Znaczenie bezpośrednich inwestycji zagranicznych dla rozwoju nowoczesnych sektorów w gospodarce Polski

Zeszyty Naukowe nr 741 Akademii Ekonomicznej w Krakowie 2007 Ryszarda Bolonek Katedra Ekonomii Stosowanej Dariusz Firszt Katedra Ekonomii Stosowanej Znaczenie bezpośrednich inwestycji zagranicznych dla rozwoju nowoczesnych sektorów w gospodarce Polski 1. Wstęp Transformacja gospodarcza Polski spowodowała napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ), których skumulowana wartość stawia nasz kraj na pierwszym miejscu wśród krajów przyjętych w 2004 r. do Unii Europejskiej. Jednak wahania napływu (BIZ) w ciągu ostatnich kilku lat oraz pewne negatywne tendencje towarzyszące temu procesowi skłaniają do głębszej analizy. Korzyści, jakie miały wynikać z faktu napływu BIZ do Polski, powinny dotyczyć poprawy zaawansowania technologicznego naszej gospodarki, ponieważ bezpośrednie inwestycje zagraniczne traktowane są na całym świecie jako źródło transferu technologii. Zatem z założenia winny powodować zmiany strukturalne gospodarki na korzyść zaawansowanych technologicznie dziedzin. Rozważania podjęte w niniejszym artykule wynikają z przekonania, że na obecnym etapie rozwoju gospodarczego Polski, szczególnie w obliczu przyznania przez Unię Europejską funduszy strukturalnych, przestał być istotny napływ każdej bezpośredniej inwestycji zagranicznej. Obecnie liczą się takie cechy inwestycji bezpośrednich, jak: wysoka wartość dodana, udział w tworzeniu nowoczesnej infrastruktury komunikacyjnej i badawczo-rozwojowej, tworzenie nowych przedsięwzięć

82 Ryszarda Bolonek, Dariusz Firszt (typu greenfield). Na bazie powyższych spostrzeżeń autorzy stawiają tezę, że struktura sektorowa bezpośrednich inwestycji zagranicznych w Polsce odbiegała od potrzeb gospodarki. Tym samym oczekiwania, jakie wiązano z napływem obcego kapitału nie zostały spełnione i potencjalne korzyści z tym związane zostały wykorzystane w znacznie mniejszym stopniu niż w wielu innych krajach. Dążąc do udowodnienia tej tezy, autorzy przedstawiają najpierw rolę bezpośrednich inwestycji zagranicznych w rozwoju technologicznym i gospodarczym kraju goszczącego w ujęciu teoretycznym. Ukazanie potencjalnych korzyści i zagrożeń tego rodzaju przedsięwzięć pozwala na sformułowanie hipotez szczegółowych dotyczących oddziaływania BIZ na gospodarkę Polski. Następnie dokonana zostanie ich empiryczna weryfikacja na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego dotyczących działalności przedsiębiorstw z udziałem kapitału zagranicznego, w podziale na sektory i rodzaje działalności gospodarczej. W związku z zaistniałą sytuacją jednym z celów artykułu jest próba wyodrębnienia dziedzin gospodarowania w Polsce, do których chcielibyśmy przyciągnąć bezpośrednie inwestycje zagraniczne oraz wskazanie warunków dla utrzymania tempa napływu BIZ do Polski w najbliższych latach. 2. Pojęcie nowoczesnych sektorów Prowadzenie rozważań na temat rozwoju nowoczesnych sektorów polskiej gospodarki i udziału BIZ w tym procesie wymaga uprzedniego zdefiniowania, czym są nowoczesne sektory. Wskazane byłoby ponadto dokonanie uszeregowania poszczególnych rodzajów działalności według ich nowoczesności i nasycenia najnowszymi osiągnięciami nauki, ze wskazaniem na te obszary, z którymi należy łączyć możliwości przyspieszonego wzrostu gospodarczego i poprawy konkurencyjności gospodarki. Autorzy większości opracowań dotyczących tendencji w rozwoju ekonomicznym współczesnego świata zgodnie wymieniają cechy nowoczesnych gospodarek, do których należą przede wszystkim [Kelly 2001, s. IX, Sadowski 2005, s. 256, Gurbiel 2002, s. 273]: wzrost znaczenia nauki i sektora badawczo-rozwojowego wydatki na opracowanie nowych rozwiązań technologicznych w gospodarkach rozwiniętych szybko wzrastają, a będące ich wynikiem innowacje stają się podstawą przewagi konkurencyjnej podmiotów gospodarczych, działalność badawcza przestaje być domeną państwa, a staje się częścią biznesu i w rosnącym stopniu jest prowadzona przez prywatne podmioty i przez nie finansowana; wzrost znaczenia wykształcenia i kwalifikacji pracowników dla rozwoju gospodarczego poziom kapitału ludzkiego uznawany jest za jeden z podstawo-

Znaczenie bezpośrednich inwestycji 83 wych czynników wzrostu gospodarczego, systematycznie spada udział pracowników niewykwalifikowanych w liczbie zatrudnionych; dematerializacja działalności gospodarczej, rozumiana jako wzrost znaczenia aktywów niematerialnych przedsiębiorstw posiadanie określonych aktywów materialnych przestaje być determinantą konkurencyjności; rozwój telekomunikacji, powodujący intensyfikację powiązań między podmiotami gospodarczymi tworzenie sieci, która w coraz większym stopniu przenika kolejne sfery życia gospodarczego, dotarczając tradycyjnym sektorom nowych metod prowadzenia działalności oraz umożliwiając ekspansję przedsięwzięc gospodarczych opartych na nowych koncepcjach; otwarcie na gospodarkę światową ostatnie kilkanaście lat to nowa, charakteryzująca się wysoką dynamiką faza globalizacji, której siłą sprawczą jest niewątpliwie rozwój technologiczny w zakresie telekomunikacji, pozwalający na koordynację procesów gospodarczych prowadzonych w skali globalnej; deindustrializacja, rozumiana jako wzrost znaczenia sektora usług w gospodarce (zjawisko określane również terminem serwicyzacja). W świetle powyższych stwierdzeń można wskazać działy gospodarki, które należy uznać za nowoczesne, będące motorem napędzającym gospodarki poszczególnych krajów w najbliższych latach. Można do nich zaliczyć m.in. dwie kategorie, które uzyskały potwierdzenie w danych statystycznych w toku dalszych rozważań: pierwszą z nich będzie produkcja ICT, drugą natomiast jest sektor badawczo-rozwojowy. Weryfikacja postawionej w niniejszym artykule hipotezy w odniesieniu do tak rozumianych nowoczesnych sektorów nie jest możliwa z uwagi na brak danych statystycznych w wymaganych przekrojach. Istniejące w Polsce statystyki GUS-u, opisujące strukturę działalności gospodarczej według kryterium nowoczesności, wyodrębniają cztery kategorie działalności produkcyjnej [Nauka i technika, 2005, s. 166]: wysoka technika, do której zaliczana jest: produkcja statków powietrznych i kosmicznych, maszyn biurowych i komputerów, produkcja sprzętu i aparatury radiowej, telewizyjnej i komunikacyjnej, produkcja wyrobów farmaceutycznych, chemikaliów medycznych i środków pochodzenia roślinnego; W tej grupie wyróżnia się m.in. w dziedzinie produkcji przemysłowej: urządzenia komputerowe, druty izolacyjne i kable, lampy elektroniczne i komponenty, urządzenia do transmisji i odbioru danych, instrumenty pomiarowe wraz z wyposażeniem procesowym; do usług tego sektora zalicza się m.in. sprzedaż: komputerów i urządzeń peryferyjnych, programów komputerowych, wyposażenia elektronicznego i telekomunikacyjnego, usługi leasingowe i inne związane z obsługą komputerów Committe for Information, Computer and Communications, OECD, DSTI/ICCP/ IIS(2000)3; DSTI/ICCP/IIS(2002)6 www.oecd.org.

84 Ryszarda Bolonek, Dariusz Firszt średniowysoka technika, obejmująca wytwarzanie: instrumentów medycznych, precyzyjnych, optycznych, zegarów i zegarków, produkcja maszyn i aparatury elektrycznej, pojazdów mechanicznych, przyczep, naczep, chemikaliów, wyrobów chemicznych, włókien sztucznych, maszyn i urządzeń; średnioniska technika: budowa i naprawa statków, łodzi, produkcja wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych, produkcja lokomotyw, taboru, motocykli, rowerów, pozostałego sprzętu transportowego (nie klasyfikowana wcześniej), wyrobów z surowców niemetalicznych, z metali szlachetnych, jubilerskich, odlewnictwo, instrumenty muzyczne, zabawki i gry; niska technika, obejmująca: wytwarzanie produktów koksowania węgla, rafinacji ropy naftowej, paliw jądrowych, produkcję żeliwa, stali, obróbkę stali, odlewnictwo żeliwa, działalność poligraficzną, produkcję papieru, tkanin, odzieży, skórzaną i rymarską, produkcję wyrobów drewnianych, mebli, artykułów spożywczych i napojów, wyrobów tytoniowych. Alternatywnym podziałem stosowanym w literaturze przedmiotu jest podział na: działy pracochłonne, surowcochłonne, działy standardowej produkcji o bazowej technologii, działy technologicznie intensywne oparte na dostawach komponentów [Wysokińska 1998, s. 130]. Utworzenie w Polsce nowoczesnej i konkurencyjnej gospodarki oznacza konieczność dokonania daleko idących zmian strukturalnych. Sprowadzają się one w pierwszej kolejności do ekspansji nowoczesnych, charakteryzujących się wysoką wartością dodaną sektorów produkcyjnych (reindustrializacja), a zatem wzrostu udziału w wartości produkcji wyrobów wysokiej i średniowysokiej techniki, kosztem produktów mniej nasyconych nauką. Krokiem drugim jest zwiększenie udziału sektora usług w tworzeniu dochodu narodowego (deindustrializacja) [Czechowski, Dziworska, Górczyńska 2005, s. 330]. Wymaga to poniesienia znacznych nakładów kapitałowych, przede wszystkim zaś dokonania skoku w zakresie możliwości technologicznych. Te dwa zadania są nierozerwalnie ze sobą związane, jako że wdrażanie postępu technologicznego nie jest możliwe bez dokonywania znacznych inwestycji. W świetle powyższego stwierdzenia nietrudno dostrzec rolę, jaką mogą odegrać bezpośrednie inwestycje zagraniczne w przeobrażeniach struktury gospodarki. 2. Rola bezpośrednich inwestycji zagranicznych w podnoszeniu potencjału technologicznego gospodarki kraju goszczącego Analizując potencjalne korzyści, jakie może osiągnąć kraj z tytułu obecności BIZ, wskazuje się przede wszystkim na uzupełnienie niedoboru kapitału, wynikającego z niedostatecznych oszczędności krajowych, a tym samym pobudzenie

Znaczenie bezpośrednich inwestycji 85 procesów inwestycyjnych. Prowadzi to do ożywienia gospodarczego i tworzenia miejsc pracy, niejednokrotnie lepiej opłacanych niż w podmiotach krajowych. Inwestycje bezpośrednie umożliwiają także włączenie gospodarki w międzynarodową sieć produkcji i dystrybucji, a tym samym stwarzają szanse na pobudzenie eksportu i poprawę salda w obrotach z zagranicą. Oprócz wymienionych pozytywnych efektów obecności BIZ, niezwykle istotnym z punktu widzenia problemów omawianych w niniejszym artykule jest wpływ tego rodzaju przedsięwzięć na poprawę zaawansowania technologicznego kraju goszczącego. Odbywa się to za sprawą transferu wiedzy technicznej, jaki zachodzi przy udziale inwestycji bezpośrednich. W literaturze dotyczącej problemu międzynarodowej dyfuzji wiedzy dominuje pogląd, iż bezpośrednie inwestycje zagraniczne są jednym z najbardziej efektywnych kanałów transferu technologii pomiędzy krajami o różnym stopniu rozwoju [Jasiński 2006, s. 21; Czechowski, Dziworska, Górczyńska 2005, s. 330]. Empiryczna weryfikacja tej tezy jest dość trudna, co wynika ze specyficznego charakteru technologii: obejmuje ona wiedzę o różnorodnym charakterze, często nieskodyfikowaną, trudną do uchwycenia w statystykach [Nowara 2001, s. 29]. Dostępne dane, dotyczące np. przepływu płatności z tytułu opłat licencyjnych, dotyczą tylko wycinka procesu, jakim jest transfer technologii. Należy również podkreślić, że mianem bezpośrednich inwestycji zagranicznych określa się przedsięwzięcia o różnorodnym charakterze mogą one polegać zarówno na budowie nowych przedsiębiorstw, jak i przejmowaniu podmiotów istniejących. Można przypuszczać, że intensywność procesów dyfuzji technologii przedsięwzięć typu greenfield będzie znacznie większa niż zakupu przedsiębiorstw. Pomimo wyżej przedstawionych trudności, można wskazać szereg czynników decydujących o tym, iż opinia o szczególnej roli BIZ w międzynarodowym przepływie wiedzy technicznej jest ze wszech miar uzasadniona: 1. Korporacje transnarodowe, dominujące w zakresie realizacji zagranicznych inwestycji bezpośrednich są zarazem liderami w obszarze kreacji nowatorskich rozwiązań technologicznych. To one posiadają największy potencjał badawczy i tworzą większość radykalnych innowacji o znaczeniu globalnym. 2. Poprzez inwestycje bezpośrednie odbywa się transfer najnowszych rozwiązań technologicznych, niedostępnych na rynku np. w formie sprzedaży licencji [Mansfield, Romeo 1980, s. 737, cyt. za: Nowara 2001, s. 31]. Wynika to ze strategii korporacji w zakresie zarządzania wiedzą: rozwiązania nowe, radykalne są najpierw wykorzystywane do produkcji w obrębie przedsiębiorstwa, co pozwala na czerpanie korzyści z czasowej pozycji monopolistycznej. W miarę jak technologia się starzeje i wzrasta prawdopodobieństwo imitacji, firma skłonna jest do sprzedaży praw licencyjnych, co maksymalizuje stopę zwrotu z wcześniejszych nakładów na działalność badawczo-rozwojową.

86 Ryszarda Bolonek, Dariusz Firszt 3. BIZ umożliwiają jednoczesny przepływ wielu składników wiedzy: nie tylko skodyfikowanej w licencjach, patentach czy urządzeniach, ale również wiedzy niewerbalnej, w szczególności doświadczenia w stosowaniu technologii. W ten sposób do filii korporacji przekazywany jest bowiem zwykle cały pakiet aktywów: urządzenia, instrukcje, know-how, umiejętności menedżerskie i marketingowe [Umiński 2000, s. 43]. Towarzyszą temu szkolenia oraz przepływ pracowników, którzy dzielą się doświadczeniem z personelem filii, co gwarantuje szybki przepływ informacji i sprawną asymilację technologii w kraju goszczącym. Bez tego rodzaju kooperacji i wsparcia technicznego adaptacja transferowanych rozwiązań, szczególnie najnowszych i o wysokim stopniu złożoności, jest niezwykle trudna, ponieważ wymaga czasu na zdobycie niezbędnego doświadczenia, a niejednokrotnie również własnych badań pozwalających na zrozumienie wdrażanych rozwiązań. 4. Inwestycje bezpośrednie, których istotą jest wnoszenie kapitału, umożliwiają zastosowanie w kraju technologii, na które nie stać podmiotów krajowych. 6. Bezpośrednim inwestycjom zagranicznym towarzyszą efekty zewnętrzne polegające na przenikaniu importowanej wiedzy do przedsiębiorstw krajowych. Dyfuzja technologii przy udziale bezpośrednich inwestycji zagranicznych jest złożonym procesem, składającym się z kilku sekwencji. Pierwszym etapem jest bezpośredni transfer wiedzy technicznej pomiędzy spółką-matką a jej filią w kraju goszczącym. Następnie część wiedzy technicznej przekazywana jest kooperantom przedsiębiorstwa na terenie kraju. Przekazane w ten sposób informacje podlegają, aczkolwiek w ograniczonym zakresie, dyfuzji do innych podmiotów krajowych, nie nawiązujących bezpośredniej współpracy z korporacją [Tomaka 2005, s. 341]. Przepływ informacji w obrębie przedsiębiorstwa dokonującego inwestycji bezpośrednich jest zjawiskiem inicjującym dalszą dyfuzję wiedzy. Z tego tytułu można uznać je za najważniejszy element w procesie transferu technologii. Z punktu widzenia wpływu na potencjał technologiczny kraju goszczącego jego znaczenie jest jednak ograniczone. Fakt zastosowania technologii w filii korporacji na terenie kraju wpływa na poprawę struktury produkcji i eksportu oraz daje miejsca pracy dla wykwalifikowanych pracowników, powstrzymując proces drenażu mózgów. Zyski płynące z przewagi technologicznej pozostają jednak w dyspozycji korporacji i mogą zostać przetransferowane za granicę. Inwestor może również stosować politykę poufności informacji technologicznych, zapobiegając ich przeciekowi do innych podmiotów krajowych. Tymczasem właśnie przenikanie technologii pomiędzy filiami korporacji a przedsiębiorstwami rodzimymi i ich absorpcja ma zasadnicze znaczenie dla nadrabiania zaległości technologicznych gospodarki. Prowadzi ono do efektu mnożnika technologicznego, polegającego na poprawie poziomu technologii w całej branży, w której dokonane zostały BIZ [Tomaka 2005, s. 342].

Znaczenie bezpośrednich inwestycji 87 Najbardziej efektywne mechanizmy dyfuzji wiedzy technicznej uruchamiają się wówczas, gdy filia korporacji nawiązuje bezpośrednią współpracę z lokalnymi przedsiębiorstwami, zawiązując sieć poddostawców [Umiński 2000, s. 50]. Możliwość takiej współpracy warunkowana jest posiadaniem przez kooperantów swego rodzaju kompatybilności technologicznej, w szczególności zachowaniem przez krajowych partnerów określonych standardów jakości. Stąd też realizująca taką strategię korporacja dostarcza im koniecznego wsparcia technologicznego w postaci doradztwa i szkoleń, dóbr inwestycyjnych czy sprzedaży licencji, a nawet zawiązywania aliansów strategicznych. W takich sytuacjach pojawia się szansa, że lokalni poddostawcy staną się producentami komponentów dla globalnej sieci korporacji [Kuzel 2005, s. 363]. Oprócz wyżej wspomnianych bezpośrednich kanałów transmisji wiedzy technicznej z filii korporacji międzynarodowej do przedsiębiorstw krajowych istotną, aczkolwiek trudną do precyzyjnego zmierzenia, rolę odgrywają tzw. efekty spillover, utożsamiane z pozytywnymi efektami zewnętrznymi bezpośrednich inwestycji zagranicznych [Zajączkowska-Jakimiak 2004, s. 25]. Polegają one najogólniej ujmując na pośrednim oddziaływaniu przedsiębiorstw zagranicznych na wzrost poziomu technologicznego firm lokalnych. Jest to również określane jako efekt mnożenia technologicznego [Nowara 2001, s. 36] czy też przenikanie wydajności [Zajączkowska-Jakimiak 2004, s. 24]. Na proces ten składają się dwa zjawiska: efekt konkurencji, to znaczy obecność podmiotu zagranicznego powoduje nasilenie się presji konkurencyjnej i zmusza przedsiębiorstwa lokalne do poprawy wydajności [Umiński 2000, s. 49]. Wymusza tym samym innowacyjność oraz skłania do pozyskiwania nowych rozwiązań technologicznych różnymi kanałami transferu technologii. Jest to zatem stymulacyjne oddziaływanie filii korporacji transnarodowych na potencjał technologiczny i poziom nowoczesności gospodarki, z którym niekoniecznie musi wiązać się sam przepływ wiedzy technicznej. efekt przenikania polegający na tym, że wiedza techniczna na różne sposoby (bez aktywnego udziału firmy zagranicznej, a nawet pomimo jej działań w kierunku ochrony informacji technicznych) przecieka do podmiotów lokalnych. Przede wszystkim ostatni z wymienionych efektów budzi spore zainteresowanie wśród badaczy problemów bezpośrednich inwestycji zagranicznych, szczególnie w kontekście zmian technologicznych. W literaturze przedmiotu analizuje się więc szczegółowo mechanizmy, za pośrednictwem których przenikanie informacji może następować. Jako jeden z najważniejszych wymienia się efekt demonstracji [Umiński 2000, s. 44]. Sprowadza się on do tego, że podmiot gospodarczy chcący wprowadzić na rynek nowy produkt, który bazuje na innowacyjnych rozwiązaniach technologicznych, zmuszony jest do przeprowadzenia akcji reklamowej promującej wyrób wśród konsumentów pod kątem nowych funkcji czy wła-

88 Ryszarda Bolonek, Dariusz Firszt ściwości wyrobu. Jakkolwiek szczegółowe rozwiązania pozostają na ogół tajemnicą, część wiedzy jest dostępna również dla konkurencji. Dysponowanie ogólnymi informacjami o istnieniu nowych rozwiązań i ich możliwościach pobudza konkurentów (w tym przypadku podmioty krajowe) do pozyskania, również nieformalnymi kanałami, informacji bardziej szczegółowych i wytworzenia imitacji (efekt naśladownictwa, learning by watching) [Umiński 2000, s. 49]. Mówiąc o kanałach przenikania informacji technologicznej nie sposób pominąć bezpośrednich kontaktów między pracownikami jako sposobu przekazywania wiedzy i doświadczenia. Jest kwestią oczywistą, iż korporacje transnarodowe dokonując bezpośredniej inwestycji zagranicznej angażują lokalną siłę roboczą i wyposażają ją w pewien zasób kwalifikacji. Działania mogą mieć zarówno charakter planowany (np. poprzez szkolenia), jak również spontaniczny, kiedy to zdobywają wiedzę w czasie pracy, w szczególności przy obsłudze importowanych technologii (learning by doing). Zdobyta w ten sposób wiedza może być wykorzystana w innym przedsiębiorstwie z chwilą zmiany miejsca zatrudnienia przez pracownika. Znaczenie tego rodzaju transmisji wiedzy technicznej podkreśla fakt, iż filie korporacji transnarodowych na ogół wydają większe środki na edukację i szkolenie personelu niż firmy lokalne [Zajączkowska-Jakimiak 2004, s. 26]. Wymienione wyżej korzyści, które wiążą się z bezpośrednimi inwestycjami zagranicznymi, mają charakter potencjalny. Sam fakt dokonania inwestycji nie przesądza o ich wystąpieniu. Wywarcie pozytywnego wpływu na gospodarkę danego kraju nie jest celem korporacji, lokujących w nim kapitał. Kierują się one kryterium maksymalizacji zysku. Stymulowanie zmian technologicznych może być zamierzone, o ile mieści się w strategii korporacji, nakierowanej na długookresowy rozwój i optymalizację rozmieszczenia działalności w skali globalnej. Strategia inwestora będącego dysponentem technologii nie jest jedynym czynnikiem określającym skuteczność procesu transferu wiedzy technicznej za pośrednictwem BIZ. Wiele zależy od natury, rodzaju samej technologii, możliwości absorpcyjnych lokalnych przedsiębiorstw oraz polityki państwa. Podstawowym warunkiem przepływu technologii za pośrednictwem BIZ jest różnica w poziomie zaawansowania technologicznego pomiędzy firmą dokonującą inwestycji a podmiotami krajowymi. W wielu badaniach dowodzi się, że rozmiary luki technologicznej są pozytywnie skorelowane z rozmiarami transferu [Umiński 2000, s. 49]. Zależność ta występuje jednakże tylko do pewnej granicy, wyznaczającej różnicę potencjału technologicznego, powyżej której kraj goszczący nie jest zdolny zaadaptować importowanej technologii. W takich sytuacjach dochodzi do tworzenia swego rodzaju enklaw. File korporacji funkcjonują co prawda w kraju, ale ich powiązania z podmiotami, a tym samym możliwości przenikania wiedzy techniczno-organizacyjnej ograniczone jest do minimum.

Znaczenie bezpośrednich inwestycji 89 Najkorzystniejszą z punktu widzenia oddziaływania na krajowy potencjał technologiczny formą inwestycji bezpośrednich jest tworzenie w kraju goszczącym ośrodków badawczo-rozwojowych. Korzyści z tego tytułu są wielorakie. Przede wszystkim ośrodki takie angażują lokalną siłę roboczą w tym przypadku wysoko wykwalifikowanych specjalistów zapewniając im wysokie standardy pracy i możliwości rozwoju. Tym samym nie tylko ogranicza się proces drenażu mózgów, ale podnosi się poziom kwalifikacji w kraju. Po drugie, dokonanie tego rodzaju inwestycji gwarantuje, że obecność kapitału zagranicznego będzie długotrwała; w przypadku zwykłej działalności produkcyjnej łatwo jest przenieść zakład do kraju z tańszą siłą roboczą. W przypadku inwestycji w działalność badawczo-rozwojową tego rodzaju praktyki są ograniczone, jako że kraje z tanią siłą roboczą na ogół nie dysponują wystarczającymi zasobami kapitału ludzkiego, a odrobienie zaległości w tym zakresie jest procesem wieloletnim. Po trzecie, opracowanie w kraju goszczącym innowacyjnych technologii, połączone z podjęciem produkcji nowych wyrobów może spowodować, że kraj stanie się eksporterem na skalę globalną określonego rodzaju dóbr zaawansowanych technologicznie. Warunkiem jest, aby lokowane w kraju centra B+R były nastawione na tworzenie oryginalnych rozwiązań, nie zaś na dostosowanie importowanej technologii do specyficznych uwarunkowań kraju goszczącego. Wreszcie po czwarte, kooperacja pomiędzy zagranicznymi i krajowymi ośrodkami badawczymi stwarza szansę na przyspieszenie kreacji innowacyjnych rozwiązań, które mogą być wykorzystane w innych przedsiębiorstwach danego kraju. Nie bez przyczyny najwięcej inwestycji bezpośrednich, szczególnie w obszarze zaawansowanych technologii, lokowanych jest w krajach rozwiniętych, o podobnym potencjale technologicznym. Korporacje korzystają w tym obszarze ze współpracy i kooperacji, często w formie aliansów strategicznych, dążąc tym sposobem do wzrostu innowacyjności. Oprócz wyżej wymienionych korzyści i pozytywnych efektów bezpośrednich inwestycji zagranicznych należy również wskazać pewne zagrożenia, jakie niosą ze sobą. Zgodnie z tematem niniejszego artykułu wymienione zostaną tylko wybrane wady BIZ odnoszące się do zmian technologicznych. Podstawowym czynnikiem ograniczającym korzyści kraju goszczącego z bezpośrednich inwestycji zagranicznych jest niewielki wpływ władz tego kraju na sektor lokowania inwestycji i rodzaj transferowanych technologii. Rodzi to zagrożenie, że inwestorzy zagraniczni podejmą działalność w sektorach tradycyjnych, wykorzystując standardowe technologie. Wobec zacofania technologicznego kraju goszczącego może to wystarczyć dla osiągnięcia przewagi na rynku lokalnym i przyczyni się do eliminacji z tego rynku podmiotów krajowych. Trudno w takim przypadku oczekiwać znaczących korzyści w postaci wzrostu zdolności eksportowych gospodarki. Inne zagrożenie wiąże się z tym, że korporacje transnarodowe

90 Ryszarda Bolonek, Dariusz Firszt przejmując udziały w firmach lokalnych powodują likwidację funkcjonujących tam jednostek rozwojowych, dążąc do wdrażania technologii opracowanych w kraju macierzystym. Dzięki temu podmiot zagraniczny zwiększa stopę zwrotu z inwestycji w działalność badawczą, ale dla kraju goszczącego może to oznaczać utrwalenie niższego poziomu technologicznego. W świetle powyższych rozważań dotyczących potencjalnych możliwości oddziaływania bezpośrednich inwestycji zagranicznych na gospodarkę kraju goszczącego, słuszne wydaje się przeprowadzenie analizy, która odpowie na następujące pytania: jak przedstawia się struktura sektorowa bezpośrednich inwestycji zagranicznych lokowanych w Polsce; w jakim zakresie dotyczą one tradycyjnych sektorów, w jakim zaś dziedzin wytwórczości opartych na najnowszych technologiach, jaki jest poziom innowacyjności przedsiębiorstw z udziałem kapitału zagranicznego, na ile ich działalność opiera się na innowacyjnych rozwiązaniach opracowanych w Polsce, na ile zaś na imporcie rozwiązań z krajów macierzystych spółek; jaki jest wiek technologii transferowanych za ich pośrednictwem, w jakim zakresie BIZ oddziałują na konkurencyjność polskiego przemysłu, w szczególności na saldo w obrotach z zagranicą, na ile polityka gospodarcza w stosunku do inwestycji zagranicznych wpływa na optymalizację ich struktury. Próba odpowiedzi na powyższe pytania, na podstawie analizy danych statystycznych dotyczących napływu BIZ do polskiej gospodarki została podjęta w kolejnej części niniejszego artykułu. 3. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne a restrukturyzacja polskiej gospodarki Zdiagnozowanie wpływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych na potencjał technologiczny i konkurencyjność polskiej gospodarki jest zadaniem niezwykle trudnym z uwagi na złożoność tego zjawiska. Analiza napływu kapitału do poszczególnych działów gospodarki dostarcza przesłanek, na podstawie których można oceniać wpływ BIZ na zmianę struktury gospodarki oraz tworzenie nowoczesnych sektorów. Sam fakt dokonania inwestycji w danym sektorze nie wystarcza jednakże do oceny przepływu wiedzy technicznej, jaki dokonał się tym sposobem, jako że brak jest statystyk odnośnie do rodzaju i wieku transferowanej technologii. Tym bardziej niemożliwy do zmierzenia jest pośredni wpływ BIZ na gospodarkę poprzez efekt spillover. Od początku lat 90. wolumen bezpośrednich inwestycji zagranicznych lokowanych w Polsce charakteryzował się wysoką dynamiką wzrostu, co zostało zilustrowane na rys. 1.

Znaczenie bezpośrednich inwestycji 91 mln USD 10 000 9 000 8 000 7 000 6 000 5 000 4 000 3 000 2 000 1 000 0 1991 1992 1993 napływ BIZ do Polski 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 1,4 1,2 1,0 0,8 0,6 0,4 0,2 0,0 udział Polski w światowych przepływach BIZ Rys. 1. Napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych do Polski w latach 1991 2004 Źródło: Bezpośrednie inwestycje, s. 15, World, s. 303. Napływ BIZ trwał nieprzerwanie do roku 2000 i osiągnął wówczas wartość maksymalną tj. ponad 9 mld USD. W roku kolejnym nastąpił wyraźny spadek napływu kapitału, który jednakże został powstrzymany w roku 2003, a rok później nastąpił ponowny wzrost, który według prognoz powinien być kontynuowany (Bezpośrednie inwestycje zagraniczne 2004 2008, PAIZ, http://www.eksporter. pl). Fluktuacje wartości BIZ napływających do Polski, obserwowane na początku obecnego stulecia wynikały nie tylko ze spowolnienia polskiej gospodarki, ale były również zgodne z tendencjami światowymi w zakresie przepływu kapitału. Udział Polski w światowych strumieniach inwestycji bezpośrednich utrzymywał się w tym okresie na względnie stabilnym poziomie ok. 0,7%. Pod względem wartości napływu BIZ Polska jest liderem wśród państw Europy Środkowo-Wschodniej, co pokazują dane w tabeli 1, jednakże wagi takiego porównania nie należy przeceniać. Wystarczy zauważyć, że wyrażenie tej wartości w przeliczeniu na 1 mieszkańca powoduje, że przewaga nad państwami sąsiednimi znika. Na niekorzyść Polski przemawiają przykłady państw spoza regionu, które również realizują strategię pościgu za czołówką krajów rozwiniętych. Za punkt odniesienia można przyjąć Irlandię, która wychodząc z podobnego do Polski poziomu napływu BIZ na początku lat 90. w roku 2002 mogła poszczycić się napływem siedmiokrotnie wyższym niż nasza gospodarka. Wreszcie wspomniany udział Polski w światowych przepływach BIZ należy uznać za znikomy.

92 Ryszarda Bolonek, Dariusz Firszt Tabela 1 Napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych do Polski i wybranych krajów Europy w latach 1991 2004 (w mln USD) Rok 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Świat 158 936 175 841 219 421 253 506 331 068 386 140 481 911 690 750 1 086 750 1 387 953 817 574 716 128 632 599 648 146 Polska 291 678 1 715 1 875 3 659 4 498 4 908 6 365 7 270 9 341 5 713 4 131 4 123 6 159 Czechy 1 361 1 428 1 286 3 700 6 310 4 984 5 639 8 483 2 101 4 463 Słowacja 202 251 220 707 428 1 925 1 584 4 094 669 1 122 Węgry 2 174 2 275 2 167 3 828 3 312 2 764 3 936 2 994 2 162 4 167 Rosja 1 142 2 597 4 865 2 761 3 309 2 714 2 469 3 461 7 958 11 672 Irlandia 1 182 2 618 2 712 8 579 18 218 25 853 9 659 28 981 26 888 9 120 Hiszpania 10 082 6 585 7 697 11 797 15 758 37 523 28 005 43 696 29 013 18 361 Źródło: [Bezpośrednie inwestycje, s. 18; World Investment, s. 303 i nast].

Znaczenie bezpośrednich inwestycji 93 Godny odnotowania jest natomiast zapoczątkowany w 2004 r. trend wzrostowy napływu BIZ do Polski, który zgodnie ze wstępnymi danymi był kontynuowany w roku następnym. Tendencja taka, w sytuacji zakończonego praktycznie procesu prywatyzacji, oznacza zmianę w strategiach korporacji międzynarodowych w kierunku realizacji przedsięwzięć typu greenfield. Dokonywanie analiz wyłącznie na podstawie wielkości strumieni BIZ, przy założeniu, że ich nasilenie jest skorelowane z korzyściami kraju goszczącego może się okazać mylące. Wynika to z faktu, że z każdym tego typu przedsięwzięciem wiążą się zarówno potencjalne korzyści, jak i realne zagrożenia. To, które z nich się ujawnią, zależy od wielu czynników i nie bez znaczenia jest tutaj sektor lokalizacji inwestycji. Napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych do Polski w podziale na działy produkcyjne zaprezentowano w tabeli 2. Tabela 2. Struktura napływu BIZ do Polski według działów produkcji przemysłowej w latach 1994 2004 (w procentach) Działy produkcji 1994 1998 2000 2001 2002 2003 2004 Artykuły spożywcze, napoje 21,6 18,0 24,0 24,1 23,1 22,3 22,5 Wyroby tytoniowe 0,9 1,7 1,0 0,9 0,8 0,5 0,5 Włókiennictwo 0,6 1,1 1,0 1,0 1,0 1,0 0,9 Odzież i wyroby futrzarskie 2,9 1,0 0,7 0,6 0,5 0,5 0,4 Produkcja skór i wyrobów ze skór 0,5 0,3 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 Produkcja drewna i wyrobów z drewna 1,5 1,1 1,6 1,7 1,6 1,3 1,1 Produkcja masy włóknistej i wyrobów z papieru 4,1 4,5 3,5 3,7 3,4 3,0 3,3 Działalność wydawnicza, poligrafia 4,3 2,5 2,2 2,3 2,9 2,5 2,8 Produkcja koksu, produktów rafinacji ropy naftowej 0,2 0,1 0,5 0,5 0,2 0,2 0,2 Produkcja wyrobów chemicznych 15,3 13,1 8,6 8,5 9,1 8,9 9,3 Wyroby gumowe i z tworzyw sztucznych 3,2 4,8 5,7 6,9 6,4 6,7 6,5 Wyroby z surowców nie- metalicznych 5,5 11,0 11,1 12,0 12,6 11,8 10,9 Produkcja metali 2,3 1,8 1,7 2,5 2,5 2,6 6,5 Produkcja metalowych wyrobów gotowych (bez maszyn) 3,0 3,8 3,9 3,4 3,2 2,9 3,4 Produkcja maszyn i urządzeń 2,1 2,5 2,9 2,9 3,8 4,0 4,7

94 Ryszarda Bolonek, Dariusz Firszt cd. tabeli 2 Działy produkcji 1994 1998 2000 2001 2002 2003 2004 Maszyny biurowe i komputery 1,3 0,3 0,2 0,2 0,1 0,1 0,1 Maszyny i aparatura elektryczna 2,3 3,5 2,9 3,2 3,5 3,5 3,5 Sprzęt i urządzenia radiowe, telewizyjne i telekomunikacyjne 4,9 3,5 2,4 2,4 2,5 1,5 1,7 Instrumenty medyczne, precyzyjne i optyczne 1,4 0,9 0,6 0,6 0,7 0,5 0,5 Pojazdy mechaniczne 18,1 21,3 17,3 18,1 17,6 22,1 17,1 Pozostały sprzęt transportowy 0,7 0,8 1,6 1,7 1,8 1,5 1,6 Produkcja mebli 3,4 2,3 2,3 2,4 2,3 2,4 2,4 Przerób odpadów 0,1 0,2 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 Źródło: [Działalność gospodarcza spółek z udziałem kapitału zagranicznego 2004 r., s. 27.; Działalność gospodarcza spółek z udziałem kapitału zagranicznego 2003 r.; Heller, Warżała 2005, s. 232]. Spośród wyodrębnionych działów produkcji przemysłowej można wskazać trzy, w których skoncentrowana była większość kapitału zagranicznego napływającego do polskiej gospodarki, mianowicie: produkcja artykułów spożywczych i napojów, produkcja pojazdów mechanicznych oraz wyrobów z surowców niemetalicznych. Następne w kolejności były produkcja wyrobów chemicznych, gumowych i tworzyw sztucznych. Pogrupowanie powyższych działów wytwórczości pozwala na pokazanie struktury napływu BIZ w podziale na sektory o różnym zaawansowaniu technologicznym (tabela 3). Tabela 3. Napływ BIZ do Polski w latach 1994 2004 według poziomu techniki (w procentach) Rok 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Wysoka technika 6,2 5,3 5,1 4,5 3,8 2,8 2,6 2,6 2,6 1,5 1,7 Średniowysoka technika 39,1 34,3 33,5 36,1 41,2 35,3 32,4 33,4 34,7 39,1 35,1 Średnioniska technika 14,7 16,0 19,9 21,2 22,2 22,1 24,0 26,6 26,5 25,4 28,9 Niska technika 39,9 44,3 41,4 38,2 32,7 39,8 36,8 37,4 36,2 34,0 34,3 Źródło: [Działalność gospodarcza spółek z udziałem kapitału zagranicznego 2004 r., s. 27.; Działalność gospodarcza spółek z udziałem kapitału zagranicznego 2003 r., s. 32; Heller, Warżała 2005].

Znaczenie bezpośrednich inwestycji 95 Dane w tabeli 3 wskazują, że zaangażowanie zagranicznych inwestorów w najbardziej zaawansowanych technologicznie dziedzinach wytwórczości było w analizowanym okresie znikome. W latach 1994 2004 systematycznie malało zainteresowanie podmiotów zagranicznych sektorami zaliczanymi do wysokiej techniki, podczas gdy rosnącym zainteresowaniem cieszyła się przede wszystkim wytwórczość w obszarze średnioniskiej techniki, a więc produkcja z wykorzystaniem technologii standardowych, przy udziale komponentów importowanych z zagranicy. Dotychczasowy napływ kapitału zagranicznego do przedsiębiorstw z zakresu średnioniskiej i niskiej techniki można skomentować jako napływ inwestycji zagranicznych do prywatyzowanych przedsiębiorstw. Po wyczerpaniu oferty prywatyzacyjnej nastąpił spadek napływu inwestycji bezpośrednich do Polski o około połowę w latach 2001 2003 (tabela 1), przy jednoczesnym zmniejszeniu się udziału sektorów zaliczanych do niskiej techniki w strukturze napływających BIZ. Oceniając powyższe tendencje w kontekście analizy potencjalnych korzyści technologicznych, jakie może odnieść Polska gospodarka z tytułu obecności BIZ, nie można sformułować jednoznacznych wniosków. Wynika to stąd, że również inwestycjom w dziedziny wytwórczości standardowej może towarzyszyć import nowoczesnych rozwiązań technologicznych, sprzyjających poprawie wydajności w tych branżach bądź podnoszących jakość wytwarzanych dóbr. Dostępne dane nie pozwalają również stwierdzić, jaka część inwestycji w poszczególnych działach polegała na tworzeniu przedsiębiorstw od podstaw, jaka zaś na zakupie istniejących podmiotów. Rodzi to dodatkową trudność w ocenie importowanych technologii. Na podstawie przedstawionych danych można jednakże przypuszczać, iż inwestycjom podmiotów zagranicznych w polskim przemyśle towarzyszył napływ przede wszystkim technologii standardowych, będących w powszechnym użyciu w krajach rozwiniętych (tzw. technologie drugiej generacji). Wynika to stąd, że w polityce w zakresie stymulowania napływu BIZ nie określono dziedzin gospodarowania, do których napływ kapitału zagranicznego byłby szczególnie pożądany. Tymczasem w krajach rozwiniętych realizowane są starania o napływ BIZ do dziedzin obarczonych ponadprzeciętnym poziomem ryzyka, przede wszystkim zaś do inwestycji nowych. Problemem jest więc bardziej staranny wybór inwestorów zagranicznych. Należałoby najpierw określić dziedziny, do których chcielibyśmy napływu BIZ, a następnie podjąć starania w tym zakresie. Pomocna w tym względzie może się okazać przedstawiona w tabeli 4 analiza produktywności poszczególnych działów gospodarki.

96 Ryszarda Bolonek, Dariusz Firszt Tabela 4. Produktywność w gospodarce Polski w 2003 r. mierzona wskaźnikiem wartości dodanej brutto (WDB) na jednego zatrudnionego (w tys. zł.) Działy gospodarki Produktywność Rolnictwo, łowiectwo rybołóstwo, leśnictwo 8 Przemysł: w tym: górnictwo i kopalnictwo przetwórstwo przemysłowe wytwarzanie energii elektrycznej, gazu, wody Budownictwo 53 Handel i naprawy 60 Hotele i restauracje 41 Transport, magazynowanie, łączność 79 Pośrednictwo finansowe 51 Obsługa nieruchomości i nauka 103 Administracja publiczna 64 Edukacja 42 Ochrona zdrowia 36 Pozostała działalność usługowa: Komunalna, społeczna, inna 81 Przeciętnie 51 Źródło: opracowanie własne na podstawie tablic nr 14(578) Niektóre czynniki tworzenia PKB, pracujący, Rocznik Statystyczny RP, 2004, s. 680; tabl.15(579)rachunek tworzenia dochodów, wartość dodana brutto, Rocznik Statystyczny RP, 2004, s. 681 682. Jak wynika z tabeli 4, przeciętna produktywność mierzona wartością dodaną brutto na jednego zatrudnionego w polskiej gospodarce w 2003 r. wyniosła 51 tys. zł, przy czym w przemyśle wartość produktywności wyniosła 59 tys. zł, natomiast w usługach 61 tys. zł [Bolonek 2005, s. 154]. Do najbardziej produktywnych dziedzin należą: wytwarzanie energii elektrycznej, gazu 141 tys. zł, obsługa nieruchomości i nauka 103 tys. zł, usługi komunalne, społeczne i inne 76 tys. zł, transport 72 tys. zł. Dla porównania gałęzie produkcji zaliczane do wysokiej techniki charakteryzują się najniższymi poziomami WDB, co obrazuje tabela 5. Wnioski, jakie wynikają z porównania tabeli 4 i 5 wskazują na początkową fazę rozwoju przemysłów wysokiej techniki w Polsce i w związku z tym niskie wskaźniki produktywności, jakkolwiek w krajach rozwiniętych dziedziny te charakteryzują się najwyższymi wskaźnikami WDB per capita. Tłumaczy to w dużej mierze strategie inwestycyjne podmiotów zagranicznych. Inwestowanie w dziedziny wysokiej techniki uznaje się za przedwczesne przy obecnym stanie rozwoju 59 79 51 141

Znaczenie bezpośrednich inwestycji 97 gospodarczego Polski. BIZ dotyczą zatem produkcji standardowej, prowadzonej w tradycyjnych sektorach, która gwarantuje osiąganie wysokiej stopy zwrotu z zainwestowanego kapitału. Tabela 5. Wybrane wskaźniki wartości dodanej brutto w przemyśle polskim w 2003 r. Sekcje i działy Produkcja maszyn biurowych i komputerów Produkcja sprzętu RTV i telekomunikacyjnego WDB w 2003 r. (w procentach) Poziom technologicznego zaawansowania 0,3 wysoka technika 1,4 wysoka technika Produkcja pozostałego sprzętu transportowego 1,6 wysoka technika Produkcja maszyn i urządzeń 5,7 średniowysoka technika Produkcja artykułów spożywczych i napojów 12,2 niska technika Źródło: opracowanie własne na podstawie tabl. 10(23) Wartość dodana brutto przemysłu według sekcji i działów, Rocznik Statystyczny przemysłu 2004, GUS, Warszawa, 2004, s. 95 96. Rozwiązaniem poprzedzającym rozwój przemysłów wysokiej techniki w Polsce mogłoby stać się utworzenie prywatnego sektora badawczo-rozwojowego. Ma to znaczenie zarówno dla utrzymania tempa napływu bezpośrednich inwestycji, jak i zmiany struktury produkcji dóbr i usług w Polsce. Zasadność tego wyboru potwierdzają także dane zawarte w tabeli 4, gdzie wskaźnik WDB na 1 zatrudnionego w sektorze nauki jest relatywnie wysoki i wynosi 103 tys. zł. Nauka w Polsce wciąż kojarzy się z działalnością deficytową. Do niedawna traktowano podobnie sferę edukacji. Jednakże rozwój prywatnego rynku edukacji spowodował, iż jest to działalność rentowna, co stanowi wskazówkę dla rozwoju prywatnej sfery badawczo-rozwojowej w Polsce. Gospodarka Polski reprezentuje w przeważającej części niską i średnioniską technikę. Zatem potrzebny jest rozwój prywatnego sektora B+R, którego celem byłoby stymulowanie wzrostu liczby patentów i przyspieszenie procesu ich wdrażania w gospodarce. Ekspansja tej dziedziny działalności pozwoliłaby na identyfikację i wybór kierunków rozwoju zaawansowanych technologicznie dziedzin w Polsce. Istotny wydaje się rozwój zaawansowanego technologicznie transportu powietrznego, dóbr i usług transportowych, a także usług rynkowych na rzecz tego przemysłu. Istotne są nie tylko usługi logistyczne, kurierskie, ale także usługi związane z ubezpieczeniem produktów i usług transportowych, ofertą bankową związaną z finansowaniem i obsługą działalności transportowej. Sposób finansowania przy pomocy funduszy unijnych dotyczy w głównej mierze budowy auto-

98 Ryszarda Bolonek, Dariusz Firszt strad wschód zachód. Problemem pozostaje nadal finansowanie pozostałej działalności transportowej, co wiąże się ze staraniami o napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Fakt, iż inwestycje bezpośrednie lokowane są w tradycyjnych działach wytwórczości nie oznacza, że nie przyczyniają się one do zmian technologicznych gospodarki. Zasadniczo bowiem rozwiązania technologiczne stosowane w przedsiębiorstwach z udziałem kapitału zagranicznego, choć należące do technologii dojrzałych czy nawet schyłkowych w krajach rozwiniętych, są bardziej zaawansowane w stosunku do tych stosowanych w przedsiębiorstwach rodzimych w danej branży. Sugeruje to wyższa wydajność, jaką osiągają filie zagranicznych koncernów [Umiński 2000, s. 64], jakkolwiek przyczyny takiego zjawiska mogą być bardziej złożone. Z pewnością wpływa to na wzrost efektywności przedsiębiorstw krajowych, poprzez wspomniany wcześniej efekt konkurencji. Ponadto należy zauważyć, że w przypadku starszych, mniej złożonych technologii, łatwiejsze jest ich przenikanie do firm lokalnych i ich absorpcja. Z drugiej jednak strony inwestycje w sektorach, w których produkcja rodzima jest realizowana, świadczy o dążeniu inwestorów do przejęcia stosunkowo dużego rynku zbytu w Polsce. Oznacza to eliminację części krajowych producentów, którzy nie są w stanie sprostać konkurencji korporacji dysponujących przewagą technologiczną. Potwierdzeniem znaczenia, jakie dla inwestorów zagranicznych ma wielkość polskiego rynku zbytu, jest analiza handlu zagranicznego filii przedsiębiorstw zagranicznych. Okazuje się, że wprawdzie większość podmiotów z udziałem kapitału zagranicznego zajmuje się działalnością eksportową (w 2004 r. 56,3% tych podmiotów [Działalność gospodarcza spółek z udziałem kapitału zagranicznego w 2004 r., s. 19]), jednocześnie jednak charakteryzują się one wysoką skłonnością do importu. W roku 2004 wartość importu omawianych spółek wyniosła niecałe 202 mld zł i przekroczyła wartość eksportu o prawie 33 mld zł. Różnica wynika stąd, że znaczna część produkcji zrealizowanej przez podmioty zagraniczne na terenie Polski polegała na pracach o charakterze montażowym, z wykorzystaniem importowanych komponentów i podzespołów. Ponadto prawie 43% wartości dóbr importowanych przez podmioty z udziałem kapitału zagranicznego stanowiły towary przeznaczone do dalszej odsprzedaży, co koresponduje z dużym zaangażowaniem BIZ w działalność handlową. Powyższe dane wskazują jednoznacznie na motywy napływu inwestycji bezpośrednich do Polski. Dotychczasowy strumień BIZ wynikał mianowicie z względnie niskich kosztów pracy oraz z chłonnego rynku zbytu. Można nawet stwierdzić, że wielkość naszego kraju, a co za tym idzie potencjalnego rynku zbytu, w negatywny sposób oddziałuje na strukturę napływającego kapitału. Jak zauważa Z. Sadowski, jest to powód, dla którego korporacje inwestujące w Polsce są w znacznie mniejszym stopniu nastawione na produkcję na eksport niż na przykład firmy

Znaczenie bezpośrednich inwestycji 99 inwestujące na Węgrzech, gdzie rynek wewnętrzny jest znacznie mniej atrakcyjny [Sadowski 2005, s. 260]. Istotnym elementem pozwalającym na ocenę pozytywnych efektów bezpośrednich inwestycji zagranicznych jest ich zaangażowanie w działalność badawczo-rozwojową na terenie kraju goszczącego. Analiza tego typu działań dostarcza również informacji o tym, jak dany kraj jest postrzegany przez inwestorów i jakie zajmuje miejsce w strategii korporacji transnarodowych w zakresie organizacji międzynarodowej sieci produkcji. Do niedawna działalność badawczo-rozwojowa firm międzynarodowych skoncentrowana była w spółkach macierzystych. Jakkolwiek występowały przypadki przenoszenia prac badawczych za granicę, to dotyczyły one prawie wyłącznie filii zlokalizowanych w innych krajach rozwiniętych, będących na podobnym poziomie zaawansowania technologicznego. Nowy trend w tym obszarze, polegający na tworzeniu centrów B+R w krajach rozwijających się nasilił się dopiero w latach 90. ubiegłego stulecia. Nastąpiły również istotne zmiany jakościowe tego procesu. Prace badawczo-rozwojowe prowadzone w filiach coraz częściej dotyczyły nowych rozwiązań, nie tylko dostosowania produktów do lokalnych uwarunkowań (http://www.unic.un.org.pl). Tego typu przedsięwzięcia miały miejsce również w Polsce. Niestety, lokowanie w naszym kraju centrów badawczych nie jest zjawiskiem powszechnym. Już sam fakt dużego zainteresowania tego typu przypadkami i ich szerokie nagłaśnianie przez media świadczy o tym, że są one traktowane w kategoriach przedsięwzięć o charakterze wyjątkowym i należą do rzadkości. Biorąc pod uwagę opisane wcześniej pozytywne skutki tworzenia przez firmy międzynarodowe ośrodków badawczych w kraju goszczącym, należałoby dołożyć szczególnych starań w kierunku poprawy tej sytuacji. Aby kraj stał się atrakcyjnym miejscem dla inwestycji badawczo-rozwojowych wymagane są specyficzne, często trudne do spełnienia przesłanki. Niewątpliwie koszty pracy odgrywają w tym przypadku istotną rolę, jednakże punkt ciężkości znajduje się w zdecydowanie innym obszarze. Kluczowego znaczenia nabiera poziom kwalifikacji, a więc zasoby kapitału ludzkiego w gospodarce, poziom prac badawczych prowadzonych w kraju oraz sposób organizacji krajowego sektora badawczego. Celem podmiotów zagranicznych jest bowiem nie tylko obniżenie kosztów prac badawczych prowadzonych we własnych laboratoriach (stąd ich przenoszenie), ale również, a nawet przede wszystkim poszukiwanie nowych źródeł innowacji. Źródłem takim jest natomiast sektor badawczy kraju goszczącego, pod warunkiem, że prowadzi badania na porównywalnym poziomie, a warunki organizacyjne i instytucjonalne pozwalają na sprawną kooperację pomiędzy krajowymi i zagranicznymi jednostkami. W przypadku Polski podstawowym atutem jest dostępność, przynajmniej w chwili obecnej, wykwalifikowanych kadr. Jest to o tyle istotne, że czynnik ten

100 Ryszarda Bolonek, Dariusz Firszt ma względnie trwały charakter. Proces dydaktyczny jest procesem wieloletnim. Trudno spodziewać się, aby kraje rozwijające się, mające w tym obszarze zaległości, w krótkim okresie potrafiły wykształcić kadry, jakimi dysponuje Polska od ostatnich kilkunastu lat. Można jednakże wskazać kraje, które cel ten skutecznie realizują, niejednokrotnie wygrywając konkurencję o lokalizację zagranicznych jednostek badawczych. Wystarczy wspomnieć, że na Chiny, Indie i Rosję przypada 1/3 studentów wszystkich wyższych szkół technicznych na świecie (http://www. unic.un.org.pl). Biorąc pod uwagę negatywne tendencje w zakresie jakości kształcenia w Polsce oraz zaniedbania w obszarze kształcenia zawodowego, można dojść do wniosku, że atrakcyjność Polski w zakresie kwalifikacji personelu może ulegać osłabieniu. Ogólny poziom prowadzonych w Polsce badań, wielkość wydatków na ten cel oraz struktura organizacyjna powodują natomiast, że podmiotom zagranicznym trudno jest upatrywać szans na innowacyjne rozwiązania w kooperacji z krajowymi podmiotami. 4. Wnioski Z napływem bezpośrednich inwestycji zagranicznych wiążą się potencjalne korzyści, m.in. w postaci wzrostu innowacyjności i unowocześnienia struktury produkcji gospodarki kraju goszczącego. Z przeprowadzonych w niniejszym artykule analiz wynika, że w Polsce powyższe możliwości nie zostały w pełni wykorzystane. Stało się tak dlatego, że realizowane u nas BIZ nastawione były główne na przejęcie prywatyzowanych przedsiębiorstw, w większości o niskim i średnim zaawansowaniu technologicznym. Uruchamiana produkcja przeznaczona była w głównej mierze na polski rynek zbytu, co nie stawiało wysokich wymagań dla jej innowacyjności. Skutkiem tego jest utrzymujący się niski udział zaawansowanych technologicznie wyrobów w strukturze polskiego eksportu. Dobiegający końca proces prywatyzacji, zmiany wynikające z przystąpienia Polski do UE, jak również postępująca liberalizacja międzynarodowej działalności gospodarczej powodują, że zmieniają się motywy podejmowania bezpośrednich inwestycji zagranicznych w naszym regionie. Spośród wielu czynników sprzyjających napływowi kapitału rosnące znaczenie zyskuje dostępność wykwalifikowanej siły roboczej oraz nowoczesna infrastruktura komunikacyjna i naukowo-badawcza. W powyższych okolicznościach można wskazać kierunki działań, jakie powinny być podjęte w Polsce celem stymulacji napływu BIZ do Polski oraz maksymalizacji korzyści z nimi związanych. Polityka państwa i zachęty dla inwestorów powinny dotyczyć napływu kapitału do inwestycji nowych, obarczonych wyższym niż przeciętny poziomem ryzyka, tzn. do dziedzin zaawansowanych technologicznie. W związku z tym istotne są bardziej aktywne i selektywne starania państwa w tym zakresie. Podstawowym zadaniem wydaje się przyspieszony roz-