antyk dzieje kultury śródziemnomorskiej; słowo antiquus oznacza dawny, mianem antyku określamy dorobek kulturalny (literatura, filozofia, sztuka, architektura) starożytnej Grecji i Rzymu od około IX wieku przed naszą erą (czasy Homera) do około V wieku naszej ery umowną datą zamykającą antyk jest rok 476 n.e. upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego chronologia i periodyzacja: ETAPY przełom IX i VIII w. p.n.e. VII i VI w. p.n.e. V w. p.n.e. koniec V i IV w. p.n.e. przełom IV i III w. p.n.e III w. p.n.e. I w. p.n.e. II w. n.e. III i IV w. 476 r. data przyjmowana jako koniec antyku czas trwania OSIĄGNIĘCIA, WYDARZENIA dominacja epiki, powstają fundamentalne dla kultury świata eposy Homera Iliada i Odyseja starożytna literatura poczęła rozwijać się w tym okresie, kiedy to Grecy za pośrednictwem Fenicjan 1 przejęli alfabet prasemicki dominacja liryki, tworzą wybitni poeci starożytności: Tyrtajos, Safona, Anakreont, Pindar, Symonides; początek monumentalnej zabudowy Akropolu dominuje dramat, powstają wielkie tragedie Ajschylosa, Sofoklesa, Eurypidesa tworzą komediopisarze, np. Arystofanes w 2 poł. V w. powstają Panteon (świątynia Ateny na Akropolu), Propyleje dominuje filozofia, działają: Sokrates, Platon, Arystoteles, rozkwita kultura antycznej Grecji w Atenach rządzi Perykles, panuje demokracja ateńska (pierwsza w dziejach Europy) powstaje posąg Ateny Partenos na Akropolu, dłuta Fidiasza (doradcy Peryklesa i kierownika pracowni rzeźby na Akropolu), twórcy Zeusa Olimpijskiego jednego z siedmiu cudów świata dominuje epigramat, tworzą Kallimach z Cyreny, Teokryt okres wielkich szkół filozoficznych: stoików (Zenon z Kition), epikurejczyków (Epikur z Samos), hedonistów (Arystyp z Cyreny), cyników i sceptyków rozkwit literatury rzymskiej, tworzą: Wergiliusz ( Eneida ), Horacy (ody), Owidiusz ( Metamorfozy ), rzymscy filozofowie stoiccy: Seneka, Marek Aureliusz początki kultury chrześcijańskiej, której ośrodkiem stał się Rzym, zmierzch antyku, pojawiają się pierwsze zwiastuny średniowiecza 395 r. podział na cesarstwo Zachodniorzymskie i Wschodniorzymskie (bizantyjskie) germańskie wojska Odoakra zdobywają Rzym, następuje kres Cesarstwa Zachodniorzymskiego epoka trwała ok. 1300 lat, czyli trzynaście wieków (różnie w poszczególnych krajach) epoka niepodległościowa: okres archaiczny, od czasów bajecznych do początku wojen grecko-perskich (zburzenie Miletu w 494 roku) 1 Fenicja kraina starożytna na wschodnim wybrzeżu Morza Śródziemnego, zamieszkiwana od początku III tysiąclecia p.n.e. przez Fenicjan; obecnie ziemie te wchodzą w skład Libanu i częściowo Syrii. W Fenicji nigdy nie istniało jednolite państwo; liczne miasta powstałe na tych terenach stanowiły w zasadzie odrębne i niezależne jednostki polityczne (miasta-państwa), choć w pewnych okresach niektóre z nich uzyskiwały hegemonię nad pozostałymi. Podstawą dobrobytu Fenicji były: wysoko rozwinięte rzemiosło (wyroby z metali, kości słoniowej, szkła, tkaniny barwione purpurą, budownictwo okrętów), handel lądowy (głównie tranzytowy) i morski oraz eksport własnych wyrobów. Z powodu swego położenia geograficznego Fenicja była terenem częstych najazdów i popadła w zależność od państw silniejszych, m.in. Egiptu, Hetytów; w XII w. p.n.e. zniszczona przez tzw. Ludy Morza, doszła w XI VIII w. p.n.e. do największego rozkwitu liczne kolonie i faktorie wokół wybrzeży Morza Śródziemnego; VIII w. 625 r. p.n.e. pod władzą Asyrii, od 586 Babilonii, 538 Persji, 332 Aleksandra III Wielkiego; 286 197 pod rządami Ptolemeuszów, następnie Seleukidów, uległa w znacznym stopniu hellenizacji; od 64 r. p.n.e. stanowiła część prowincji rzymskiej Syria, później cesarstwa bizantyjskiego; VII w. n.e. przeszła w ręce Arabów. W dziedzinie kultury największym osiągnięciem Fenicji był wynalazek pisma alfabetycznego (fenickie pismo); literatura Fenicji (modlitwy, hymny, mity religijne, zapiski historyczne) jest na ogół znana ze wzmianek późniejszych autorów greckich; w Ugarit odkryto m.in. archiwum królewskie (pisane na tabliczkach glinianych). 1 z 5
okres klasyczny, wiek V i IV przed Chrystusem doba hellenistyczna (od panowania Aleksandra Wielkiego do początków cesarstwa rzymskiego, tj. do 30 roku przed Chrystusem) doba cesarstwa rzymskiego epoka bizantyjska (po upadku Rzymu) w szczegółowej periodyzacji, biorąc pod uwagę: literackie widzenie świata i człowieka, typowość uprawianych w danej epoce gatunków literackich i postawy twórców literatury można wyodrębnić następujące okresy: wiek IX VI okres archaiczny przewaga poezji epickiej i lirycznej, wiek V IV okres klasyczny przewaga poezji dramatycznej, rozwój prozy literackiej i naukowej (filozofii, historiografii, wymowy), wiek III I okres hellenistyczny retoryzowanie prozy, nasycenie literatury uczonością i erudycją 2, ale i narodziny literatury popularnej skierowanej do szerokich kręgów odbiorców, wiek I II okres rzymski przewaga wtórnej, naśladującej, ale wysoce artystycznej prozy, narodziny literatury chrześcijańskiej, szeroko adresowanej, popularnej i moralizującej, wiek II V okres chrześcijański schyłek literatury pogańskiej i jej ostatnie osiągnięcia poetyckie (epopeja 3, epigram 4 ), rozwój literatury popularnej (romans 5 ), rozwój artystyczny i filozoficzny literatury chrześcijańskiej, pojawienie się literatury pastiszu 6 Najważniejsze zjawiska kultury grecko-rzymskiej polis (miasto-państwo) podstawowy wzorzec typu państwa w Grecji; składa się na ogół z jednego miasta o znaczeniu regionalnym i otaczających je terenów uprawnych, jest całkowicie niezależna, ma własną politykę zagraniczną, armię; najważniejsze budowle: agora (centralny plac miasta; miejsce wystąpień publicznych, handlu,); gimnazjon (obiekt poświęcony kulturze fizycznej m.in. baseny i stadiony); akropol (położony w strategicznym miejscu okręg świątynny (świątynie bogów) i obronny (budynki obronne); bukoleion (budynek rady polis) demokracja (największe dokonanie starożytnej myśli politycznej) ustrój, w którym władza należy do ogółu obywateli reprezentowanych przez wyłonionych na określoną kadencję w wyborach przedstawicieli, zdarzało się, że przez pewien czas zamiast wybierać losowano urzędników spośród obywateli; demokracja starogrecka była naprawdę skuteczna i sprawiedliwa. Być może dlatego, że urzędnicy odpowiadali własnym majątkiem za podejmowane przez siebie decyzje ustrój Sparty zupełnie inny system społeczny niż ateńska demokracja; Sparta była krajem zmilitaryzowanym, o wyraźnych cechach totalitarnych, każdy od urodzenia był elementem struktur państwowych i żołnierzem, wychowywała go szkoła wojskowa (o ile oczywiście przeszedł selekcję tuż po urodzeniu noworodki słabe i niepełnosprawne zrzucano ze skały dla czystości gatunku), a wola jednostki nie znaczyła nic w konfrontacji z rozkazem i interesem państwa niewolnictwo na pracy niewolników opierała się cała gospodarka grecka; prawa wyborcze, filozofia i sztuka były popularne wśród wolnych obywateli, było ich jednak znacznie mniej niż niewolników; los niewolników był bardzo zróżnicowany, zależał zarówno od charakteru właściciela, jak i od zawodu niewolnika obok pracujących w polu lub gladiatorów, była także niewolnicza elita muzycy, księgowi, nauczyciele nawet filozofowie 2 erudycja (łac.) rozległa wiedza w jakiejś dziedzinie nauki, wszechstronna znajomość jakiegoś przedmiotu; wiedza książkowa. 3 epopeja (gr., lit.) długi poemat epicki, zwykle wierszowany, opiewający w podniosłej formie czyny bohaterów narodowych na tle wydarzeń historycznych; znany w literaturach starożytnych, w literaturach późniejszych występujący do w. XIX; większy utwór powieściowy lub cykl powieści przedstawiający realistycznie obraz społeczeństwa w przełomowych momentach historycznych. 4 epigram, epigramat (gr., lit.) krótki, lekki, dowcipny utwór literacki, zwłaszcza poetycki, często o charakterze satyrycznym lub dydaktycznym. 5 romans (lit.) gatunek epiki przedpowieściowej; utwór przygodowo-awanturniczy o fabule bogatej w niezwykłe zdarzenia, z powikłaną intrygą, zwłaszcza miłosną, współcześnie lekki utwór powieściowy o tematyce miłosnej nie mający wartości artystycznych. 6 pastisz (fr. z wł.) dzieło plastyczne, utwór literacki lub muzyczny będące świadomym naśladownictwem stylu lub maniery innego twórcy, innej szkoły, epoki. 2 z 5
republika rzymska kolejny ustrój demokratyczny, jednak mocno ograniczony, rządzą senatorowie (z urodzenia), to demokracja arystokratyczna; ciekawostką jest niechęć republikańskich Rzymian do jakiejkolwiek jednoosobowej władzy, wywodząca się ponoć z czasów tyranii epoki królów, nawet konsulów przewodniczących senatu i naczelnych wodzów armii wybierano po dwóch jednocześnie hellenizm początki tego zjawiska kulturowego wiążą się z podbojami Aleksandra Macedońskiego (w poł. IV w. p.n.e. opanował Bliski Wschód i Azję Mniejszą), po jego śmierci imperium nie utrzymało się, na jego terenach powstało jednak kilka państw rządzonych przez jego byłych wodzów; część greckiej elity znalazła w tych państwach swoje miejsce, zaowocowało to niesamowitą karierą kultury greckiej stała się ona domeną warstw wykształconych i uprzywilejowanych, język grecki stał się ich językiem międzynarodowym, skutek ogromna popularność greckiej literatury i kultury na całym świecie prawo rzymskie pierwszy, systematyczny, spisany kodeks prawny oparty na wspólnych, nadrzędnych wobec przepisów szczegółowych, zasadach; inne kodeksy były wyliczeniami zakazów i nakazów, prawo rzymskie formułowało ogólną zasadę, a później przystępowało do jej szczegółowych zastosowań, ten sposób konstruowania prawa pozostał regułą do dzisiaj, wiele powstałych 2500 lat temu konkretnych zasad obowiązuje nadal np. zasada domniemania niewinności podejrzanego biblioteki starożytne dosyć wcześnie starożytni zaczęli gromadzić księgi (powstające na dobrze wyprawionej skórze, potem na zwojach sprowadzanego z Egiptu papirusu), dla wspólnego użytku, w bibliotekach, tę nazwę (dosłowne tłumaczenie zbiór książek ) również zawdzięczamy Grekom; najsłynniejsza starogrecka biblioteka znajdowała się w hellenistycznej Aleksandrii 7, był to ogromny budynek, jeden z głównych gmachów miasta, według różnych źródeł, znajdowało się w niej od 300 do 700 tys. zwojów! Dzisiaj znamy łącznie ok. tysiąca antycznych dzieł, biblioteka została spalona być może już przez Juliusza Cezara, z pewnością zaś po pojawieniu się Arabów w Egipcie. Gatunki literackie Epika Epopeja (inaczej: epos) charakteryzuje się przede wszystkim dużą objętością, jest pisany wierszem (w przypadku eposu homeryckiego tzw. heksametrem, czyli sześciostopowcem sześć stóp rytmicznych w każdym wersie), jego treścią są losy wybranej grupy bohaterów przedstawione na tle wydarzeń przełomowych dla danego narodu. Epopeję otwiera inwokacja, czyli wierszowany zwrot do jakiegoś bóstwa, prośba autora o pomoc w tworzeniu dzieła. Cały utwór napisany jest językiem podniosłym, poważnym, patetycznym. Na plan pierwszy wysuwają się narrator i fabuła. Narrator jest wszechobecny, wszechwiedzący i obiektywny. W eposie dominuje opowiadanie i opis. Opisy są bardzo realistyczne i dokładne, statyczne (np. opisy przedmiotów) i dynamiczne (np. sceny batalistyczne). Ponadto, do cech eposu homeryckiego należą tzw. porównania homeryckie oraz stałe epitety. Poemat heroikomiczny to gatunek literacki ukształtowany w starożytności jako parodia (naśladowanie w celu ośmieszenia) eposu homeryckiego. Istotą poematu heroikomicznego było ośmieszenie poprzez celowo nieudolne naśladownictwo napuszonego stylu i języka eposu. Efektem jest kontrast pomiędzy wysokim stylem, patosem i powagą a banałem oraz przyziemną błahością poruszanego tematu. O ile w eposie homeryckim opisywane są dzieje i czyny legendarnych bądź historycznych bohaterów, o tyle bohaterami poematu heroikomicznego są zwierzęta (np. w pierwszym poemacie heroikomicznym, zatytułowanym Batrachomyomachia żaby i myszy). Najważniejsze polskie poematy heroikomiczne to osiemnastowieczne Myszeida, Monachomachia i Antymonachomachia Ignacego Krasickiego. Satyra jest gatunkiem literackim obejmującym utwory wyrażające krytyczny stosunek autora do otaczającej go i przedstawianej rzeczywistości. Celem satyry jest ośmieszenie negatywnych według autora zjawisk, wad ludzkich albo stosunków społecznych. Najczęściej satyra miała charakter abstrakcyjny, to znaczy, że nie była kierowana przeciwko konkretnym osobom, ale skupiano się na ośmieszaniu przez ukazanie działań i przytoczenie wypowiedzi fikcyjnych najczęściej bohaterów negatywnych cech charakterologicznych, postępków czy głupoty. Autorem najbardziej znanych satyr starożytnych był rzymski poeta Horacy. Warto pamiętać o polskim twórcy satyr I. Krasickim. Liryka 7 Aleksandria miasto w Egipcie. 3 z 5
Epigramat to krótki (w antyku najczęściej dwuwersowy dystych 8 ), wierszowany utwór liryczny, o zwięzłej i skondensowanej treści, przeważnie mający charakter satyryczny, lecz również filozoficzno-refleksyjny. Jego istotą jest nierzadko błyskotliwa puenta (dobitne zakończenie utworu). Gatunek ten wywodzi się z napisów umieszczanych na nagrobkach. Do literatury epigramat wprowadził grecki poeta Symonides (VI/V w. p.n.e.), autor m.in. Epigramatu ku czci Spartan poległych pod Termopilami 9. Pieśń jest gatunkiem literackim wywodzącym się z tradycji muzycznych utworów śpiewanych. Początkowo pieśni wykonywano przy akompaniamencie instrumentów i często z towarzyszeniem tańca. Jako samodzielną formę literacką pieśń uprawiał Horacy, który tworzone przez siebie utwory nazywał carminami (dziś oda). Często określenia pieśń używano jako synonimu utworu lirycznego w ogóle, czego efektem było ogromne bogactwo tematyczne i formalne gatunku (różna objętość, różne systemy wersyfikacyjne). Ogólnie wyróżnia się co najmniej kilka rodzajów pieśni, z których najważniejsze i najczęściej spotykane to: pieśni patriotyczne, refleksyjne i filozoficzno-refleksyjne, erotyczne (miłosne), religijne, biesiadne, historyczne, pochwalne oraz żałobne. Gatunek ten z upodobaniem uprawiał Jan Kochanowski. Tren to liryczny gatunek literacki powstały i ukształtowany w starogreckiej tradycji funeralnej (żałobnej, związanej z obrzędem pogrzebu). Zadaniem trenu jest wyrażenie żalu po czyjejś śmierci. Na treść utworu składają się opisy czynów, zalet i zasług osoby zmarłej, a także ukazanie pustki pozostałej po jej odejściu i poszukiwanie pocieszenia. Bohaterami trenów byli przeważnie ludzie wybitni, zasłużeni w walkach bohaterowie, sławni poeci, znani oratorzy. W dobie antyku gatunek ten uprawiał m.in. grecki poeta Symonides (VI/V w. p.n.e.). Autorem najsłynniejszego polskiego cyklu trenów jest Jan Kochanowski. Elegia to zbliżony swym charakterem do trenu, utrzymany w nastroju smutnym i melancholijnym, utwór liryczny zawierający elementy narracyjne. Najczęściej elegie poświęcone były jakiemuś zmarłemu bohaterowi, znanej postaci historycznej czy osobowości, choć istniały również elegie miłosne, wojenne, polityczne, biesiadne i dydaktyczne. W starożytności gatunek rozwinął się ok. VII i VI w. p.n.e.. Elegie pisali m.in. Kallinos z Efezu, Solon z Aten oraz Kallimach z Kyrene. Dramat Tragedia to obok komedii i dramatu satyrowego jeden z podstawowych gatunków dramatu antycznego. Nazwę można tłumaczyć jako pieśń kozła (gr. tragos kozioł i ode pieśń). Podstawę przedstawianych w utworze wydarzeń stanowił konflikt między dążeniami wybitnej, ponadprzeciętnej jednostki a siłą wyższą (bogowie, przeznaczenie, prawa historii lub prawa moralne). Jednostka była w tym konflikcie z góry skazana na przegraną, gdyż każda decyzja, którą podjęła, prowadziła ją do klęski (stąd określenie konflikt tragiczny). Tragedię otwierał prolog, będący wprowadzeniem w akcję utworu. Prolog kończył się tak zwanym węzłem dramatycznym, czyli wydarzeniem rozpoczynającym właściwą akcję. Akcja była podzielona na epejsodiony (epizody, czyli sceny, w których bohaterowie prowadzili dialogi) oraz przedzielające je stasimony (pieśni chóru). Utwór kończył się katastrofą, po której następował epilog, będący zwykle wypowiedzią wyjaśniającą, skierowaną do publiczności. Najwięksi starożytni greccy twórcy tragedii to: Ajschylos, Sofokles i Eurypides. Komedia jest utworem dramatycznym o pogodnej tematyce i wartkiej, żywej akcji, która kończy się najczęściej w sposób pomyślny dla bohaterów (tak zresztą rozróżniano podstawowe gatunki dramatyczne: komedie zaczynały się niefortunnie, a kończyły szczęśliwie dla bohaterów, zaś tragedie przeciwnie). Autor komedii operuje chwytami komizmu i groteski. Komedia często ma charakter satyryczny, ośmieszający ludzkie wady i słabości charakteru. Gatunek ten stanowił od swych początków opozycję dla tragedii, programowo odrzucając jej patos, wysoki styl i rygorystycznie zwartą kompozycję. Generalnie wyróżnia się dwa typy komedii: charakteru i intrygi. W komedii charakteru na plan pierwszy wysuwa się umiejętne uwypuklenie ujemnych cech charakterów poszczególnych postaci, w komedii intrygi zaś ośrodkiem komizmu staje się działanie bohaterów i zabawne komplikacje z tym związane, czyli właśnie intryga. Znanym komediopisarzem był w starożytnej Grecji Arystofanes. Z antyku wywodzą się następujące motywy, które na stałe weszły do literatury i sztuki światowej: życie wędrowanie, człowiek wędrowiec Fatum przeznaczenie jako siła kierująca człowiekiem, sztuka jako wartość zapewniająca twórcy nieśmiertelność (motyw exegi monumentum), 8 9 4 z 5
arkadia kraina wiecznego szczęścia, rycerz obrońca ojczyzny (Hektor), utopia społeczeństwo idealne (Platon Państwo ). Ważne hsła: carpe diem chwytaj dzień aurea mediocritas złoty środek (stoicka zasada umiaru, dystansu, opanowania) virtus Romana cnota Rzymianina, cnota rzymska: niezależność, uczciwość, czystość moralna, odwaga 5 z 5