.E., Powars D.S., 2003, Impact damage to dinocysts from the late Eocene Chesapeake Bay event, Palaios, 18, s. 275 285. Ellwood B.B., Benoist S.L., El Hassani A., Wheeler C., Crick R.E., 2003, Impact ejecta layer from the mid-devonian: possible connection to global mass extinctions, Science, 300, s. 1734 1737. Elsila J.E., de Leon N.P., Plows F.L., Buseck P.R., Zare R.N., 2005, Extracts of impact breccia samples from Sudbury, Gardnos, and Ries impact craters and the effects of aggregation on C60 detection, Geochimica et Cosmochimica Acta, 69, s. 2891 2899. Fisher R.V., Schmincke H.U., 1984, Pyroclastic Rocks. Springer-Verlag, New York. s. 472 French B.M., 1987, Comment on Early Archean silicate spherules of probable impact origin, South Africa and Western Australia, Geology, 15, s. 178 179. French B.M., 1990b, 25 years of the impact-volcanic controversy: is there anything new under the sun? Or inside the Earth? EOS, Transactions of the American Geophysical Union, 71, s. 411 414. French B.M., Koeberl C., 2010, The convincing identification of terrestrial meteorite impact structures: What works, what doesn t, and why, Earth-Science Reviews, 98, s. 123-170. Glass B.P., 1984, Tektites, Journal of Non-Crystalline Solids, 67, s. 333 344. Glass B.P., 1990, Tektites and microtektites: key facts and inferences, Tectonophysics, 171, s. 393 404. Glass B.P., 2002, Upper Eocene impact ejecta/spherule layers in marine sediments, Chemie der Erde, 62, s. 173 196. Glass B.P., Barlow R.A., 1979, Mineral inclusions in Muong-Nong-type indochinites: implications concerning parent material and process of formation, Meteoritics, 14, s. 55 67. Glass B.P., Lu S., Leavens P.B., 2002, Reidite: an impact-produced high-pressure polymorphof zircon found in marine sediment, American Mineralogist, 87, s. 562 565.

34 Problematyczność identyfikacji impaktu na podstawie geologicznych mikrośladów Graup G., 1981, Terrestrial chondrules, glass spherules and accretionary lapilli from the suevite, Ries Crater, German, Earth and Planetary Science Letters, 55, s. 407 418. Grieve R.A.F., 1997, Extraterrestrial impact events: the record in the rocks and the stratigraphic column, Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology, 132, s. 5 23. Hagstrum J.T., Abbott D., 2002, Evidence for a large bolide impact in the Proto-Pacific ocean preceding the Chicxulub impact by about 2 million years (abstract), EOS, Transactions of the American Geophysical Union, 83. Heiken G., Lofgren G., 1971, Terrestrial glass spheres, Bulletin of the Geological Society of America, 82, s. 1045 1050. Heiken G., Wohletz K., 1985, Volcanic Ash, University of California Press, Berkeley, CA, s. 246 Heymann D., Chibante L.P.F., Brooks R.F.R., Wolbach W.S., Smalley R.E., 1994, Fullerenes in the Cretaceous Tertiary boundary layer, Science, 265, s. 645 647. Horton Jr. J.W., Aleinikoff J.N., Kunk M.J., Gohn G.S., Edwards L.E., Self-Trail J.M., Powars D.S., Izett G.A., 2005b, Recent research on the Chesapeake Bay impact structure, USA impact debris and reworked ejecta [w:] T. Kenkmann, F. Hörz, A. Deutsch, (red.), Large Meteorite Impacts III, Special Paper, 384, Geological Society of America, Boulder, CO., s. 147 170. Iyer S.D., Prasad M.S., Gupta S.M., Charan S.N., Mukherjee A.D., 1997, Hydrovolcanic activity in the central Indian Ocean basin. Does nature mimic laboratory experiments?, Journal of Volcanology and Geothermal Research, 78, s. 209 220. Izett G.A., 1990, The Cretaceous Tertiary boundary interval, Raton Basin, Colorado and New Mexico, and its content of shock-metamorphosed minerals: evidence relevant to the K/T boundary impact-extinction hypothesis, Special Paper, Geological Society of America, 249, s. 100 Izett G.A., 1991, Tektites in Cretaceous Tertiary boundary rocks on Haiti and their bearing on the Alvarez impact extinction hypothesis, Journal of Geophysical Research, 96, s. 20879 20905. Jones A.P., 2005, Meteorite impacts as triggers to large igneous provinces, Elements, 1, s. 277 281. Jones-Zimberlin S., Simonson B.M., Kress-Tomkins D., Garson D., 2006, Using impact spherule layers to correlate sedimentary successions: a case study of the NeoarcheanJeerinah layer (Western Australia), South African Journal of Geology, 109, s. 245 261. Kaiho K., Kajiwara Y., Nakano T., Miura Y., Kawahata H., Tazaki K., Ueishima M., Chen Z., Shi G.R., 2001, End-Permian catastrophe by a bolide impact: evidence of a gigantic release of sulfur from the mantle, Geology, 29, s. 815 818. Kieffer S.W., 1975, Droplet chondrules, Science, 189, s. 333 340. Koeberl C., 1986, Geochemistry of tektites and impact glasses, Annual Review of Earth and Planetary Science, 14, s. 323 350. Koeberl C., 1990, The geochemistry of tektites: an overview, Tectonophysics, 171, s. 405 422. Koeberl C., 1994, Tektite origins by hypervelocity asteroidal or cometary impact: target rocks, source craters, and mechanisms [w:] B. O. Dressler, R. A. F. Grieve, V. L. Sharpton (red.), Large Impact Structures and Planetary Evolution, Special Paper, Geological Society of America, 293, s. 133 152. Koeberl C., 2001, The sedimentary record of impact events [w:] B. Peucker-Ehrenbrink, B. Schmitz (red.), Accretion of Extraterrestrial Matter Throughout Earth s History, Kluwer Academic/Plenum Publishers, New York, s. 333 378. Koeberl C., Reimold W.U., 1995b, Early Archean spherule beds in the Barberton Mountains Land, South Africa: no evidence for impact origin, Precambrian Research, 74, s. 1 33. Koeberl C., Shirey S.B., 1997, Re Os isotope systematics as a diagnostic tool for the study of impact craters and ejecta, Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology, 132, s. 25 46.

Tomasz BRACHANIEC, Adam BROSZKIEWICZ 35 Kyte F.T., 1988, The extraterrestrial component in marine sediments: description and Interpretation, Paleooceanography, 2, s. 235 247. Lowe D.R., Byerly G.R., 1986, Early Archean silicate spherules of probable impact origin, South Africa and Western Australia, Geology, 14, s. 83 86. Lowe D.R., Byerly G.R., Asaro F., Kyte F.J., 1989a, Geological and chemical record of 3400-million-year-old terrestrial meteorite impacts, Science, 245, s. 959 962. Lowe D.R., Byerly G.R., Kyte F.T., Shukolukov A., Asaro F., Krull A., 1989b, Spherule beds 3.47 3.24 billion years old in the Barberton Greenstone Belt, South Africa: a record of large meteorite impacts and their influence on early crustal and biological evolution, Astrobiology, 3, s. 7 48. MacLeod K.G., Whitney D.L., Huber B.T., Koeberl C., 2007, Impact and extinction in remarkably complete K/T boundary sections from Demerara Rise, tropic western North Atlantic, Bulletin of the Geological Society of America, 119, s. 101 115. Margolis S.V., Claeys P., Kyte F.T., 1991, Microtektites, microkrystites, and spinels from a late Pliocene asteroid impact in the Southern Ocean, Science, 251, s. 1594 1597. McCall G.J.H., 2001, Tektites in the Geological Record: Showers of Glass from the Sky, Geology Society, London, s. 256. McDonald I., Simonson B., 2002, PGE anomalies detected in two more 2.5 2.6 billion year-old spherule layers in the Hamersley Basin of Western Australia (abstract), Lunar and Planetary Science, 33. Melosh H.J., 1989, Impact Cratering: A Geologic Process, Oxford University Press, New York, s. 245. Melosh H.J., Vickery A.M., 1991, Melt droplet formation in energetic impact events, Nature, 350, s. 494 497. Montanari A., Koeberl C. (red.), 2000, Impact Stratigraphy: The Italian Record, Lecture Notes in Earth Sciences, Springer Verlag, 93, s. 364. Mossman D., Eigendorf G., Tokaryk D., Gauthier-Lafaye F., Guckert K.D., Melezhik V., Farrow C.E.G., 2003, Testing for fullerenes in geological materials: Oklo carbonaceous substances, Karelian shungites, Sudbury Black Tuff, Geology, 31, s. 255 258. O Keefe J.A., 1963, Tektites, University of Chicago Press, Chicago. s. 228. O Keefe J.A., 1976, Tektites and their Origin, Elsevier, New York. s. 254. Peucker-Ehrenbrink B., Schmitz B. (red.), 2001, Accretion of Extraterrestrial Matter throughout Earth s History, Kluwer Academic/Plenum Publishers, New York, s. 466. Pufahl P.K., Hiatt E.E., Stanley C.R., Morrow J.R., Nelson G.J., Edwards C.T., 2007, Physical and chemical evidence of the 1850 Ma Sudbury impact event in the Baraga Group, Michigan, Geology, 35, s. 827 830. Rasmussen B., Koeberl C., 2004, Iridium anomalies and shocked quartz in a Late Archean spherule layer from the Pilbara craton: new evidence for a major asteroid impact at 2.63 Ga, Geology, 32, s. 1029 1032. Reimold W.U., Koeberl C., Johnson S., McDonald I., 2000, Early Archean spherule beds in the Barberton Mountain Land, South Africa: Impact or terrestrial origin [w:] I. Gilmour, C. Koeberl (red.), Impacts and the Early Earth, Lecture Notes in Earth Science, Springer, Heidelberg, 91, s. 117 180. Self-Trail, J.M. 2003, Shock-wave-induced fracturing of calcareous nannofossils from the Chesapeake Bay impact crater, Geology, 31, s. 697 700. Shukolyukov A., Kyte F.T., Lugmair G.W., Lowe D.R., Byerly G.W., 2000, The oldest impact deposits on Earth First confirmation of an extraterrestrial component. Impacts and the Early

36 Problematyczność identyfikacji impaktu na podstawie geologicznych mikrośladów Earth [w:] I. Gilmour, C. Koeberl (red.), Lecture Notes in Earth Science, Springer Verlag, Heidelberg, 91, s. 99 115. Simonson B.M., 1992, Geological evidence for a strewn field of impact spherules in the early Precambrian Hamersley Basin of Western Australia, Bulletin of the Geological Society of America, 104, s. 8219 8839. Simonson B.M., 2003, Petrographic criteria for recognizing certain types of impact spherules in well-preserved Precambrian successions, Astrobiology, 3, s. 49 65. Simonson B.M., Davies D., 1996, PGEs and quartz grains in a resedimented Late Archean impact horizon in the Hamersley Group of Western Australia (abstract), Lunar and Planetary Science, 27, s. 1203 1204. Simonson B.M., Glass B.P., 2004, Spherule layers records of ancient impacts, Annual Reviews of Earth and Planetary Science, 32, s. 329 361. Simonson B.M., Beukes N.J., Hassler S., 1997, Discovery of a Neoarchean impact spherule horizon in the Transvaal Supergroup of South Africa and possible correlations to the Hamersley Basin of Western Australia (abstract), Lunar and Planetary Science, 28, s. 1323 1324. Simonson B.M., Byerly G.R., Lowe D.R., 2004, The early Precambrian record of large extraterrestrial impacts [w:] P. Eriksson, W. Alterman, O. Catuneanu (red.), The Precambrian Earth: Tempos and Events, Elsevier Publishing Corp, New York, s. 27 45. Simonson B.M., Koeberl C., McDonald I., Reimold W.U., 2000, Geochemical evidence for an impact origin for a Late Archean spherule layer, Transvaal Supergroup, SouthAfrica, Geology, 28, s. 1103 1106. Simonson B.M., Davies D., Wallace M., Reeves S., Hasler S.W., 1998, Iridium anomaly but no shocked quartz from Late Archeanmicrokrystite layer: Oceanic impactejecta?, Geology, 26, s. 195 198. Smit J., 1999, The global stratigraphy of the Cretaceous Tertiary boundary impact Ejecta, Annual Reviews of Earth and Planetary Science, 27, s. 75 113. Symes S.J.K., Sears D.W.G., Akridge D.G., Huang S., Benoit P.H., 1998, The crystalline lunar spherules: Their formation and implications for the origin of meteoriticchondrules, Meteoritics and Planetary Science, 33, s. 13 29. Taylor R., Abdul-Sada A.K., 2000, There are no fullerenes in the K T boundary layer, Fullerene Science and Technology, 8, s. 47 54. Taylor S., Lever J.H., 2001, Seeking unbiased collections of modern and ancient Meteorites [w:] B. Peucker-Ehrenbrink, B. Schmitz (red.), Accretion of Extraterrestrial Matter throughout Earth s History, Kluwer Academic/Plenum Publishers, New York, s. 205 219. Taylor S., Lever J.H., Harvey R.P., 1998, Accretion rate of cosmic spherules measured at the South Pole, Nature, 393, s. 899 903. von der Borsch C.C., 1971, Glassy objects in Tertiary deep-sea clays cored by the Deep Sea Drilling Project, Marine Geology, 10, s. 5 14. Wdowiak T.J., Armendarez L.P., Agresti D.G., Wade M.L., Wdowiak S.Y., Claeys P., Izett G., 2001, Presence of an iron-rich nanophase material in the upper layer of the Cretaceous Tertiary boundary clay, Meteoritics and Planetary Science, 36, s. 123 133.