Warszawa, październik 2008 r.

PROGRAM ROZWOJU PRODUKTÓW TURYSTYKI AKTYWNEJ I KULTUROWEJ W WOJEWÓDZTWIE MAZOWIECKIM Opracowano na zlecenie Mazowieckiej Regionalnej Organizacji Turystycznej Projekt dofinansowany ze środków Ministerstwa Sportu i Turystyki Warszawa, październik 2008 r.

Copyright 2008 by Polska Agencja Rozwoju Turystyki S.A., ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa Program rozwoju produktów turystyki aktywnej i kulturowej w województwie mazowieckim został opracowana przez zespół w składzie: 1. Iwona Majewska 2. Tatiana Telniuk 3. Radomir Broma 4. Dariusz Kołodziejczyk 5. Marek Konopka - konsultant zewnętrzny Dr Grzegorz Grabowski koordynacja merytoryczna z ramienia Mazowieckiej Regionalnej Organizacji Turystycznej Rafał Rajkowski stała współpraca z ramienia Mazowieckiej Regionalnej Organizacji Turystycznej Niniejszy dokument został opracowany na zlecenie, przy współpracy i wydatnej pomocy merytorycznej i organizacyjnej Mazowieckiej Regionalnej Organizacji Turystycznej. Polska Agencja Rozwoju Turystyki S.A. istnieje na polskim rynku inwestycji turystycznych od 1993 roku. Celem Spółki jest pomoc w tworzeniu i realizacji projektów wspierających rozwój infrastruktury turystycznej w Polsce. Polska Agencja Rozwoju Turystyki S.A. jest liderem w tworzeniu markowych produktów turystycznych, inicjowaniu i kreowaniu nowoczesnych procesów inwestycyjnych. Polska Agencja Rozwoju Turystyki SA, ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa 2

Autorzy dokumentu pragną serdecznie podziękować wszystkim osobom, których wiedza i doświadczenie przyczyniły się do powstania Programu rozwoju produktów turystyki i aktywnej i kulturowej w województwie mazowieckim w ramach wdroŝenia Strategii rozwoju turystyki w województwie mazowieckim na lata 2007-2013. 2013. Niniejszy dokument powstał przy współpracy z niŝej wymienionymi podmiotami: Urząd Marszałkowski Województwa Mazowieckiego Samorządy lokalne województwa mazowieckiego Lokalne Organizacje Turystyczne województwa mazowieckiego Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze Jednostki naukowo-badawcze Organizacje pozarządowe działające na terenie województwa mazowieckiego Instytucje prowadzące działalność kulturalną na terenie województwa mazowieckiego Polska Agencja Rozwoju Turystyki SA, ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa 3

SPIIS TREŚCII 1. WPROWADZENIE......... 5 2. METODOLOGIA......... 9 3. DIAGNOZA STANU ANALIZA FUNKCJONUJĄCYCH PRODUKTÓW TURYSTYKI AKTYWNEJ I KULTUROWEJ... 13 3.1. Synteza potencjału produktów turystyki aktywnej i kulturowej... 15 3.2. Inwentaryzacja głównych istniejących produktów turystyki aktywnej i kulturowej... 18 3.3. Wnioski...20 4. ANALIZA SWOT......... 22 5. KONCEPCJA ROZWOJU PRODUKTÓW TURYSTYKI AKTYWNEJ I KULTUROWEJ......... 26 5.1. Produkt turystyczny a wizerunek regionu...26 5.2. Identyfikacja wiodących produktów turystyki aktywnej i kulturowej...31 6. WDRAśANIE......... 216 6.1. Harmonogram realizacji... 219 6.2. Główne źródła finansowania... 220 6.3. Monitoring realizacji... 224 Polska Agencja Rozwoju Turystyki SA, ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa 4

1. WPROWADZENIE Uwagi wstępne Na obecnym rynku turystycznym kluczowe znaczenie, szczególnie w kontekście rozwoju gospodarki turystycznej na poziomie regionalnym mają produkty turystyczne, rozumiane jako unikalne kompozycje dóbr, usług i atrakcji turystycznych, umoŝliwiających planowanie, odbywanie oraz gromadzenie wraŝeń związanych z podróŝą turystyczną. Na współczesnych rynkach turystycznych kluczowe znaczenie dla osiągnięcia przewagi konkurencyjnej oraz zajęcia dominującej pozycji na turystycznej mapie mają produkty turystyczne, które cechuje unikalność i oryginalność, złoŝoność i komplementarność oraz łatwa dostępność i wysoka jakość. Największą popularnością cieszą się produkty powstałe na bazie istniejącego regionalnego i lokalnego potencjału, inspirowane walorami naturalnymi i kulturowymi, stając się tym samym niepodrabialną i wyjątkową ofertą turystyczną. Im bardziej zdywersyfikowana oferta produktowa, tym silniejsza pozycja obszaru recepcji turystycznej. Przeprowadzona diagnoza strategiczna województwa mazowieckiego wykazała znaczące dysproporcje pomiędzy istniejącym potencjałem turystycznym obszaru a stopniem jego wykorzystania w postaci kompleksowych, zintegrowanych i unikalnych produktów turystycznych, adresowanych do określonych segmentów rynku klientów, odpowiadających na zidentyfikowaną wiązkę potrzeb. Rozwój konkurencyjnej rynkowo oferty produktowej regionu mazowieckiego, dostosowanej do zdefiniowanych i rozpoznanych potrzeb konkretnych grup odbiorców, wykorzystującej istniejące walory naturalne i antropogeniczne oraz funkcjonującą infrastrukturę, umoŝliwiającej pobyty w celach turystycznych jest najwaŝniejszym czynnikiem sukcesu rozwoju turystyki w Regionie. Bogate walory środowiska naturalnego oraz zróŝnicowany i ciekawy krajobraz kulturowy Mazowsza predestynują obszar do rozwoju atrakcyjnych produktów turystycznych. Program rozwoju produktów turystyki aktywnej i kulturowej województwa mazowieckiego jest, po Strategii rozwoju turystyki województwa mazowieckiego, drugim podstawowym dokumentem warunkującym turystyczny sukces Regionu. Wynika to zarówno z ogromnej dysproporcji pomiędzy potencjałem turystycznym województwa a funkcjonującymi produktami turystycznymi, jak i koniecznością spójnego rozwoju turystyki na terenie całego województwa, co wymaga wygenerowania takiej oferty, która spowoduje równomierną dystrybucję ruchu turystycznego. Program będzie oparty na nowatorskim podejściu do rozwoju turystyki opartym na załoŝeniu, Ŝe turystyka stanowi jedną z najszybciej rozwijających się gałęzi gospodarki, a jej znaczenie ekonomiczne i społeczno-gospodarcze wyraŝa się zarówno w liczbach (wkład w PKB, liczba miejsc pracy), jak i w równie istotnych, wartościach niepoliczalnych związanych m.in. z rozwojem regionalnym, aktywizacją i podnoszeniem morale społeczności lokalnych, przeciwdziałaniem wykluczeniu społecznemu, wychowaniem dzieci i młodzieŝy dla rozwoju kraju. Zatem punktem wyjścia do opracowania Programu będzie interdyscyplinarność turystyki, czyli powiązanie kilku dziedzin Ŝycia społeczno- Polska Agencja Rozwoju Turystyki SA, ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa 5

gospodarczego Regionu celem stworzenia wysokiej jakości zintegrowanego produktu turystycznego województwa. Kluczem zaś jest szerokie pojęcie produktu turystycznego. Ujęcie produktowe ma kapitalne znaczenie, poniewaŝ na współczesnych rynkach turystycznych dominującą rolę pełnią kompozycje produktowe zespalające róŝne elementy i składniki oferty (atrakcje, infrastruktura, dostępność komunikacyjna, informacja, usługi etc.), jak to zaprezentowano poniŝej: Elementy materialne PRODUKT TURYSTYCZNY Usługi Otoczenie Walory turystyczne Transport Pogoda Infrastruktura turystyczna Zakwaterowanie Kontakty towarzyskie WyŜywienie Gastronomia WraŜenia, emocje Pamiątki PilotaŜ, przewodnictwo Nowe doświadczenia, umiejętności Sprzęt turystyczny i sportowy WypoŜyczalnie Wizerunek miejsca Idea (pomysł), organizacja Sfera ekonomiczna Sfera psychologiczna Źródło: J. Kaczmarek, A. Stasiak, B. Włodarczyk, Produkt turystyczny, PWE, Warszawa 2005. Obszar projektu W sposób naturalny projektem objęty jest obszar całego województwa mazowieckiego, w jego administracyjnych granicach, choć z uwagi na rozbieŝności pomiędzy dzisiejszym Regionem a historycznym Mazowszem, niekiedy bardzo trudno było tego obszaru się trzymać restrykcyjnie. Zagadnienie to nabiera szczególnej wagi właśnie w kontekście kreacji produktów turystycznych, które są ściśle powiązane z walorami, nie podlegającymi granicom administracyjnym. Stąd wszędzie tam, gdzie było to uzasadnione merytorycznie niniejszy dokument w swej zawartości wykracza poza granice województwa mazowieckiego. Inicjator projektu Głównym inicjatorem projektu jest Mazowiecka Regionalna Organizacja Turystyczna. Natomiast instytucją współfinansującą projekt wraz z MROT jest Ministerstwo Sportu i Turystyki Departament Turystyki w ramach dofinansowania zadań realizowanych przez jednostki spoza sektora finansów publicznych w ramach dotacji budŝetowej. Polska Agencja Rozwoju Turystyki SA, ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa 6

W kontekście przedmiotu niniejszego dokumentu do najwaŝniejszych celów statutowych MROT naleŝą m.in.: kreowanie i promowanie pozytywnego i atrakcyjnego wizerunku województwa mazowieckiego, wspieranie rozwoju turystyki zgodnie ze strategią rozwoju województwa mazowieckiego, integracja środowisk turystycznych w województwa mazowieckiego, prowadzenie informacji turystycznej w województwie mazowieckim, koordynowanie działań w zakresie planowania i realizacji imprez turystycznych, usług turystycznych i innych produktów turystycznych, doskonalenie kadr turystycznych, prowadzenie działań marketingowych, analiz i monitoringu w zakresie turystyki, stwarzanie warunków do powstawania i promowania produktów turystycznych. Niewątpliwie decyzja o opracowaniu Programu rozwoju produktów turystyki aktywnej i kulturowej powinna być rozpatrywana w kontekście stwarzania warunków do powstawania i promowania produktów turystycznych. Cele projektu Bezpośrednim celem realizacji projektu jest opracowanie strategicznego dokumentu prezentującego flagowe produkty turystyczne województwa mazowieckiego wraz z koncepcją ich funkcjonowania oraz harmonogramem wdraŝania i źródłami finansowania. Do pośrednich celów projektu naleŝy zaliczyć: rozwój turystyki w Regionie, przedłuŝenie sezonu turystycznego, wzrost liczby turystów przybywających na teren województwa mazowieckiego, zróŝnicowanie oferty produktowej województwa, wywoływanie efektu synergii oraz stymulowanie współpracy w Regionie. Spójność projektu ze Strategią rozwoju turystyki w województwie mazowieckim na lata 2007-2013 Potrzeba realizacji projektu pozostaje w bezpośrednim związku z opracowaną na zlecenie Mazowieckiej Regionalnej Organizacji Turystycznej w 2007 roku Strategią rozwoju turystyki w województwie mazowieckim na lata 2007-2013. W diagnozie strategicznej wśród zdiagnozowanych problemów rozwojowych województwa oraz jego słabych stron poczesne miejsce zajęła informacja turystyczna. Przeprowadzona analiza wskazała, Ŝe istnieją ogromne dysproporcje między posiadanym potencjałem a jego wykorzystaniem dla rozwoju turystyki, co oznacza, Ŝe stopień wykorzystania walorów turystycznych jest bardzo niski. Przekłada się to bezpośrednio na małą ilość zintegrowanych produktów turystycznych zarówno produktów miejsca, jak i produktów liniowych i sieciowych opartych na unikalnych walorach naturalnych i antropogenicznych. W chwili obecnej głównym problemem województwa mazowieckiego związanym z rozwojem turystyki jest brak oferty produktowej integrującej walory Regionu, w szczególności oferty, która spajałaby Polska Agencja Rozwoju Turystyki SA, ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa 7

atrakcje wszystkich subregionów i Warszawy. A, jak wspomniano, istnienie takiej oferty jest kluczowym czynnikiem sukcesu rozwoju tej gałęzi gospodarki, poniewaŝ umoŝliwia wyprowadzenie ruchu turystycznego z Warszawy i skierowanie turystów w głąb Regionu, a tym samym wykorzystanie jego potencjału. Pozostaje to w korelacji ze sformułowanymi rekomendacjami, gdzie stwierdzono, Ŝe w zakresie produktu duŝy nacisk naleŝy połoŝyć na kreację i wdroŝenie markowych mazowieckich produktów turystycznych. Inspiracji naleŝy poszukiwać w unikalnych walorach przyrodniczych i antropogenicznych Mazowsza. W związku z powyŝszym niniejszy dokument jest kluczowym w ramach wdraŝania Strategii w kontekście produktów turystycznych województwa mazowieckiego. Zakres projektu Niniejszy dokument został opracowany zgodnie z metodologią konstruowania strategii i składa się zasadniczo z trzech części: diagnostycznej, strategicznej oraz wdroŝeniowej. Pierwszy rozdział dotyczy przedstawienia zastosowanej metodologii analizy diagnostycznej oraz narzędzi kreacji produktów turystycznych. Dotyczy to zarówno metodyki pozyskiwania danych oraz analizowania wykorzystywanych źródeł, jak i metodologii budowania zintegrowanych i komplementarnych produktów turystycznych. Kolejny rozdział dotyczy analizy status quo postrzeganej przez pryzmat syntezy potencjału produktowego województwa mazowieckiego, inwentaryzacji istniejących produktów turystycznych oraz wynikających z analizy wniosków. Następny rozdział, zamykający część diagnostyczną obejmuje analizę SWOT, prezentującą mocne i słabe strony oraz szanse i zagroŝenia w kontekście budowy produktów turystyki aktywnej i kulturowej Mazowsza. Dalszy rozdział, obejmujący część strategiczną, dotyczy korelacji pomiędzy marką Mazowsza, strategią promocji a produktami turystycznymi Regionu, koncepcją rozwoju flagowych produktów turystycznych województwa, listą produktów uzupełniających oraz prezentacją systemowych rozwiązań w zakresie tworzenia produktów liniowych. Całość opracowania zamyka rozdział dotyczący wdroŝenia w kontekście jego harmonogramu, źródeł finansowania oraz wskaźników efektywności. Polska Agencja Rozwoju Turystyki SA, ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa 8

2. METODOLOGIA ZałoŜenia ogólne Program rozwoju produktów turystyki aktywnej i kulturowej województwa mazowieckiego, zgodnie z metodologią stosowaną przez PART, opracowany został przy wykorzystaniu metody partycypacyjno-eksperckiej. Metoda ta obejmuje pracę jak w metodzie partycypacyjnej oraz istotny wkład koncepcyjny pracy konsultantów i ekspertów. Łączy ona zalety obu podejść metodycznych i polega na tym, Ŝe: Część prac wykonywana jest w wersji uczestniczącej (partycypacyjnej) z udziałem władz i przedstawicieli opiniotwórczych kręgów z województwa, branŝy turystycznej oraz organizacji pozarządowych. Część prac wykonują konsultanci i eksperci (np. niektóre analizy, raporty, syntezy, diagnozy, scenariusze, opracowanie niektórych koncepcji działań). Do konsultantów naleŝy teŝ analizowanie i ewentualne korygowanie materiałów wypracowanych w trakcie spotkań, a następnie rozwijanie lub doskonalenie ich treści. Wyniki prac konsultantów są udostępniane i dyskutowane z przedstawicielami samorządu terytorialnego, branŝy turystycznej oraz wszystkimi podmiotami zainteresowanymi rozwojem turystyki w regionie. Prezentacje, spotkania i konsultacje są realizowane z wykorzystaniem techniki moderacji wizualnej, która pozwala na: uzyskanie wysokiego poziomu interakcji między uczestnikami spotkań, bardzo efektywne z punktu widzenia czasu dochodzenie do wyników pracy w grupie, ogniskowanie dyskusji, trzymanie się tematu, wizualizację przebiegu pracy i jej wyników. Podczas opracowywania dokumentu podjęte zostały następujące rodzaje działań: Analizy - analiza funkcjonujących produktów turystycznych województwa według określonych kryteriów oraz potencjału produktowego województwa. Konsultacje eksperckie spotkania z przedstawicielami samorządów, branŝy turystycznej, organizacji pozarządowych działających na rzecz rozwoju turystyki w Regionie, mające na celu prezentację poszczególnych etapów projektu tj. analiza status quo, omówienie moŝliwych koncepcji, wspólna kreacja produktów turystycznych. Opracowanie koncepcji rozwoju produktów turystyki aktywnej i kulturowej, bazującej na potencjale naturalnym i antropogenicznym województwa mazowieckiego. Opracowanie harmonogramu wdroŝenia wraz z identyfikacją podstawowych źródeł finansowania. Polska Agencja Rozwoju Turystyki SA, ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa 9

Opis sposobów pozyskiwania, poszukiwania i gromadzenia informacji potrzebnych do opracowania dokumentu Jednym z kluczowych czynników sukcesu podczas opracowywania Programu będzie metodyka poszukiwania, pozyskiwania i gromadzenia informacji potrzebnych do opracowania dokumentu. W procesie przeprowadzenia i opracowania analizy funkcjonujących produktów turystycznych województwa mazowieckiego zostaną wykorzystane następujące metody badawcze: Badanie Ankietowe Mailingowe jest metodą gromadzenia informacji pierwotnych przez zebranie odpowiedzi na przygotowane uprzednio pytania zadawane wybranym osobom, w związku z czym wymaga opracowania kwestionariusza ankietowego, który musi być rozesłany drogą elektroniczną do adresatów, zidentyfikowanych jako podmioty zaangaŝowane w rozwój produktów turystycznych. Telemarketing badanie telefoniczne stanowi uzupełnienie badania ankietowego, kontakt telefoniczny, ma na celu zwiększenie skuteczności poboru danych i przyspieszenie procesu spływania ankiet; telemarketing istotnie wpływa na zmniejszenie błędów mogących powstać na skutek niewłaściwej interpretacji pytań w ankiecie. Badanie obserwacyjne, tzw. wizja lokalna - wizyty bezpośrednie, metoda gromadzenia informacji polegająca na dokonywaniu spostrzeŝeń w sposób zamierzony, planowany i systematyczny w celu znalezienia odpowiedzi na określone postawione pytania, osoba dokonująca spostrzeŝeń jest obserwatorem, obiektem obserwacji mogą być zarówno osoby, jak ich zachowania oraz przedmioty. Wizja lokalna polega na obejrzeniu funkcjonujących produktów turystycznych oczyma potencjalnego turysty. Badanie jakościowe wywiady osobiste pogłębione z przedstawicielami poszczególnych grup beneficjentów projektu. WaŜnym elementem metodologii zastosowanej przez PART SA podczas opracowania niniejszego dokumentu były warsztaty analityczno-strategiczne specjalne warsztaty z udziałem przedstawicieli jak najszerszej grupy organizacji i podmiotów funkcjonujących na analizowanym obszarze w zakresie rozwoju turystyki. Szczegółowy zakres warsztatów oraz miejsce ich przeprowadzenia zostały ustalone na początkowym etapie prac nad dokumentem z Zamawiającym. Warsztaty były poświęcone kreacji produktów turystycznych w województwie mazowieckim. Łączyły elementy diagnostyczne i strategiczne w kontekście budowy produktów turystyki aktywnej i kulturowej województwa mazowieckiego. W związku z powyŝszym w ramach realizacji projektu odbyło się 7 spotkań warsztatowych, ze względów logistycznych (pod względem umoŝliwienia uczestnikom dojazdu do miast, w których warsztaty były prowadzone) obszar województwa został podzielony na 7 umownych obszarów: w dniu 22 września 2008 r. warsztaty odbyły się w Radomiu dla obszaru Mazowsza Południowego; zaproszeni zostali przedstawiciele samorządów terytorialnych, organizacji pozarządowych oraz branŝy turystycznej powiatów: lipskiego, szydłowieckiego, zwoleńskiego, przysuskiego, białobrzeskiego, kozienickiego, grójeckiego, radomskiego oraz miasta Radom; Polska Agencja Rozwoju Turystyki SA, ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa 10

w dniu 23 września 2008 r. warsztaty odbyły się w Siedlcach dla obszaru Mazowsza Wschodniego; zaproszeni zostali przedstawiciele samorządów terytorialnych, organizacji pozarządowych oraz branŝy turystycznej powiatów: łosickiego, siedleckiego, wyszkowskiego, sokołowskiego, mińskiego, węgrowskiego, ostrowskiego, garwolińskiego oraz miasta Siedlce; w dniu 29 września 2008 r. warsztaty odbyły się w Ostrołęce; zaproszeni zostali przedstawiciele samorządów terytorialnych, organizacji pozarządowych oraz branŝy turystycznej powiatów: ostrołęckiego, makowskiego, przasnyskiego; w dniu 1 października 2008 r. warsztaty odbyły się w Płocku; zaproszeni zostali przedstawiciele samorządów terytorialnych, organizacji pozarządowych oraz branŝy turystycznej powiatów: mławskiego, ciechanowskiego, gostynińskiego, sierpeckiego, Ŝuromińskiego, płońskiego, płockiego i miasta Płock; w dniu 2 października 2008 r. warsztaty odbyły się w Izabelinie; zaproszeni zostali przedstawiciele samorządów terytorialnych, organizacji pozarządowych oraz branŝy turystycznej powiatów: sochaczewskiego, warszawskiego zachodniego, grodziskiego, Ŝyrardowskiego, pruszkowskiego, piaseczyńskiego, otwockiego; w dniu 6 października 2008 r. warsztaty odbyły się w Wołominie; zaproszeni zostali przedstawiciele samorządów terytorialnych, organizacji pozarządowych oraz branŝy turystycznej powiatów: nowodworskiego, legionowskiego, wołomińskiego, pułtuskiego; w dniu 14 października 2008 r. warsztaty odbyły się w Warszawie; zaproszeni zostali przedstawiciele samorządów terytorialnych, organizacji pozarządowych oraz branŝy turystycznej m. st. Warszawy. Ogólna metodyka kreowania produktów turystycznych W tym kontekście punktem wyjścia była definicja produktu turystycznego. Określenie czym jest produkt turystyczny budzi wśród znawców tematyki wiele kontrowersji, stąd istnienie wielu definicji produktu, kładących nacisk na róŝne jego aspekty. Pojęcie produktu turystycznego bowiem obciąŝone jest pewnymi niejasnościami. W węŝszym znaczeniu oznacza wszystko co turysta kupuje, w szerokim - jest kompozycją tego, co turysta czyni w czasie podróŝy turystycznej i w miejscu docelowego pobytu. Wypracowanej metodologii PART S.A. najbliŝsza jest koncepcja produktu turystycznego jako zespołu składników zestawionych razem w pakiecie, słuŝącym zaspokojeniu potrzeb klientów. Z punktu widzenia turysty, produkt obejmuje kompletne przeŝycia od czasu, kiedy opuszcza dom do czasu, kiedy do niego wraca. A więc produkt turystyczny jest mieszanką wielu składników m.in. atrakcji i środowiska miejsca docelowego, infrastruktury i usług miejsca docelowego, dostępności miejsca docelowego, wizerunków miejsca docelowego oraz ceny płaconej przez konsumenta. Pod wszystkimi z tych pojęć kryją się konkretne elementy, składające się na wymienione powyŝej przeŝycia. Produkt turystyczny jest, zatem pakietem składników materialnych i niematerialnych, opartych na moŝliwościach spędzania czasu w miejscu docelowym. Pakiet jest postrzegany przez turystę jako przeŝycie dostępne za określoną cenę. Bazując na powyŝszych definicjach podczas realizacji projektów PART S.A. wypracowała metodologię kreowania produktów turystycznych. NajwaŜniejszym jej elementem jest pomysł, którego realizacja spowoduje napływ turystów do Regionu, dając im powód przyjazdu. Polska Agencja Rozwoju Turystyki SA, ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa 11

Punktem wyjścia do konstruowania produktów turystycznych są motywacje podróŝy. Optymalny produkt turystyczny powinien przede wszystkim odnosić się i zaspokajać potrzeby segmentów klientów, do których kierowana jest oferta. Kupujący, a więc takŝe turyści wybierają te produkty, które postrzegają, jako mające największą zdolność do zaspokajania ich potrzeb. Abraham Maslow zaproponował podział potrzeb ludzkich na podstawowe czyli fizjologiczne (głód, pragnienie, sen), bezpieczeństwa (opieka, bezpieczeństwo) i wyŝsze czyli społeczne (przynaleŝność, miłość, przyjaźń), uznania i szacunku (prestiŝ, osiągnięcia), samorealizacji (ambicja, samourzeczywistnienie się) oraz estetyczne. Potrzeby podstawowe powinny być zaspokajane przed potrzebami wyŝszego rzędu. Usługi turystyczne naleŝą do grupy usług zaspokajających wiele potrzeb fizycznych, społecznych i psychologicznych. Są one związane z takimi motywami podróŝy, jak potrzeba odpoczynku, chęć ucieczki od codziennego otoczenia, od rutyny, chęć poszukiwania nowych i odmiennych doświadczeń, odwiedzenie atrakcyjnych miejsc, poznanie ciekawych zjawisk przyrodniczych, korzystanie z dóbr kultury. Podczas budowy produktów naleŝy pamiętać, Ŝe turyści chcą zaspokoić w tym samym czasie więcej niŝ jedną potrzebę. Produkty odnoszące największy sukces to te, które najlepiej odpowiadają na wiązkę potrzeb określonego segmentu odbiorców. Nie tylko jakość i atrakcje danego miejsca są motywujące, ale takŝe szeroko pojęta zdolność danego miejsca do pełnego zaspokajania róŝnych potrzeb. Określenie oryginalnych i unikalnych produktów turystycznych na bazie analizy zasobów obszaru, istniejącej oferty turystycznej oraz profilu turystów odwiedzających Region wymaga współpracy wszystkich środowisk zainteresowanych rozwojem turystyki. Są to: gestorzy bazy noclegowej i gastronomicznej (m.in. właściciele gospodarstw agroturystycznych), właściciele infrastruktury paraturystycznej (np. obiektów sportowych), stowarzyszenia lokalne i regionalne, władze samorządowe, mieszkańcy obszaru, lokalni twórcy i artyści. Baza do kreacji produktów turystycznych była wypracowana podczas warsztatów, moderowanych przez konsultantów PART S.A. W zakresie tego zadania PART S.A. wykorzystała bogate doświadczenia, wiedzę oraz rozwijaną sukcesywnie metodykę, stosowaną od lat w trakcie współpracy z samorządami terytorialnymi, branŝą i organizacjami turystycznymi w procesach budowy i rozwoju silnych produktów turystycznych. Metodologia PART S.A. jest najszerzej wykorzystywaną metodą w procesach kreacji produktów turystycznych dla jednostek samorządu terytorialnego. W ramach prac następuje nie tylko określenie idei produktu, wskazanie i budowa struktury produktu mix dla danego obszaru turystycznego, ale wcześniej następuje proces segmentacji rynku, pozycjonowania strategicznego oraz tzw. analizy opcji. W trakcie prac nad produktami bierze się pod uwagę zarówno bogatą listę analiz otoczenia, aktualne trendy w Polsce i zagranicą oraz spodziewane zmiany w najbliŝszych latach. Polska Agencja Rozwoju Turystyki SA, ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa 12

3. DIAGNOZA STANU ANALIZA FUNKCJONUJĄCYCH PRODUKTÓW TURYSTYKI AKTYWNEJ I KULTUROWEJ W ramach Strategii Rozwoju Turystyki dla Województwa Mazowieckiego na lata 2007-2013, cz. II, Koncepcja rozwoju turystyki oraz jej wdroŝenie, problematyka opracowania i wdroŝenia produktów turystycznych znalazła bardzo istotne miejsce. Zostały one wpisane jako jeden z waŝniejszych elementów zarówno do wizji, jak i misji w następującym ujęciu: Wizja Województwo efektywnie wykorzystuje potencjał przyrodniczy i dziedzictwo kulturowe, oferując wysokiej jakości produkty turystyczne, skierowane do starannie wybranych segmentów rynku regionalnego, krajowego i zagranicznego. Przestrzeń turystyczna jest zarządzana zgodnie z zasadami zrównowaŝonego rozwoju oraz oczekiwaniami i potrzebami turystów i mieszkańców. Misja Staramy się moŝliwie szeroko dywersyfikować ofertę, przedstawiając na rynku sprofilowane, profesjonalne pakiety turystyczne. Chcemy wykorzystywać potencjał tkwiący w całym Regionie, wykorzystywać Warszawę i ruch turystyczny, który ona naturalnie generuje, efektywnie zachęcając przyjeŝdŝające do niej osoby do poznawania województwa. W Strategii podkreślono takŝe znaczenie produktów w następującym zakresie: Na współczesnym rynku turystycznym kluczowe znaczenie pełnią zintegrowane produkty turystyczne dostosowane do potrzeb turystów. Im większa oryginalność i unikalność kompozycji produktowych, tym większe prawdopodobieństwo zainteresowania ofertą turystów. DuŜe znaczenie ma równieŝ komplementarność, która umoŝliwia realizowanie kilku potrzeb w tym samym czasie. Odniesiono się równieŝ do specyficznej sytuacji Mazowsza i problematyki realizacji na terenie województwa produktów turystycznych: Województwo mazowieckie w kontekście oferty produktowej charakteryzują następujące główne problemy: Brak zintegrowanych i kompleksowych produktów turystycznych, równieŝ liniowych, strefowych i sieciowych Nierównomierny rozwój inicjatyw i projektów, mających na celu powstanie oferty produktowej Brak produktów o charakterze regionalnym, nawiązujących do specyfiki regionów/subregionów Brak produktów integrujących walory i atrakcje Warszawy z walorami i atrakcjami innych subregionów województwa Województwo mazowieckie i jego produkty turystyczne są wciąŝ jeszcze nieznane mieszkańcom Polski, jak i gościom zagranicznym. W związku z powyŝszym w kontekście kreowania oferty produktowej w województwie mazowieckim najwaŝniejsze znaczenie ma kilka czynników: Polska Agencja Rozwoju Turystyki SA, ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa 13

Równomierny rozwój produktów turystycznych na terenie całego województwa Wykorzystanie najwaŝniejszych atutów województwa, jego unikalnych walorów jako inspiracji i bazy do kreowania produktów turystycznych Tworzenie produktów zintegrowanych obszarowo, umoŝliwiających korzystanie z wielu atrakcji turystycznych województwa (Rozdział: Produkt turystyczny. Rozwój oferty produktowej, s.15) Przedstawione uwagi metodologiczne powinny być podstawą opracowania projektów produktów turystycznych województwa. Dodać jednak naleŝy, Ŝe nawet najciekawsze koncepcje czy inicjatywy produktowe muszą spełniać cechy warunkujące moŝliwość ich realizacji i stałego wykorzystania. Do nich nalezą przede wszystkim: - oryginalność i unikatowość pomysłu, powinien on mieć taką nośność, Ŝe staje się atrakcją dla określonej (mniejszej lub większej) grupy odbiorców. Dla przykładu moŝe to być kolekcja, którą trzeba zobaczyć, obiekty, których wyjątkowość powoduje, Ŝe naleŝy koniecznie je przeŝyć, obyczaje (np. palmy wielkanocne i związane z tym uroczystości sakralne i inne obrzędy), których gdzie indziej przyjeŝdŝający nie zobaczy, festiwal inny niŝ w innych regionach czy krajach itp. - standard, czyli stała obecność i dostępność na rynku, produkt, który moŝe przyciągać ciągle nowych lub ponownie juŝ z nim zaznajomionych odbiorców, powinien stale występować w określonym miejscu i czasie, gdyŝ tylko wtedy moŝe stać się obiektem systematycznej promocji i występować w ramach szerszej oferty rynkowej. Taką cechą stałości mogą poszczycić się oferty muzeów, jednakŝe potraktowanie ich jako produktu wymaga spełnienia pierwszej cechy unikatowości, jaką prezentuje np. Luwr, ErmitaŜ czy British Museum, które same dla siebie są marką rynkową. W Polsce takie cechy posiada niewiele placówek, niekiedy są to fragmenty stałych ekspozycji o wyjątkowych walorach (np. zbiory z Faras) w Muzeum Narodowym w Warszawie - wyraźnie określoną charakterystykę odbiorców, w zaleŝności od wyrafinowania produktu moŝe on być ofertą kierowaną do rozmaitej wielkości odbiorców: ekskluzywną, popularną lub masową; wielkość grupy odbiorców wpływa na sposób jego przygotowania i organizacji, gdyŝ inaczej zaspakaja się zapotrzebowanie na zwiedzanie grupy obiektów zabytkowych, inaczej zaś gdy jest to kilkudniowy festiwal np. muzyczny, jeszcze inaczej gdy dotyczy to np. teatru o wyjątkowej marce czy festiwalu teatralnego dla wyrafinowanej publiczności europejskiej. - kompletność produktu, produkt turystyczny w swoim załoŝeniu moŝe być modyfikowany i powinien być rozwijany odpowiadając na zmiany w otaczającej rzeczywistości; naleŝy go do niej dostosowywać i wzbogacać(m.in. dlatego rozróŝniany jest rdzeń produktowy, produkt rzeczywisty, poszerzony, potencjalny itp.). JednakŜe, aby moŝna go nazwać produktem istniejącym i funkcjonującym musi być kompletny tzn. spełniać cechy warunkujące jego funkcjonowanie merytoryczne, organizacyjne i finansowe. W chwili obecnej w Warszawie i na Mazowszu istnieje niewielka liczba produktów posiadających cechę kompletności tzn. posiadających wszystkie istotne cechy warunkujące funkcjonowanie produktu zarówno co do jego merytorycznej treści, jak przygotowania organizacyjnego i zaplecza finansowego. Polska Agencja Rozwoju Turystyki SA, ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa 14

Przedstawiając poniŝej potencjał produktowy i inwentaryzację produktów w Warszawie i na Mazowszu staramy się określić, w jakiej mierze spełniają one wyŝej wymienione niezbędne cechy. 3.1. Synteza potencjału produktów turystyki aktywnej i kulturowej Na terenie województwa mazowieckiego występuje cały szereg walorów przyrodniczych i antropogenicznych, które mogą stać się podstawą do budowy ciekawych i oryginalnych produktów turystycznych, zarówno turystyki aktywnej, jak i kulturowej. Region mazowiecki dysponuje niewystarczająco obecnie wykorzystywanymi walorami przyrodniczymi. Na terenie województwa znajduje się Kampinoski Park Narodowy (jedyny park narodowy w Europie graniczący ze stolicą państwa), 9 parków krajobrazowych, 171 cennych rezerwatów przyrody, oraz 62 obszary chronionego krajobrazu. Mimo, Ŝe zalesienie województwa jest niezbyt wysokie, to istniejące w Regionie obszary chronione (29,6 % terenu województwa) rekompensują mały stopień zalesienia. Mazowiecki krajobraz wyróŝniają sosnowe lasy, rozległe łąki i pastwiska, liczne i cenne torfowiska. Obszar województwa naleŝy zaliczyć do wybitnie nizinnego, jednakŝe krajobraz jest urozmaicony dolinami rzecznymi, wysokimi skarpami, wydmami, a na południu województwa równieŝ wyŝynami. Region mazowiecki posiada bardzo bogatą sieć hydrograficzną. W środku województwa krzyŝują się 3 wielkie rzeki: Wisła- królowa polskich rzek, Narew i Bug. W miejscu gdzie łączą się Narew i Bug, zostało utworzone sztuczne Jezioro Zegrzyńskie. Poza trzema największymi, malowniczymi rzekami, cechującymi się niskim stopniem przekształcenia przez człowieka, wysoką atrakcyjnością wyróŝniają się równieŝ Bzura, Liwiec, Radomka, Pilica, Świder, Wkra, IłŜanka, Orzyc, Omulew, Skrwa. Na zachodzie województwa znajduje się równieŝ Pojezierze Gostynińskie, teren o wysokich walorach przyrodniczych. PowyŜsze walory stanowią znakomitą bazę do rozwoju róŝnorodnych produktów turystyki aktywnej. Mazowieckie lasy, puszcze, doliny rzeczne, obszary chronione nadają się idealnie do uprawiania turystyki rowerowej. W niektórych rejonach województwa sieć szlaków juŝ obecnie jest bardzo duŝa. Niektóre obszary, jak np. Kampinoski Park Narodowy, stanowią równieŝ znakomity teren do uprawiania narciarstwa biegowego (ze względu na zróŝnicowany teren). Obszerne przestrzenie województwa stwarzają znakomite warunki do rozwoju turystyki konnej. Parki Narodowy i Krajobrazowe posiadają takŝe sieć szlaków pieszych. Mazowieckie walory przyrodnicze cechują się duŝym stopniem powiązania z historią Regionu, jak i całego kraju. Szczególnym przykładem jest tutaj Puszcza Kampinoska, stanowiąca pole działań wojennych podczas Powstania Styczniowego i II Wojny Światowej. Teren ten jest takŝe integralnie związany z postacią Fryderyka Chopina. Mazowieckie puszcze (Kampinoska, Kamieniecka, Biała, Zielona, Kozienicka) obfitują w bogatą faunę, która równieŝ stanowi o wyjątkowości tych terenów (i stwarzające moŝliwości rozwoju specjalistycznych produktów). Region mazowiecki posiada olbrzymi potencjał produktowy, jeśli chodzi o turystykę wodną. Liczne malownicze rzeki, Pojezierze Gostynińskie, Jezioro Zegrzyńskie stwarzają doskonałe warunki do rozwoju Ŝeglarstwa, windsurfingu, kajakarstwa i innych sportów wodnych. Największe rzeki stwarzają moŝliwość rozwoju Ŝeglugi śródlądowej, stanowiącej podstawę do stworzenia znakomitych produktów turystycznych (w powiązaniu z walorami kulturowymi). Polska Agencja Rozwoju Turystyki SA, ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa 15

Zasoby wodne Mazowsza to takŝe potencjał do rozwoju wędkarstwa, w oparciu o bogatą faunę mazowieckich rzek i jezior. Województwo Mazowieckie dysponuje równieŝ pewnymi walorami uzdrowiskowymi, związanymi ze zdrowotnym działaniem mazowieckich lasów (Mazowiecki i Chojnowski Park Krajobrazowy- uzdrowiska w Otwocku i Konstancinie- Jeziornej), oraz licznymi źródłami termalnymi (obecnie wykorzystywanymi jedynie w Mszczonowie i Konstancinie- Jeziornej). Są to wcale cenne walory, w oparciu o które jest moŝliwe stworzenie atrakcyjnych produktów turystycznych (ponownie w powiązaniu z walorami kulturowymi). Jeśli chodzi o walory antropogeniczne i kulturowe, województwo mazowieckie stanowi znakomity obszar do rozwijania róŝnorodnych produktów turystyki kulturowej. Do najwaŝniejszych walorów województwa naleŝą te związane z postaciami i rodami historycznymi, które miały wpływ na rozwój kultury polskiej i europejskiej, a których korzenie znajdują się właśnie na terenie dzisiejszego województwa. Z tych postaci najwaŝniejszą jest oczywiście Fryderyk Chopin. Miejsca z nim związane to śelazowa Wola, Sochaczew, Brochów, Sanniki, Warszawa. Znacznymi postaciami związanymi z województwem są takŝe Jan Kochanowski (Sycyna, Czarnolas, Zwoleń), Józef Chełmoński (śelechów, Warszawa, Kuklówka, Radziejowice), Józef Piłsudski (Sulejówek, Warszawa), Maria Curie-Skłodowska (Warszawa), Kazimierz Pułaski (Warka), a takŝe rody Krasińskich (jedyny ród magnacki wywodzący się z Mazowsza; Krasne, Warszawa, Jadwisin, Radziejowice, Węgrów, Opinogóra) Radziwiłłów (Warszawa, Stara Wieś, Zatory, Jadwisin), a takŝe rody Poniatowskich i Czartoryskich (Warszawa, Jabłonna). Z województwem mazowieckim są równieŝ związane wielkie wydarzenia historyczne. NaleŜą do nich głównie: Cud nad Wisłą 1920r.- 18 najwaŝniejsza bitwa w dziejach świata (Radzymin, Ossów, Warszawa, Wołomin, Sulejówek, Nasielsk, Modlin i inne), Powstanie Warszawskie 1944 r., Powstanie Listopadowe (Noc Listopadowa w Warszawie, bitwy pod Ostrołęką, Olszynką Grochowską, Iganiami), Bitwa nad Bzurą (największa bitwa wojny obronnej września 1939 r.), a takŝe wielkie bitwy epoki napoleońskiej rozegrane pod Pułtuskiem, Ostrołęką i Raszynem. Równie waŝne są walory związane z dawną Rzeczpospolitą Obojga Narodów. NajwaŜniejsze wśród nich są Zamek Królewski w Warszawie, Pałac w Wilanowie, Łazienki Królewskie i zbiory Muzeum Narodowego w Warszawie, a takŝe liczne zabytki kultury materialnej dawnych Sarmatów (dwory i pałace, zabytkowe kościoły i ich wyposaŝenie z terenu całego województwa). Niezmiernie istotnym elementem tego obszaru produktowego jest równieŝ warszawski Trakt Królewski. Wyjątkowym walorem Stolicy jest teŝ obecność na jej terenie aŝ 6 rezydencji królewskich (Zamek Królewski, Pałac w Wilanowie, Pałac na Wodzie, Pałac Kazimierzowski, Zamek Ujazdowski, nieistniejący Pałac Saski). Region mazowiecki dysponuje duŝym potencjałem, jeśli chodzi o szeroko rozumianą kulturę ludową. śywy, prawdziwy folklor funkcjonuje obecnie przede wszystkim na Kurpiach, a takŝe m.in. w rejonie Gostynina i Kołbieli. Kulturę materialną wsi prezentuje kilka skansenów (Kadzidło, Sierpc, Radom, Granica, Sucha). Kulturę polskiej wsi reprezentuje Zespół Pieśni i Tańca Mazowsze, który obecnie rozbudowuje swoją siedzibę. Na terenie województwa mazowieckiego znajduje się bardzo wiele obiektów zabytkowych, stanowiących w duŝej mierze o potencjale produktowym regionów. Do najwaŝniejszych grup zabytków naleŝą obiekty sakralne (reprezentowane na Mazowszu w róŝnych stylach; są teŝ obiekty unikatowe: m.in. kościoły w Węgrowie, Kobyłce, Ostrołęce, Mariańskim Porzeczu, Szydłowcu, Przasnyszu, katedra w Płocku, kolegiata w Pułtusku, barokowe kościoły Warszawy) oraz obiekty rezydencjonalne (dwory i pałace: Polska Agencja Rozwoju Turystyki SA, ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa 16

m.in. Radziejowice, Głuchy, Sucha, Paplin, Otwock Wielki, Pałac Ogińskich w Siedlcach, liczne pałace Warszawy i okolic). Do bardzo waŝnych z punktu widzenia potencjału produktowego naleŝy równieŝ zaliczyć średniowieczne zamki ksiąŝąt mazowieckich (są to przede wszystkim Czersk, Ciechanów, Zamek Królewski w Warszawie, Sochaczew, Liw i Płock). Jeśli chodzi o pojedyncze miejsca, wokół których istnieje moŝliwość zbudowania oryginalnego produktu turystycznego, to największym potencjałem wyróŝniają się Stare Miasto w Warszawie (wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO), Muzeum Mazowieckie w Płocku (wybitne zbiory sztuki secesyjnej), Muzeum Powstania Warszawskiego (ze względu na szalenie atrakcyjny sposób ekspozycji oraz wyjątkowy temat), Muzeum StaroŜytnego Hutnictwa Mazowieckiego w Pruszkowie (unikalne zbiory i temat odwołujące się do najdawniejszej historii Mazowsza), śyrardów (miasto postindustrialne z przełomu XIX i XX w.), zachowana, choć zaniedbana twierdza w Modlinie, Centrum Rzeźby Polskiej w Orońsku, oraz miasto Pułtusk (w szczególności wyjątkowość wczesnośredniowiecznego, drewnianego miasta obronnego, którego relikty odnaleziono). DuŜym potencjałem produktowym dysponuje równieŝ region mazowiecki, jeśli chodzi o pamiątki Ŝydowskie. Są to m.in. barokowa synagoga w Przysusze, obóz zagłady w Treblince, dom modlitwy i dwór cadyka w Górze Kalwarii, kirkuty (np. Szydłowiec, Karczew), a takŝe liczne pamiątki Ŝydowskie w Warszawie (np. synagoga NoŜyków, cmentarz Ŝydowski, relikty muru getta, pomnik Bohaterów Powstania w Getcie Warszawskim, judaica praskie, a takŝe Teatr śydowski, śydowski Instytut Historyczny z bezcennym Archiwum Ringelbluma). Znaczny potencjał produktowy drzemie w zabytkowych środkach transportu, których w Województwie nie brakuje. Są to m.in. zachowane kolejki wąskotorowe (Sochaczew, Piaseczno, Mława, Pionki), Muzeum Motoryzacji w Otrębusach, zabytkowe tramwaje i omnibusy konne naleŝące do Tramwajów Warszawskich. Na terenie województwa mazowieckiego, a w szczególności w Warszawie, odbywają się wielkie wydarzenia kulturalne, nierzadko o randze międzynarodowej. Największym wydarzeniem jest Konkurs Chopinowski (jego wadą jest to, Ŝe odbywa się co 5 lat). Istnieje jeszcze kilka róŝnych festiwali związanych z postacią Fryderyka Chopina, jednakŝe nie jest wykorzystany cały potencjał wokół tej postaci. DuŜe znaczenie mają takŝe: Festiwal Beethovenowski, festiwal Warszawa Singera, SkrzyŜowanie Kultur, Noc Muzeów. Bardzo waŝny jest wizerunek Warszawy jako miasta jazzu. Odbywa się w Stolicy kilka róŝnych festiwali jazzowych, równieŝ o znaczeniu międzynarodowym. Bardzo duŝe nadzieje wiązane są ze stworzeniem Festiwalu Muzyki Etnicznej. Wydarzenie to miałoby szansę stać się imprezą rangi światowej. Produkty turystyki kulturowej mogą być w województwie mazowieckim zbudowane w oparciu o wspaniałe postaci związane z historią Regionu (ze szczególnym uwzględnieniem Fryderyka Chopina), o wielkie wydarzenia historyczne (np. Cud nad Wisłą 1920 r.), a takŝe o ciekawe, nierzadko wyjątkowe walory antropogeniczne (zabytki, muzea, obiekty archeologiczne, zabytkowe środki transportu). Region mazowiecki posiada równieŝ bardzo duŝy potencjał, jeśli chodzi o moŝliwości rozwoju turystyki aktywnej. Produkty turystyczne mogą powstać na bazie bardzo atrakcyjnej sieci hydrograficznej, obecnie niestety do tego nieprzystosowanej, ale posiadającej duŝy potencjał. Wyjątkowe walory posiada takŝe Puszcza Kampinoska, i, w mniejszym stopniu, takŝe inne zespoły leśne i torfowiskowe województwa mazowieckiego. Na Mazowszu mogą być rozwijane najrozmaitsze formy turystyki aktywnej. Polska Agencja Rozwoju Turystyki SA, ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa 17

Mazowsze stoi przed wielką szansą na prawdziwy rozwój gospodarki turystycznej. Konieczne jest jednak stworzenie sieci profesjonalnych produktów turystycznych, umoŝliwiających turystom korzystanie z najciekawszych wartości województwa mazowieckiego. 3.2. Inwentaryzacja głównych istniejących produktów turystyki aktywnej i kulturowej Obecnie w Warszawie i na Mazowszu istnieje niewiele produktów posiadających cechę kompletności tzn. spełniających wszystkie istotne cechy warunkujące funkcjonowanie produktu zarówno co do ich merytorycznej treści, jak przygotowania organizacyjnego i zaplecza finansowego. Do produktów spełniających podstawowe warunki (przypomnijmy: oryginalność, standard funkcjonowania co do obszaru i czasu, sprecyzowanie grupy odbiorców oraz kompletność) zaliczyć moŝna w Warszawie Pałac Kultury i Kwietniowy Festiwal Beethovenowski. Pałac ac Kultury od dawna bowiem jest nie tylko wieŝowcem, którego poszczególne części zajmują róŝne instytucje, ale jest samoistnym znakiem, postrzeganym kontrowersyjnie, niemniej stale obecnym, budzącym zainteresowanie, zwiedzanym przez kilkadziesiąt tysięcy osób rocznie i wykorzystującym ten znak marketingowo i finansowo. Produkt ten ma szansę rozwijać się zarówno przez wspólne działanie z instytucjami znajdującymi swoje miejsce w pałacu, przyciągającymi licznych zainteresowanych (kina, teatry, baseny, muzea itp), jak i przez powołanie nowych (muzeum komunizmu), a takŝe przez poszerzanie własnej oferty. Z kolei doroczny Festiwal Beethovenowski (przeniesiony przed kilku laty z Krakowa) przedstawia wyrazistą ofertę skierowaną do konkretnego (choć ograniczonego liczbowo) słuchacza, jest sprawnie zarządzany, odbywa się zawsze w tym samym okresie, wykorzystuje pomysłowe instrumenty marketingowe przyciągające zainteresowanych (zniŝka w sklepach wysokiej marki). Standard właściwy dla produktu spełnia Konkurs Chopinowski ski, odbywający się co 5 lat. Jego rdzeniem jest sam konkurs, ale towarzyszy mu wiązka koncertów, imprez towarzyszących i pamiątek. Konkurs wypełnia więc warunki zarówno merytoryczne, jak organizacyjne i finansowe. Jest to oczywiście produkt ekskluzywny, a jego częstotliwość (cykl 5-letni) ściśle związana jest z jakością. Rozwój tego produktu ma oczywiście ogromne znaczenie dla Warszawy i Mazowsza. Budowa Centrum Chopinowskiego, muzeum tworzone w oparciu o zbiory znajdujące się na liście Pamięć świata UNESCO, a takŝe prace, których celem jest udostępnianie śladów i miejsc pamięci Chopina na Mazowszu są znakomitym punktem wyjścia do zbudowania dwóch kolejnych produktów związanych z muzyką Fryderyka Chopina, a mianowicie Chopin w Warszawie i Chopin na Mazowszu. Produktem skierowanym do określonej grupy odbiorców jest program i działalność Centrum Sztuki Współczesnej-Zamek Ujazdowski. Instytucja ta nie gromadzi zbiorów sztuki, jest miejscem spotkań artystów z całego świata z publicznością. Artyści tworzą sztukę na miejscu, ich spotkanie trwa niekiedy dłuŝej w postaci prezentacji dzieł. Centrum tworzy niezbędną oprawę tej działalności w postaci publikacji, gadŝetów, prowadzi specjalistyczną księgarnię, ale takŝe restauracje (Quchnia artystyczna), kawiarnie itp. Produkt zyska nowy zakres po ukończeniu prac nad Arsenałem (sąsiednim obiektem), w którym mieszkać i tworzyć będą artyści w trakcie pobytów studyjnych. Działalność Centrum jest produktem integrującym stosunkowo wąska grupę osób zainteresowanych sztuką współczesną, ale otwartym skutecznie na publiczność młodą, zainteresowaną awangardową sztuką współczesną i to nie tylko w Warszawie czy w Polsce, ale i z innych krajów świata. Polska Agencja Rozwoju Turystyki SA, ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa 18

Muzeum Powstania Warszawskiego mimo Ŝe jest jednym z wielu muzeów warszawskich, to wyróŝnia się cechami, które kwalifikują je do produktów turystycznych, co nie jest jeszcze moŝliwe w przypadku innych, tradycyjnie działających placówek muzealnych. Stała wystawa muzeum poświęcona jest jednemu wydarzeniu- Powstaniu Warszawskiemu i całkowicie jemu podporządkowana. Wykorzystuje róŝne najnowsze techniki wizualizacji i tworzy trasę ekspozycji angaŝującą widza zarówno emocjonalnie jak wizualnie (elementy interaktywne, wymagające zaangaŝowania zwiedzającego). Wystawie towarzyszy znaczna liczba gadŝetów, a takŝe stałe imprezy towarzyszące (promocje ksiąŝek, akcje harcerskie itp.) Muzeum organizuje teŝ imprezy wychodzące na zewnątrz instytucji, Program muzealny stanowi więc zintegrowaną całość i przedstawia ściśle przemyślany produkt. Muzeum Powstania Warszawskiego jako instytucja w ciągu kilku lat stała się marką. Wszystkie powyŝsze produkty cechuje całkowita odmienność przedmiotu. Pałac Kultury to obiekt, muzyczne- festiwal i konkurs- to wydarzenia, Centrum Sztuki to miejsce uprawiania i promocji sztuki traktowanej jako wydarzenia artystyczne, Muzeum Powstania to stała ekspozycja będąca unikatem i wiązką imprez towarzyszących, tworzących zintegrowaną całość. Istnieje w Warszawie i na Mazowszu grupa produktów wymagających dalszej rozbudowy, uzupełnienia o te cechy, które są niezbędne, aby były to produkty w pełni wartościowe. Do grupy produktów spełniających warunki podstawowe, choć nie w pełni wykorzystywanych naleŝy zaliczyć zespół festiwali muzycznych w Warszawie, odbywających się cyklicznie w określonych terminach, mających markę znaczących wydarzeń artystycznych. NaleŜą do nich Warszawska Jesień - festiwal muzyki współczesnej, awangardowej, niegdyś unikatowa impreza w Europie, dzisiaj mająca konkurencję takŝe w kraju (Sacrum Profanum w Krakowie), niemniej cieszący się znaczną, ustaloną renomą. Cykliczny festiwal organowy w Katedrze św. Jana w Warszawie to wydarzenie znajdujące się na stałe w kalendarzu kultury w Warszawie. Niestety w niewielkim stopniu jest on wykorzystywany promocyjnie, nie posiada takŝe ustalonego profilu. Produktem cząstkowym jest takŝe działalność Warszawskiej Opery Kameralnej w postaci dorocznego Festiwalu Mozartowskiego. Podobnie jak festiwal organowy, nie spełnia on wszystkich warunków produktowych prezentuje znaczny niewykorzystany potencjał. Do muzycznych wydarzeń istotnej rangi w Warszawie zaliczyć naleŝy festiwale muzyki jazzowej mające tradycje nawet kilkudziesięciu lub kilkunastu lat. Są to Summer Jazz Festiwal, Jazz Jamboree, Jazz na Starym Mieście. Festiwale te mają róŝne profile artystyczne, odmienne terminy i miejsca (równieŝ plenerowe). Stworzenie wspólnego dla wszystkich tych wydarzeń koordynatora i zainwestowanie w promocję oraz oprawę pozwoliłoby zbudować ciekawy i atrakcyjny produkt w Warszawie. Do muzycznych atrakcji niszowych naleŝy takŝe organizowany przez Polskie Radio festiwal Nowa tradycja poświęcony muzyce ludowej, źródłowej. Mimo kilkunastoletniej tradycji Festiwal ten ma raczej charakter promocyjny dla twórców i nie tworzy w pełni rozbudowanego produktu. Poza Warszawą w województwie mazowieckim moŝna wyróŝnić kilka produktów turystycznych, które funkcjonują juŝ obecnie. NaleŜy do nich Piaseczyńska Kolejka Wąskotorowa. Od marca do listopada odbywają się cotygodniowe rozkładowe przejazdy zabytkową kolejką z Piaseczna do Tarczyna, wraz z organizacją pikniku, dodatkowymi atrakcjami, wyŝywieniem, etc. Jest to juŝ obecnie pełny produkt, choć niewątpliwie wymaga rozbudowy. Polska Agencja Rozwoju Turystyki SA, ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa 19

Kolejnym produktem jest szlak wodny na rzece Pilicy, oznakowany, z odpowiednią infrastrukturą, umoŝliwia organizację spływów kajakowych w bezpiecznych warunkach. Produktami wymagającymi dalszego wszechstronnego rozwoju, jednak o znacznym potencjale są Termy Mszczonów (produkt miejsca, bazujący na złoŝach wód termalnych- wymaga rozbudowy infrastruktury turystycznej i paraturystycznej, poprawy dostępności, działań promocyjnych), oraz oryginalny festiwal Otwarte Ogrody, będący prywatną inicjatywą, a wykazujący, jak duŝe jest zapotrzebowanie na tego rodzaju wydarzenie (imprezy artystyczne w willowych ogrodach podwarszawskich zabytkowych miast). Z zakresu turystyki aktywnej w znacznej mierze cechy produktu posiada program Bzura-Kampinos Kampinos, czyli realizowany od kilku lat projekt rozmaitych inwestycji umoŝliwiających udostępnianie zarówno atrakcji przyrodniczych jak i kulturowych (Palmiry, Granica). W produkcie tym o unikatowym rdzeniu, jakim jest jedyny w Europie Park Narodowy połoŝony tak blisko stolicy kraju brakuje jednak członu w postaci promocji i organizacji systemu zwiedzania, a takŝe infrastruktury towarzyszącej. Ten aspekt dotyczy takŝe funkcjonowania kilku innych niepełnych produktów, jak np. cyklu imprez historycznych, rekonstrukcji bitew czy parad wojskowych, które pojedynczo są wydarzeniami z okazji rocznic, natomiast scalone w projekcie skoordynowanym i promowanym, mającym trwałe miejsce w kalendarzu mogłyby stworzyć ciekawy produkt zintegrowany. W województwie mazowieckim do takich projektów moŝna zaliczyć Pierścień Kurpiowski, którego przedmiotem jest ciągle Ŝywa tradycja kultury kurpiowskiej, Eurobus Mazowiecki - projekt krajoznawczo-kulturowy wykorzystujący w koncepcji rozmaite instytucje kultury obszaru na płd. od Warszawyna obszarze: Otrębusy, Brwinów, Pruszków. W Warszawie zawiązki produktu tworzą teŝ programy działalności Zamku Królewskiego i Łazienek Królewskich - poszerzające znacznie tradycyjne funkcje muzeum. 3.3. Wnioski Podstawą wniosków powinny być, zarysowane w strategii, elementy diagnozy, których esencją jest stwierdzenie istnienia perspektywy znacznego zwiększania się liczby turystów w Polsce i na Mazowszu, w nadchodzących latach, a więc równieŝ pilnej potrzeby tworzenia bogatej oferty turystycznej, szczególnie w zakresie turystyki biznesowej, dla osób starszych i dzieci oraz rozwoju turystyki zdrowotnej. Przesłanką ich tworzenia powinny być takŝe przedstawione powyŝej synteza potencjału produktowego i wstępna inwentaryzacja produktów. Z nich wynikają następujące wnioski: w zakresie stanu istniejącego: 1) istnienie ogromnych moŝliwości turystyki kulturowej i aktywnej na Mazowszu, 2) funkcjonowanie niewielu produktów spełniających niezbędne warunki w zakresie standardu (stała obecność i dostępność) i kompletności produktu (przygotowanie merytoryczne i organizacyjne). 3) istnienie wielu koncepcji, pomysłów, inicjatyw zarówno instytucji związanych z organizacją turystyki, jak i organizacji pozarządowych, które mogą być podstawą wyłonienia unikalnych i atrakcyjnych produktów; Polska Agencja Rozwoju Turystyki SA, ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa 20