KONFERENCJA Obrót ziemią rolniczą w Polsce i jej znaczenie dla chowu i hodowli zwierząt 25 kwietnia 2019 r., Warszawa WZORCOWNIA w gmachu MRiRW godz. 11.00 Patronat medialny:
Prezentacje wystąpień: 1. Zasoby i struktura rolnictwa polskiego potencjał, ograniczenia oraz możliwości rozwoju prof. dr hab. Walenty Poczta 2. Rynek ziemi rolniczej w Polsce dr Józef Pyrgies 3. Kierunki zmian w produkcji zwierzęcej w Polsce dr Benedykt Pepliński
Zasoby i struktura rolnictwa polskiego potencjał, ograniczenia oraz możliwości rozwoju Prof. dr hab. Walenty Poczta Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu Warszawa, 25 kwietnia 2019 r. Plan wykładu Uwagi wstępne Potencjał produkcyjny rolnictwa polskiego na tle rolnictwa UE Zasoby czynników produkcji Struktura gospodarstw Relacje między czynnikami produkcji Produkcja i produktywność Struktura gospodarstw a kierunki rozwoju Potencjał produkcyjny i potencjał rozwojowy Uwagi wstępne: Potencjał -zasób możliwy do wykorzystania w określonym celu- opisuje stan; Rozwój zawiera w sobie wzrost (przyrost) i zmiany strukturalne opisuje potencjał zmian 5
Potencjał produkcyjny rolnictwazasoby czynników produkcji Zasoby czynników produkcji: Praca (praca człowieka) Kapitał (środki trwałe i środki obrotowe) Ziemia (użytki rolne) (znaczenie jakości zasobów!!!) Potencjał może być rozpatrywany na poziomie: mikroekonomicznym mezoekonomicznym makroekonomicznym megaekonomicznym Potencjał produkcyjny rolnictwarelacje między czynnikami produkcji Wyposażenie jednostki pracy Kombinacja W ziemię W kapitał I duże małe II duże duże III małe małe IV małe duże Determinanty relacji: Poziom rozwoju gospodarczego kraju, Kierunki produkcji rolniczej, Relacje cen między czynnikami, Intensywność gospodarowania, Faktyczna dostępność czynników. Potencjał produkcyjny rolnictwa-proces produkcji Czynniki produkcji Nakłady Proces produkcji Efekt procesu produkcji Praca Ziemia Proces technologiczny Proces ekonomiczny Nakłady Dochód Kapitał Wartość produkcji 6
Potencjał produkcyjny rolnictwa-zależności: skala produkcji - relacje cenowe - dochód Cena jednej jednostki produktu Koszt jednej jednostki nakładu Dochód z jednej jednostki produktu A C E B D F AB poziom cen uzyskiwanych przez producentów CD poziom jednostkowy kosztu produkcji EF poziom dochodu z jednej jednostki produktu Skala produkcji Potencjał produkcyjny rolnictwa polskiego na tle rolnictwa UE Potencjał produkcyjny rolnictwa polskiego na tle krajów UE Zasoby czynników produkcji 7
Nakłady pracy w 2016 r. (tys. AWU) 1 800 1 600 1 400 1 200 1 000 800 600 400 200 0 448 490 392 248 286 314 3 5 17 20 47 49 55 56 77 79 80 102 103 147 148 159 161 801 875 708 [WARTOŚĆ] 1 588 Luksemburg Malta Cypr Estonia Słowacja Dania Belgia Szwecja Łotwa Finlandia Słowenia Austria Czechy Holandia Litwa Chorwacja Irlandia Bułgaria Wielka Brytania Portugalia Węgry Grecja Niemcy Francja Hiszpania Włochy Rumunia Polska Źródło: opracowanie własne na podstawie Eurostat Nakłady pracy w 2016 roku (udział w %) [WARTOŚĆ] 0,2 0,2 0,0 0,1 0,6 0,5 0,8 0,5 0,6 0,9 0,9 1,1 1,1 1,6 1,6 Luksemburg Cypr Słowacja Malta Estonia Dania 1,7 1,8 Belgia Szwecja 2,7 Łotwa Finlandia 3,1 Słowenia Austria 3,4 Czechy Holandia 17,4 4,3 Litwa Chorwacja 4,9 Irlandia Bułgaria 9,6 8,8 7,8 5,4 Wielka Brytania Węgry Niemcy Portugalia Grecja Francja Hiszpania Włochy Źródło: opracowanie własne na podstawie Eurostat Rumunia Polska Powierzchnia UR w 2016 roku (tys. ha) 30 000 25 000 20 000 15 000 10 000 5 000 0 4 554 4 884 11 112 131 488 995 1 563 1 890 2 233 2 670 3 013 3 642 4 469 4 671 1 354 1 796 1 931 2 615 2 925 3 455 Malta Cypr Luksemburg Słowenia Estonia Belgia Chorwacja Holandia Słowacja Łotwa Finlandia Dania Austria Litwa Szwecja Czechy Portugalia Bułgaria Grecja Węgry Irlandia 16 673 [WARTOŚĆ] 16 715 12 503 12 598 Rumunia Włochy Polska Wielka Brytania Niemcy 27 814 23 230 Hiszpania Francja Źródło: opracowanie własne na podstawie Eurostat 8
Powierzchnia UR w 2016 roku (udział w %) 0,0 13,4 0,1 0,1 0,6 0,3 9,6 16,0 9,6 0,9 1,0 0,8 1,1 [WARTOŚĆ] 1,1 1,3 1,5 7,3 1,5 1,7 1,7 2,0 2,7 2,8 7,2 2,1 2,6 2,6 Malta Luksemburg Estonia Chorwacja Słowacja Finlandia Austria Szwecja Portugalia Grecja Irlandia Włochy Wielka Brytania Hiszpania Cypr Słowenia Belgia Holandia Łotwa Dania Litwa Czechy Bułgaria Węgry Rumunia Polska Niemcy Francja Źródło: opracowanie własne na podstawie Eurostat Nakłady kapitałowe (zużycie pośrednie + amortyzacja) w 2017 roku (mld euro) 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 26,6 21,0 22,7 [WARTOŚĆ] 12,7 9,0 0,1 0,4 0,4 0,8 1,0 1,2 1,5 1,9 2,2 2,7 3,9 4,3 5,2 5,5 5,8 5,9 6,0 6,5 6,8 Malta Luksemburg Cypr Estonia Słowenia Łotwa Chorwacja Słowacja Litwa Bułgaria Czechy Finlandia Portugalia Szwecja Węgry Austria Irlandia Grecja Belgia Dania Rumunia Polska Holandia Wielka Brytania Hiszpania Włochy Niemcy Francja 34,9 45,8 53,1 Źródło: opracowanie własne na podstawie Eurostat Nakłady kapitałowe w 2017 roku (udział w %) 0,3 0,1 0,3 0,4 0,1 0,5 0,0 0,6 0,7 1,4 0,9 1,3 1,8 1,7 Malta Cypr Słowenia Luksemburg Estonia Łotwa 17,5 1,9 2,0 2,0 2,1 Chorwacja Litwa Słowacja Bułgaria 2,3 Czechy Finlandia 15,1 3,0 4,2 [WARTOŚĆ] Portugalia Węgry Irlandia Belgia Swecja Austria Grecja Dania 11,5 8,7 7,5 6,9 Rumunia Holandia Hiszpania Polska Wielka Brytania Włochy Niemcy Francja Źródło: opracowanie własne na podstawie Eurostat 9
Liczba gospodarstw rolnych w 2016 roku (tys. szt.) 4 000 3 500 3 000 2 500 2 000 1 500 1 000 500 0 [WARTOŚĆ] 1 146 945 685 2 9 17 26 27 35 35 37 50 56 63 70 70 133134138150185203 430457 259276 Luksemburg Malta Estonia Słowacja Czechy Cypr Dania Belgia Finlandia Holandia Szwecja Słowenia Łotwa Austria Chorwacja Irlandia Litwa Wielka Brytania Bułgaria Portugalia Niemcy Węgry Francja Grecja Hiszpania Włochy Polska Rumunia 3 422 Źródło: opracowanie własne na podstawie Eurostat Liczba gospodarstw rolnych w 2016 roku (udział w %) 0,0 0,1 0,2 0,2 0,3 0,3 0,4 0,5 0,5 0,6 0,7 1,3 0,7 1,3 32,7 [WARTOŚĆ] 10,9 1,3 1,4 1,8 1,9 9,0 4,1 6,5 4,4 2,5 2,6 Luksemburg Estonia Czechy Dania Finlandia Szwecja Łotwa Chorwacja Litwa Bułgaria Niemcy Francja Hiszpania Polska Malta Słowacja Cypr Belgia Holandia Słowenia Austria Irlandia Wielka Brytania Portugalia Węgry Grecja Włochy Rumunia Źródło: opracowanie własne na podstawie Eurostat Miejsce rolnictwa polskiego w UE w zakresie potencjału produkcyjnego (zasoby czynników produkcji i gospodarstwa rolne) Czynnik produkcji Miejsce w UE 28 Udział w UE 28 (%) Praca 1 18,1 Ziemia 5 8,3 Kapitał 7 5,2 Gospodarstwa rolne Gospodarstwa ogółem 2 13,5 Źródło: opracowanie własne na podstawie Eurostat 10
Potencjał produkcyjny rolnictwa polskiego na tle krajów UE Struktura gospodarstw Zmiany w strukturze obszarowej gospodarstw rolnych (liczba gospodarstw) Wyszczególnienie Powyżej 1ha w tym (ha): 1-2 2-5 5-10 10-15 15-20 20-30 30-50 50-100 pow. 100 (tys.) 1 956 517 630 427 183 84 64 32 12 7 Gospodarstwa rolne 2002 2016 różnica (2016-2002) struktura (%) 100,0 26,4 32,2 21,8 9,3 4,3 3,3 1,6 0,6 0,4 (tys.) 1 388 271 466 310 137 67 62 41 22 12 struktura (%) 100,0 5,5% 19,5 33,5 22,3 9,9 4,8 4,5 3,0 1,6 0,9 (tys.) (%) -568-246 -164-117 -46-17 -2 +9 +10 +5-29,0-47,6-26,0-27,4-25,1-20,2-3,1 +28,1 +83,3 +71,4 Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rocznik Statystyczny Rolnictwa, GUS Warszawa 2015; Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2016 r., GUS Warszawa 2017 r. Zmiany w strukturze obszarowej gospodarstw rolnych (użytki rolne) Powierzchnia użytków rolnych w gospodarstwach Wyszczególnienie Powyżej 1ha w tym (ha): 1-2 2-5 5-10 10-15 15-20 20-30 30-50 50-100 pow. 100 2002 2016 różnica (2016-2002) tys. ha struktura (%) tys. ha struktura (%) tys. ha (%) 16 503 725 2 039 3 032 2 216 1 440 1 541 1 181 830 3 498 100,0 4,4 12,4 18,4 13,3 8,7 9,3 7,2 5,0 21,2 14 525 396 1508 2 184 1 659 1 148 1 486 1 539 1 531 3 074 100,0 2,7 10,4 15,0 11,5 7,9 10,2 10,6 10,1 21,2-1 978-329 -531-848 -557-292 -55 +358 +701-424 Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rocznik Statystyczny Rolnictwa, GUS Warszawa 2015; Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2016 r., GUS Warszawa 2017 r. ~42% -12,0-45,4-26,0-28,0-25,1-20,3-3,6 +30,3 +84,5-12,1 11
Udział UR gospodarstw powyżej 30 ha w powierzchni UR ogółem w 2016 roku (%) 80 70 60 50 40 42,3 64,6 49,8 [WARTOŚĆ] 66,1 34,6 59,3 37,8 65 47,7 [WARTOŚĆ] 30 20 26,8 19,8 15,8 24,8 23,6 14,6 10 0 Źródło: Charakterystyka gospodarstw rolnych, GUS 2018 Progi wielkości obszarowej wyznaczające przyrost liczby gospodarstw w krajach UE (w ha) a Państwo Próg (ha) Państwo Próg (ha) Węgry 10-19,9 Włochy 50-99,9 Irlandia 10-19,9 Szwecja 100 i więcej Rumunia 20-29,9 Portugalia 100 i więcej Słowenia 20 29,9 Francja 100 i więcej Polska 30-49,9 Niemcy 100 i więcej Łotwa 50-99,9 Hiszpania 100 i więcej Litwa 50-99,9 Belgia 100 i więcej Holandia 50-99,9 Finlandia 100 i więcej Austria 50-99,9 Wielka Brytania 100 i więcej Estonia 50-99,9 Dania 100 i więcej a Pominięto Czechy, Słowację i Bułgarię, bowiem w tych krajach około 90% UR znajduje się w gospodarstwach 100 i więcej ha. W Grecji i na Cyprze wyznaczenie progu nie było możliwe, bo nastąpił spadek liczby gospodarstw we wszystkich grupach. Z analizy wyłączono Luksemburg i Maltę oraz Chorwację. Źródło: Rowiński J., obliczenia własne na podstawie danych Eurostatu Udział użytków rolnych w gospodarstwach poniżej 20 ha w powierzchni użytków rolnych ogółem (%) 100 98 90 80 70 69 60 50 58 [WARTOŚĆ] 42 43 40 30 20 10 3 3 4 4 4 6 8 8 10 10 11 11 13 14 15 15 34 35 27 28 22 22 18 0 Czechy Luksemburg Francja Słowacja Wielka Dania Bułgaria Niemcy Estonia Finlandia Belgia Szwecja Irlandia Holandia Hiszpania Węgry Łotwa Portugalia Austria Litwa Włochy Chorwacja Grecja Rumunia Polska Cypr Słowenia Malta Ogółem Źródło: Rowiński J. obliczenia własne na podstawie danych Eurostatu 12
Udział użytków rolnych w gospodarstwach od 20 do 100 ha w powierzchni użytków rolnych ogółem (%) 70 60 66 64 64 60 57 50 40 30 20 43 39 36 34 34 29 30 31 23 24 24 25 25 25 20 20 21 17 29 10 0 1 5 8 9 9 Malta Słowacja Rumunia Bułgaria Czechy Estonia Portugalia Węgry Wielka Brytania Grecja Słowenia Chorwacja Dania Łotwa Litwa Hiszpania Cypr Polska Szwecja Francja Niemcy Włochy Luksemburg Austria Finlandia Irlandia Belgia Holandia Ogółem Źródło: Rowiński J. obliczenia własne na podstawie danych Eurostatu Udział użytków rolnych w gospodarstwach powyżej 100 ha w powierzchni użytków rolnych ogółem (%) 90 88 90 84 80 70 60 50 40 30 20 74 75 69 62 64 53 54 55 56 57 58 47 48 40 35 31 20 21 23 27 24 16 17 52 10 7 0 0 Malta Słowenia Austria Cypr Holandia Polska Irlandia Belgia Włochy Finlandia Grecja Chorwacja Litwa Rumunia Łotwa Luksemburg Szwecja Hiszpania Niemcy Portugalia Francja Węgry Dania Estonia Wielka Brytania Bułgaria Czechy Słowacja Ogółem Źródło: Rowiński J. obliczenia własne na podstawie danych Eurostatu Podział gospodarstw według powierzchni UR (Komisja Europejska) Źródło: Plewa J.: Przyszłość rolnictwa i produkcji żywności, Komunikat DG ds. Rolnictwa i Rozwoju Obszarów Wiejskich, Komisja Europejska, Warszawa 2.12.2017 r. 13
Gospodarstwa powyżej 100 ha UR w Polsce Grupy obszarowe Liczba Udział (%) UR tys. ha Udział (%) 100-200 7 661 0,5 1034,0 7,1 200-300 2 169 0,2 530,0 3,6 300-500 1 258 0,1 483,6 3,3 500-1000 758 0,1 517,3 3,6 1000 ha i więcej 270 0,0 509,7 3,5 Razem 12 116 0,9 3074,6 21,1 Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rocznik Statystyczny Rolnictwa, GUS Warszawa 2015; Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2016 r., GUS Warszawa 2017 r. Gospodarstwa i użytki rolne w grupie powyżej 50 ha 100 90 % 80 70 60 50 40 30 20 30,8 60-90% UR 20-40% gospodarstw 10 2,2 0 UE-28 UE-15 UE-13 RO SI CY EL PL HR HU BG PT IT LT LV AT ES SK EE NL IE BE SE CZ FI DE DK UK FR LU Gospodarstwa powyżej 50 ha (%) UR w gospodarstwach powyżej 50 ha (%) Źródło: Eurostat FSS, 2016r. obliczenia własne. Struktura zasobów ziemi w gospodarstwach wg klas wielkości ekonomicznej w krajach UE (%) 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 23 25 52 7 6 2 5 4 6 6 11 7 7 9 14 12 17 16 16 12 24 86 85 84 83 79 78 78 77 69 15 21 23 20 25 21 19 26 60 58 58 54 31 27 27 29 30 42 40 38 48 49 47 42 58 25 31 37 36 19 12 24 27 43 24 30 35 27 44 42 40 39 36 36 35 35 27 27 23 23 15 72 23 5 >100000 euro SO 25000-100000 euro SO <25000 euro SO 14 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych www.eurostat.eu
Struktura zasobów ziemi w gospodarstwach wg klas wielkości ekonomicznej w województwach Polski (%) 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 25 25 29 29 46 46 31 27 36 34 35 32 47 47 56 57 66 64 74 79 77 29 35 26 33 34 40 30 25 42 33 40 38 38 25 28 33 31 15 28 23 15 19 19 11 11 10 9 8 6 4 >100000 euro SO 25000-100000 euro SO <25000 euro SO Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych www.eurostat.eu Progi wielkości ekonomicznej wyznaczające przyrost liczby gospodarstw w krajach UE (w euro SO) a Państwo Próg /euro/ Państwo Próg /euro/ 1. Bułgaria 8 000-14 999 12. Portugalia 50 000 99 999 2. Rumunia 8 000-14 999 13. Włochy 50 000-99 999 3. Litwa 15 000-24 999 14. Szwecja 100 000 249 999 4. Węgry 15 000-24 999 15. Finlandia 100 000 249 999 5. Słowenia 15 000-24 999 16. Francja 100 000 249 999 6. Estonia 25 000-49 999 17. Hiszpania 100 000 249 999 7. Polska 25 000-49 999 18. Niemcy 250 000 499 999 8. Grecja 25 000-49 999 19. Belgia 250 000 499 999 9. Łotwa 50 000-99 999 20. Wlk. Brytania 250 000-499 999 10. Irlandia 50 000-99 999 21. Holandia 250 000 499 999 11. Austria 50 000 99 999 22. Dania 500 000 i więcej a Pominięto Czechy i Słowację, bowiem w tych krajach dominują b. duże gospodarstwa. Z analizy wyłączono Luksemburg, Luksemburg i Maltę oraz Chorwację. Źródło: Rowiński J., obliczenia własne na podstawie danych Eurostatu Potencjał produkcyjny rolnictwa polskiego Relacje między czynnikami produkcji 15
Nakłady kapitałowe na 1 ha UR w 2017 roku (tys. euro) 14,0 12,0 11,7 10,0 8,0 6,0 4,0 2,0 0,0 1,7 2,0 1,0 0,6 0,6 0,7 0,8 2-5 tys. euro 1,0 1,0 [WARTOŚĆ] 1,0 1,1 1,1 1,2 1,2 1,4 1,4 1,4 1,8 1,9 1,9 2,1 2,7 2,8 3,1 3,5 3,6 2,2 UE-28 UE-15 UE-12 Łotwa Bułgaria Litwa Estonia Chorwacja Rumunia Słowacja Polska Czechy Hiszpania Irlandia Węgry Wielka Brytania Grecja Portugalia Szwecja Francja Finlandia Słowenia Austria Niemcy Włochy Luksemburg Dania Cypr Belgia Malta Holandia 5,1 6,3 Źródło: opracowanie własne na podstawie Eurostat Nakłady kapitałowe na 1 AWU w 2017 roku (tys. euro) 200,0 180,0 160,0 140,0 120,0 100,0 80,0 60,0 40,0 20,0 0,0 55,5 33,1 11,0 8,0 9,5 [WARTOŚĆ] 142,6 118,4 123,7 93,4 98,1 30-150 tys. euro 75,0 79,3 55,058,4 10,812,713,614,514,714,8 15,016,7 24,2 33,2 37,437,739,439,941,5 182,8 UE-28 UE-15 UE-12 Rumunia Chorwacja Polska Bułgaria Słowenia Malta Grecja Litwa Węgry Łotwa Portugalia Cypr Hiszpania Irlandia Czechy Estonia Włochy Słowacja Finlandia Austria Francja Wielka Brytania Niemcy Szwecja Luksemburg Belgia Holandia Dania Źródło: opracowanie własne na podstawie Eurostat Wyposażenie pracujących w rolnictwie w zasoby ziemi (ha UR/1 AWU) 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 27,1 19,2 10,9 6,1 6,7 7,9 2,2 [WARTOŚĆ] 9,8 10,2 30-50 ha 38,439,3 40,5 33,534,1 28,229,030,4 24,525,126,2 18,0 19,7 14,4 11,611,912,2 58,3 50,1 52,8 53,8 UE-28 UE-15 UE-12 Malta Słowenia Cypr Rumunia Polska Chorwacja Grecja Portugalia Węgry Holandia Włochy Bułgaria Litwa Belgia Łotwa Austria Finlandia Hiszpania Irlandia Czechy Niemcy Luksemburg Francja Słowacja Estonia Dania Szwecja Wielka Brytania Źródło: opracowanie własne na podstawie Eurostat 16
Potencjał produkcyjny rolnictwa polskiego relacje czynników produkcji i struktury gospodarstw Relacja Relacja w stosunku do średniej UE 28 (=100) Kapitał/1ha 65 Kapitał/1 AWU 29 UR/1 AWU 45 UR/gospodarstwo 61 Źródło: opracowanie własne na podstawie Eurostat Potencjał produkcyjny rolnictwa polskiego i relacje czynników produkcji Duży potencjał produkcyjny!!! Mało korzystne relacje między czynnikami produkcji! Potencjał produkcyjny rolnictwa polskiego jego wykorzystanie Produkcja i produktywność czynników produkcji-rolnictwo polskie vs rolnictwo innych krajów UE 17
Produkcja rolnicza w 2017 roku (mld euro) 80,0 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 28,229,3 [WARTOŚĆ] 16,3 0,1 0,4 0,7 0,9 1,2 1,3 2,0 2,1 2,7 3,8 3,9 4,6 6,0 6,8 7,1 8,1 8,4 8,510,010,5 55,8 48,0 50,3 Malta Luksemburg Cypr Estonia Słowenia Łotwa Chorwacja Słowacja Litwa Bułgaria Finlandia Czechy Szwecja Austria Portugalia Węgry Irlandia Belgia Grecja Dania Rumunia Polska Holandia Wielka Brytania Hiszpania Włochy Niemcy Francja 69,9 Źródło: opracowanie własne na podstawie Eurostat Produkcja rolnicza w 2017 roku (udział w %) 13,6 0,1 17,0 0,0 0,2 0,3 0,5 0,5 0,2 0,3 0,7 0,9 0,9 1,1 1,4 1,7 1,7 2,0 2,0 2,1 2,6 4,0 2,4 [WARTOŚĆ] Malta Cypr Słowenia Chorwacja Litwa Finlandia Swecja Portugalia Luksemburg Estonia Łotwa Słowacja Bułgaria Czechy Austria Węgry Irlandia Belgia 12,2 11,7 7,1 6,9 Grecja Rumunia Holandia Hiszpania Dania Polska Wielka Brytania Włochy Niemcy Francja Źródło: opracowanie własne na podstawie Eurostat Standardowa produkcja w gospodarstwie w 2016 roku (tys. euro) 450,0 400,0 350,0 300,0 250,0 200,0 150,0 100,0 50,0 0,0 34,2 67,5 Produkcja standardowa (SO) wynosi w Polsce około 50% średniej w UE 40-300 tys. euro 70,7 75,3 82,0 [WARTOŚĆ] 40,6 45,1 46,0 46,4 48,0 10,4 3,5 10,6 11,1 14,8 15,1 15,2 16,6 17,5 17,7 19,0 19,9 134,4 137,3 178,4 185,3 191,6 UE-28 UE-15 UE-13 Rumunia Malta Grecja Litwa Chorwacja Węgry Słowenia Łotwa Cypr Polska Bułgaria Portugalia Hiszpania Włochy Irlandia Austria Estonia Finlandia Słowacja Szwecja Francja Wielka Brytania Niemcy Luksemburg Czechy Belgia Dania Holandia 217,9 287,1 414,6 18 Źródło: opracowanie własne na podstawie Eurostat
Produkcja rolnicza na 1 ha UR w 2017 roku (tys. euro) 18,0 16,0 14,0 12,0 10,0 8,0 6,0 4,0 2,0 0,0 Produktywność ziemi w Polsce stanowi około 70 % średniej produktywności w UE 2,3 2,8 1,4 2000-6000 euro 4,0 4,0 [WARTOŚĆ] 0,7 0,9 0,9 0,9 1,1 1,3 1,3 1,3 1,7 1,7 1,7 1,8 1,9 2,0 2,1 2,2 2,4 2,5 2,6 3,0 3,3 6,2 6,3 UE-28 UE-15 UE-12 Łotwa Bułgaria Estonia Litwa Słowacja Rumunia Chorwacja Czechy Polska Irlandia Węgry Finlandia Wielka Brytania Portugalia Szwecja Hiszpania Grecja Słowenia Francja Austria Luksemburg Germany Włochy Dania Cypr Belgia Malta Holandia 10,4 15,7 Źródło: opracowanie własne na podstawie Eurostat 250,0 Produkcja rolnicza na 1 AWU w 2017 roku (tys. euro) 200,0 150,0 100,0 50,0 0,0 44,9 Produktywność pracy w Polsce stanowi około 33 % średniej produktywności w UE 75,0 40-200 tys. euro 67,3 57,5 59,9 41,7 43,6 44,9 46,0 49,4 52,0 15,0 10,3 12,8 [WARTOŚĆ] 14,7 15,4 17,2 18,1 20,6 22,4 22,5 22,6 117,1 113,8 106,4 98,7102,5 UE-28 UE-15 UE-12 Rumunia Chorwacja Słowenia Polska Bułgaria Łotwa Litwa Węgry Grecja Portugalia Malta Cypr Estonia Czechy Słowacja Finlandia Irlandia Włochy Hiszpania Austria Francja Wielka Brytania Szwecja Germany Luksemburg Belgia Holandia Dania 153,0 191,7 212,6 Źródło: opracowanie własne na podstawie Eurostat Potencjał rolnictwa polskiego i jego wykorzystanie Znaczące w UE rozmiary produkcji w ujęciu sektorowym Przeciętnie niska produkcja w średnim gospodarstwie rolnym Relatywnie niska produktywność ziemi Bardzo niska produktywność pracy 19
Rolnictwo polskie pośród rolnictwa UE udział (%) i pożądane kierunki zmian Użytki rolne 8,3 Liczba gospodarstw rolnych 13,5 Nakłady pracy (AWU) 18,1 Nakłady kapitałowe (zużycie pośrednie + amortyzacja) 5,2 Produkcja rolna 5,9 Źródło:Eurostat FSS, 2016r. obliczenia własne. Potencjał produkcyjny rolnictwa polskiego jego wykorzystanie Produktywność czynników produkcjirolnictwo polskie (ujęcie regionalne) kierunki rozwoju Produktywność pracy w Polsce (tys. zł/ 1 AWU) (2016 r.) 120 100 105 98 90 90 88 85 80 60 40 20 53 79 64 61 57 45 44 36 26 18 17 0 Źródło: obliczenia własne na podstawie Rachunki Ekonomiczne dla Rolnictwa, Eurostat 2017 20
6 753 6 579 6 479 6 199 6 148 5 970 5 956 Produktywność ziemi w Polsce (zł/1ha UR) (2016 r.) 12 000 10 000 9 713 9 184 8 000 7 014 7 941 7 739 7 699 6 000 5 193 5 047 4 620 4 488 4 000 2 000 0 Źródło: obliczenia własne na podstawie Rachunki Ekonomiczne dla Rolnictwa, Eurostat 2017 Regionalne zróżnicowanie przeciętnej wartości produkcji w Polsce (tys. zł/gospodarstwo) (2017 r.) 160 140 120 137 133 128 127 121 116 109 100 80 60 71 87 80 78 58 49 49 40 20 36 23 19 0 Źródło: obliczenia własne na podstawie Rachunki Ekonomiczne dla Rolnictwa, Eurostat 2017 Gospodarstwa w zależności od głównego źródła dochodów Ogółem działalności rolniczej Gospodarstwa domowe, w których ponad 50% dochodów ogółem stanowiły dochody z: działalności rolniczej i pracy najemnej pracy najemnej pracy najemnej i działalności rolniczej emerytury i renty działalności pozarolniczej niezarobkowych źródeł utrzymania Wyszczególnienie Gospodarstwa pozostałe Polska (tys.) 1406,6 481,0 14,7 447,0 45,3 105,6 191,3 35,0 86,6 % 100,0 34,2 1,0 31,8 3,2 7,5 13,6 2,5 6,2 Źródło: Charakterystyka gospodarstw rolnych, GUS 2018. 21
Gospodarstwa w Polsce w zależności od wielkości ekonomicznej (2016 r.) (FADN) Wyszczególnienie SO Razem Bardzo małe Małe Średniomałe Średnioduże Duże Bardzo duże 2 < 8 8 < 25 25 < 50 50 < 100 100 < 500 500 Liczba gospodarstw 730 762 273 994 307 446 95 337 35 714 16 073 2 197 Powierzchnia użytków rolnych (ha) 19,5 8,0 15,1 26,8 44,8 99,4 742,5 Produkcja (tys. zł) 125,6 28,6 71,3 170,4 335,3 1147,1 6986,0 Dotacje 26,0 10,4 22,3 39,8 66,2 109,4 731,5 Dochód 34,9 8,6 25,7 64,9 116,6 278,7 190,0 Dochód na osobę pełnozatrudnioną rodziny (tys. zł/fwu) 23,8 7,2 16,8 36,4 61,4 149,8 451,1 Źródło: FADN, 2017 r., IERiGŻ 2018. Gospodarstwa w zależności od wielkości ekonomicznej Liczba gospodarstw Wg FADN Klasy wielkości ekonomicznej w tys. euro 25 < 50 50 < 100 100 < 500 500 1000 1000 Razem 95 337 35 714 16 073 2 197 117 178 Wg GUS 109 161 58 938 30 279 2 273 1 182 201 833 Można szacować, że tylko około 90 130 tys. gospodarstw uzyskuje w pełni satysfakcjonujący poziom dochodów z produkcji rolniczej, zapewniający realizację celu konsumpcyjnego i rozwojowego Źródło: FADN, 2017 r., IERiGŻ 2018., Charakterystyka gospodarstw rolnych, GUS 2018. Gospodarstwa w zależności od wielkości ekonomicznej Liczba gospodarstw Wg FADN Klasy wielkości ekonomicznej w tys. euro 25 < 50 50 < 100 100 < 500 500 1000 1000 Razem 95 337 35 714 16 073 2 197 117 178 Wg GUS 109 161 58 938 30 279 2 273 1 182 201 833 Można szacować, że tylko około 90 130 tys. gospodarstw uzyskuje w pełni satysfakcjonujący poziom dochodów z produkcji rolniczej, zapewniający realizację celu konsumpcyjnego i rozwojowego Źródło: FADN, 2017 r., IERiGŻ 2018., Charakterystyka gospodarstw rolnych, GUS 2018. 22
Struktura gospodarstw a kierunki rozwoju Zróżnicowanie struktur a kierunki rozwoju Dualność struktur Dualność popytu (klepsydra) Dualność rozwoju Dualność struktury podaży W odpowiedzi na dualność popytu (klepsydra) Zmiany struktury popytu w zależności od poziomu dochodów teoria trójkąta, gruszki i klepsydry ( perspektywa europejska ) popyt Produkty wysokiej jakości (najdroższe) Produkty średniej jakości (średnie ceny) Produkty masowe (najtańsze) Poziom dochodu (standard życiowy) 23
Techniki wytwarzania- kierunki rozwoju Kombinacja Wyposażenie jednostki pracy w ziemię w kapitał I duże małe II duże duże III małe małe IV małe duże (b. duże) Co potrzebne dla rozwoju rolnictwa? Dwie strategie rozwoju - wzrost skali wytwarzania w gospodarstwach rolnych prowadzący do wzrostu wydajności pracy (wartości dodanej na 1 pracującego): 1. Gospodarstwa duże mogą się rozwijać w oparciu o duże zasoby ziemi i kapitału na 1 pracującego (duża wartość dodana na jednostkę pracy), 2. Gospodarstwa mniejsze muszą się rozwijać w oparciu o duże zasoby pracy i/lub kapitału (finansowego i intelektualnego) na 1 pracującego i na 1 ha UR (duża wartość dodana na jednostkę ziemi, pracy i produktu!) Skutek rozwoju parytetowa produktywność pracy! Co potrzebne dla rozwoju rolnictwa? Poprawa efektywności wytwarzania, innowacyjność, postęp biologiczny, techniki cyfrowe, rolnictwo precyzyjne, dobre doradztwo; Działania zespołowe rolników, obniżka kosztów produkcji i większy udział rolników w wartości dodanej; Zachowanie i rozwój instrumentarium wsparcia publicznego (w tym głównie WPR); Dalszy rozwój handlu zagranicznego, oparty w coraz większym stopniu o przewagi jakościowe (powstanie polskich marek produktów spożywczych); Rozwój popytu krajowego (zmiana struktury produkcji rolnictwa i przemysłu spożywczego) 24
Co potrzebne dla rozwoju rolnictwa, ale też rozwoju wsi? Uzyskiwanie dochodów poza działalnością rolniczą (w gospodarstwie i poza gospodarstwem); Rozwój pozarolniczych miejsc pracy na wsi; Akceptacja i wsparcie migracji ze wsi (także wahadłowej) (likwidacja luki w PKB wynikającej z regionalnie i okresowo niepełnego wykorzystania zasobów pracy). Dziękuję za uwagę! 25
26
Rynek Ziemi Rolniczej w Polsce Józef Pyrgies Rynek ziemi rolniczej w Polsce 1. Definicja rynku ziemi rolniczej i jego struktura 2. Kierunki zmian w obrocie ziemią rolniczą w Polsce i możliwe konsekwencje 3. Uwarunkowania ekonomiczne, historyczne, polityczne i prawne obrotu ziemią rolniczą 4. Dotychczasowe skutki obrotu ziemią rolniczą? 5. Obrót gruntami państwowymi 6. Obrót gruntami prywatnymi 7. Rekomendacje Definicja rynku ziemi rolniczej i jego struktura Na potrzeby prezentowanego opracowania pod pojęciem rynku ziemi rolniczej przyjęto obrót nieruchomościami wykorzystywanymi do prowadzenia działalności wytwórczej w rolnictwie, obejmujący wszelkie formy przeniesienia praw do korzystania z takich nieruchomości 27
Kierunki zmian w obrocie ziemią w Polsce po roku 1989 i możliwe konsekwencje Kierunek zmian od różnorodności podmiotów uczestniczących w obrocie do wyłączności dla gospodarstw rodzinnych, Kierunek zmian od swobody obrotu do istotnych ograniczeń w obrocie i zwiększania restrykcji wobec uczestników obrotu Możliwe konsekwencje to spowolnienie przemian strukturalnych oraz pogorszenie konkurencyjności rolnictwa jako całości Uwarunkowania ekonomiczne obrotu ziemią rolniczą Uwarunkowania ekonomiczne wiążą się głównie z wynikami gospodarstw. Wysokość dochodów uzyskiwanych przez producentów rolnych warunkowana jest w znacznym stopniu prowadzeniem działalności rolniczej o określonej wielkości. Główne przesłanki do zwiększania wielkości (skali produkcji) szybsze tempo wzrostu kosztów pracy w gospodarce narodowej i cen środków produkcji od cen zbytu produktów rolnych, gdyż prowadzi to do spadku jednostkowej opłacalności produkcji rosnące wymogi przedsiębiorstw handlu i przetwórstwa rolnego w zakresie wielkości, jakości i terminowości dostaw produktów rolnych Przewaga uwarunkowań ekonomicznych oznacza swobodę obrotu ziemią rolniczą, przy uwzględnieniu jedynie niezbędnych ograniczeń, głównie przy użyciu instrumentów ekonomicznych Mechanizmy wsparcia rolnictwa, oparte na kryteriach ekonomicznych, sprzyjają rozwojowi gospodarstw konkurencyjnych Uwarunkowania historyczne obrotu ziemią rolniczą krajowe (1989 r.): znaczący udział wielkoobszarowych PGR na terenach Polski północnej i zachodniej dominacja gospodarstw indywidualnych o małym obszarze w Polsce centralnej i południowo- wschodniej międzynarodowe: stare kraje UE (stopniowe łagodzenie ograniczeń w obrocie ziemią rolniczą) nowe kraje UE (zwiększanie ograniczeń w obrocie ziemią rolniczą) 28
Uwarunkowania polityczne obrotu ziemią rolniczą Atrakcyjność rolniczego elektoratu, który chociaż wewnętrznie zróżnicowany, to nadal stanowi pokaźną siłę, której większość partii politycznych nie może sobie pozwolić na lekceważenie. Najbardziej liczna grupa to gospodarstwa rodzinne: małoefektywne, samozaopatrzeniowe lub niskotowarowe Przewaga uwarunkowań politycznych w obrocie ziemią rolniczą skutkuje istotnymi ograniczeniami w dostępie do ziemi rolniczej oraz wprowadzaniem dodatkowych restrykcji wobec jego uczestników, głównie o charakterze administracyjnym Mechanizmy wsparcia rolnictwa, oparte na kryteriach politycznych, sprzyjają unikaniu istotnych zmian w gospodarowaniu Uwarunkowania prawne obrotu ziemią rolniczą Podstawowe zasady obrotu nieruchomościami rolnymi uregulowano w następujących ustawach: z dnia 23 kwietnia 1964 r.- Kodeks cywilny, która zawiera regulacje m.in. w zakresie umów sprzedaży, umów dzierżawy, przepisów o dziedziczeniu z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników, która reguluje m.in. preferencje dla umów darowizny i dożywocia zawieranych w związku z zaprzestaniem prowadzenia działalności rolniczej przez rolnika, który ma ustalone prawo do emerytury lub renty z dnia 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa, która reguluje obrót państwowymi nieruchomościami rolnymi Z dnia 11 kwietnia 2003 r. o kształtowaniu ustroju rolnego, która reguluje obrót prywatny nieruchomościami rolnymi Uwarunkowania prawne obrotu ziemią rolniczą Wytyczne Komisji Europejskiej (KE)z października 2017 r., które mają pomóc państwom członkowskim w ochronie gruntów rolnych przed spekulacją cenową oraz koncentracją własności gruntów rolnych Opierając się o orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości UE, komisja stwierdziła, że państwa członkowskie UE mogą kontrolować sprzedaż gruntów rolnych stosując - pod pewnymi warunkami niektóre z ograniczeń na rynku tych gruntów Należą do nich: wydawanie przez krajowe organy zezwoleń na nabycie gruntów, limitowanie areału nabywanych gruntów oraz stosowanie prawa pierwokupu ułatwiające niektórym kategoriom nabywców zakup gruntów rolnych. Przywilej pierwokupu, według KE, można przyznać rolnikom dzierżawiącym grunty rolne, sąsiadom, współwłaścicielom gruntów oraz skarbowi państwa. KE uznaje również za dopuszczalną interwencję cenową państwa na rynku gruntów rolnych Prawo UE nie zezwala natomiast na ograniczenia o charakterze dyskryminującym, takie jak wymóg uzależniający zakup gruntów od miejsca zamieszkania ich nabywcy. Za niezgodne z prawem UE Komisja uznaje również nakładanie na nabywcę gruntu obowiązku samodzielnego prowadzenia gospodarstwa rolnego, zakaz zakupu gruntów rolnych przez spółki, jak również wymóg posiadania przez nabywcę gruntu kwalifikacji rolniczych 29
Uwarunkowania prawne obrotu ziemią rolniczą Ustawa z dnia 14 kwietnia 2016 r. o wstrzymaniu sprzedaży nieruchomości rolnych Zasobu Deklarowany cel ustawy: wzmocnienie ochrony ziemi rolniczej w Polsce przed jej spekulacyjnym wykupywaniem przez osoby krajowe i zagraniczne, które nie gwarantują zgodnego z interesem społecznym wykorzystania nabytej ziemi na cele rolnicze Sposób realizacji celu: Ustanowienie ładu prawnego stanowiącego rzeczywiste odzwierciedlenie zasady wyrażonej w art. 23 Konstytucji RP, zgodnie z którym podstawą ustroju rolnego państwa jest gospodarstwo rodzinne Uwarunkowania prawne obrotu ziemią rolniczą Art. 5. 1. Za gospodarstwo rodzinne uważa się gospodarstwo rolne: 1) prowadzone przez rolnika indywidualnego oraz 2) w którym łączna powierzchnia użytków rolnych jest nie większa niż 300 ha. Art. 6. 1. Za rolnika indywidualnego uważa się osobę fizyczną będącą właścicielem, użytkownikiem wieczystym, samoistnym posiadaczem lub dzierżawcą nieruchomości rolnych, których łączna powierzchnia użytków rolnych nie przekracza 300 ha, posiadającą kwalifikacje rolnicze oraz co najmniej od 5 lat zamieszkałą w gminie, na obszarze której jest położona jedna z nieruchomości rolnych wchodzących w skład gospodarstwa rolnego i prowadzącą przez ten okres osobiście to gospodarstwo. Dotychczasowe skutki obrotu ziemią rolniczą? Na początku lat 90. oszacowano, że o sile polskiego rolnictwa będzie decydować 600-700 tys. gospodarstw (ok. 30 % ogółu gospodarstw, dysponujące niemal 50 % użytków rolnych w kraju), które wykazały się wysoką zdolnością adaptacyjną do warunków rynkowych W latach 2005-2007 liczba gospodarstw ze zdolnością konkurencyjną oraz gospodarstw z potencjalna możliwością uzyskania takiej zdolności (rentowność, zakres reprodukcji) wynosiła 174 tys. Natomiast w latach 2010-2012 liczba takich gospodarstw wyniosła 209 tys., co oznacza wzrost o ok. 20 % Gospodarstwa konkurencyjne oraz potencjalnie konkurencyjne stanowiły odpowiednio 10,0 i 15,1 % całej populacji osób fizycznych oraz według szacunków użytkowały w 2010 r. ok 52,5 % powierzchni użytków rolnych będących w posiadaniu gospodarstw rolnych osób fizycznych Projekcje IERiGŻ wskazują, że docelowo może to być ok. 300 tys. gospodarstw konkurencyjnych, które będą użytkowały 11-12 mln ha UR 30
Dotychczasowe skutki obrotu ziemią rolniczą? Średnia powierzchnia gospodarstwa osób fizycznych konkurencyjnych i potencjalnie konkurencyjnych wynosiła 33,2 ha, podczas gdy średnia powierzchnia gospodarstwa bez zdolności konkurencyjnej wynosiła 4,9 ha Podobna ocena dokonana w odniesieniu do osób prawnych wykazała, że w latach 2010-2012 udział gospodarstw ze zdolnością konkurencyjną i takich, które taką zdolność mogą szybko uzyskać wynosił 95,3 %, a średnia powierzchnia wynosiła 371,1 ha Zmiana struktury obszarowej gospodarstw rolnych w Polsce w latach 2002-2017 Wyszczegó lnienie Gospodarstwa rolne 2002 2017 struktura struktura liczba w tys. (%) liczba w tys. (%) powyżej 1 ha 1956 100 1385 100 1 30 1905 97,3 1311 94,7 30 100 44 2,2 61 4,4 pow. 100 7 0,4 13 0,9 Zmiana struktury obszarowej gospodarstw rolnych w Polsce w latach 2002-2017 Wyszczeg ólnienie Powierzchnia użytków rolnych w gospodarstwach 2002 2017 tys. ha struktura (%) tys. ha struktura (%) powyżej 1ha 16 503 100 14607 100 1 30 10 993 67 8627 59,1 30 100 2 011 12 2909 29,9 pow. 100 3 498 21,2 3071 21,0 31
Dotychczasowe skutki obrotu ziemią rolniczą? 2002 2010 średnioroczne tempo zmniejszania liczby gospodarstw w Polsce wynosiło 2,76 %, stagnacja powierzchni użytkowanej przez gospodarstwa o pow. powyżej 100 ha ( wzrost o 38 tys. ha, o 1,1 %) 2011-2014 średnioroczne tempo zmniejszania liczby gospodarstw w Polsce wynosiło 3,03 %, zmniejszenie powierzchni użytkowanej przez gospodarstwa o pow. powyżej 100 ha (spadek o 465 tys. ha, o 13,2 %) 2015 2017 średnioroczne tempo wzrostu liczby gospodarstw w Polsce wynosiło 0,07 %, brak zmiany powierzchni użytkowanej przez gospodarstwa o pow. powyżej 100 ha (3071 tys. ha) Zrównanie potencjału z rolnictwem UE15S po 30 latach i przy 300 tys. gospodarstw wymagałoby średniorocznego tempa zmniejszania liczby gospodarstw o 5,35 % Dotychczasowe skutki obrotu ziemią rolniczą? Rolnictwo polskie w 2010 r. dysponowało 8,5 % zasobów ziemi oraz angażowało 18 % nakładów pracy i 5,1 % nakładów kapitałowych w rolnictwie UE-27. W porównaniu do innych krajów UE nadal największą słabością polskiego rolnictwa jest niska wydajność pracy, która wynosiła zaledwie 30 % średniej produktywności w rolnictwie UE-27 Kolejne badania uwzględniające rok 2014 wskazują na brak postępu w zakresie konkurencyjności polskiego rolnictwa. Rolnictwo polskie dysponowało 8,3 % zasobów ziemi oraz angażowało blisko 20 % nakładów pracy i 5,2 % nakładów kapitałowych w rolnictwie UE-28 Obrót gruntami państwowymi 1992 swoboda obrotu sprzyjająca konkurencyjności i różnorodności podmiotów uczestniczących w przekształceniach własnościowych, bez ograniczeń co do wielkości gospodarstw; - Zasób: 4,7 mln ha, 1666 PGR z gruntami, ośrodkami gospodarczymi, inwentarzem żywym, maszynami i urządzeniami, 2 mln pracowników i członków ich rodzin, 336 tys. mieszkań z infrastrukturą, 2136 zabytkowych zespołów dworskich i pałacowo parkowych, 2 mld zł zadłużenia - do końca 1996 r. przejęto, zrestrukturyzowano i zagospodarowano prawie całe przejęte mienie, głównie w formie długoterminowych dzierżaw, rozwiązano także problem zadłużenia; z przejętych 193 tys. pracowników zatrudnienie w nowych jednostkach znalazło 139 tys. osób - po 1996 r. kontynuacja przekształceń (wzrost znaczenia sprzedaży, zwiększenie wsparcia aktywizacji zawodowej i uruchomienie pomocy społecznej, dla byłych pracowników PGR i członków ich rodzin, zasada otwartości Zasobu) 32
Obrót gruntami państwowymi 2003 potwierdzenie dualnej struktury rolnictwa poprzez uznanie współistnienia gospodarstw rodzinnych i gospodarstw wielkotowarowych powstałych na gruntach Skarbu Państwa: - gospodarstwo rodzinne (do 300 ha użytków rolnych własnych i dzierżawionych), prowadzone przez rolnika indywidualnego - gospodarstwo wielkotowarowe tworzone w na gruntach Zasobu oparte o własność części nieruchomości (do 500 ha użytków rolnych) i dzierżawę pozostałej (bez ograniczeń powierzchni), prowadzone przez osobę fizyczną lub prawną 2011 złamanie kompromisu zawartego w 2003 r.; wyłączenie z wielkotowarowych dzierżaw 30 % gruntów i początek likwidacji tych gospodarstw 2016 potwierdzenie zamiaru likwidacji wielkotowarowych dzierżaw, wstrzymanie na okres 5 lat sprzedaży nieruchomości Zasobu Obrót gruntami państwowymi Na przejętej powierzchni 4,7 mln ha utworzono ponad 5 tys. gospodarstw o przeciętnej powierzchni ok 350 ha, natomiast na powiększenie gospodarstw rodzinnych rozdysponowano niezabudowane działki o powierzchni ok. 1,8 mln ha Wyłączenie 30 % gruntów; zgoda na wyłączenie oznaczała możliwość zakupu do 500 ha UR (675 umów, wyłączenie 77,5 tys. ha), brak zgody na wyłączenie oznaczał brak możliwości przedłużenia umowy dzierżawy (410 umów, brak wyłączenia 58,4 tys. ha). Na dzień 31 grudnia 2017 r. w zasobie pozostawało 1375,2 tys. ha (29,0 % przejętej powierzchni), z czego: 1033,8 tys. ha znajdowało się w dzierżawie. Dzierżawcy, którzy nie spełniają kryteriów gospodarstwa rodzinnego (spółki z udziałem byłych pracowników PGR, spółdzielnie produkcji rolnej, spółki z udziałem kapitału zagranicznego, część osób fizycznych - (łącznie ok. 2,5 tys. umów) użytkowali co najmniej 422,3 tys. ha. Schemat koncepcji funkcjonowania prywatnego rynku ziemi rolniczej 2003 r. PRAWO PIERWOKUPU BRAK KONTROLI ZASILANIE ZASILANIE KONTROLA GRUNTY PRYWATNE GRUNTY PAŃSTWOWE 33
Schemat koncepcji funkcjonowania prywatnego rynku ziemi rolniczej 2016 r. DECYZJE ADMINISTRACYJNE PRAWO PIERWOKUPU BRAK KONTROLI ZASILANIE GRUNTY PRYWATNE GRUNTY PAŃSTWOWE Obrót gruntami prywatnymi Ustawa z 11 kwietnia 2003 r. - ujawnione problemy: bardzo dużą liczbę umów wpływających do Agencji do rozpatrzenia, w związku z brakiem limitu powierzchniowego działania ustawy oraz wygaśnięciem miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego duża łatwość spełnienia warunków uznania za rolnika indywidualnego, a co za tym idzie możliwość transferu nieruchomości rolnych poza kontrolą Agencji obciążanie przez zbywających nieruchomości hipotekami lub umowami dzierżawy, zbyt krótki okres do rozpatrzenia umów przez Agencję (1 miesiąc) i obowiązek skutecznego doręczenia przed jego upływem oświadczenia o skorzystaniu z pierwokupu/wykupu zbywającemu Obrót gruntami prywatnymi Ustawa z dnia 14 kwietnia 2016 r. podstawowe zmiany możliwość nabywania nieruchomości rolnych w zasadzie wyłącznie przez rolników indywidualnych wprowadzenie szeregu ograniczeń przy nabyciu nieruchomości rolnych - m.in. obowiązku osobistego prowadzenia gospodarstwa rolnego przez okres 10 lat przez nabywcę, zakazu zbywania lub oddawanie w użytkowanie przez taki sam okres wprowadzenie administracyjnego trybu udzielania zgody przez Prezesa (Dyrektora Generalnego) Agencji na nabycie nieruchomości rolnych w szczególnych przypadkach rozszerzenie prawa wykupu nieruchomości rolnych przysługującej Agencji na m.in. decyzje administracyjne, zasiedzenie, nabycie w drodze egzekucji wprowadzenie prawa pierwokupu i wykupu w stosunku do udziałów i akcji spółek, które są właścicielami nieruchomości rolnych 34
Obrót gruntami prywatnymi Nabywcami nieruchomości w obrocie prywatnym mogą być wyłącznie rolnicy indywidualni prowadzący gospodarstwa rodzinne, poza wyjątkami określonymi w Ustawie (osoby bliskie zbywcy, jednostki samorządu terytorialnego, Skarb Państwa lub działająca w jego imieniu Agencja, kościoły i związki wyznaniowe, grunty nabywane w wyniku dziedziczenia, zapisu windykacyjnego, na podstawie art. 151 lub art. 231 Kodeksu cywilnego, a także w toku postepowania restrukturyzacyjnego w ramach postepowania sanacyjnego. Obrót gruntami prywatnymi Inne osoby mogą nabyć nieruchomości po uzyskaniu zgody wydanej w trybie administracyjnym przez prezesa Agencji: na wniosek sprzedającego: - brak było zainteresowania zakupem nieruchomości przez rolników indywidualnych lub inne uprawnione podmioty - nabywca daje rękojmię należytego prowadzenia gospodarstwa - w wyniku nabycia nie dojdzie do nadmiernej koncentracji gruntów rolnych na wniosek kupującego: - posiada kwalifikacje rolnicze - daje rękojmię należytego prowadzenia działalności rolniczej - zobowiąże się do zamieszkiwania w okresie 5 lat od dnia nabycia nieruchomości na terenie gminy, na obszarze której położona jest jedna z nieruchomości rolnych, która wejdzie w skład tworzonego gospodarstwa rodzinnego W wypadku wydania decyzji odmownej sprzedający ma prawo żądać nabycia nieruchomości przez Agencję Obrót gruntami prywatnymi Obowiązki nabywcy nieruchomości rolnej w obrocie prywatnym: zobowiązanie do prowadzenia gospodarstwa w skład którego weszła nabyta nieruchomość, przez okres co najmniej 10 lat od dnia nabycia przez niego tej nieruchomości, a w przypadku osoby fizycznej prowadzić to gospodarstwo osobiście przez okres co najmniej 10 lat nabyta nieruchomości nie może być zbyta ani oddana w posiadanie innym podmiotom, chyba że zgodę na dokonanie takiej czynności wyda sąd 35
Obrót gruntami prywatnymi W 2017 r. zawarto ok. 57 tys. umów kupna sprzedaży (ok. 70 tys. w 2016 r. i ok. 93 tys. w 2015 r.), z czego ok. 53 tys. dotyczyło obrotu prywatnego (ok. 66 tys. w 2016 r. i ok. 79 tys. w 2015 r.), a ok. 4 tys. umów dotyczyło gruntów państwowych i samorządowych (ok. 4 tys. w 2016 r i ok. 14 tys. w 2015 r.) znaczący spadek po wejściu w życie ustawy z 2016 r. Powierzchnia sprzedaży użytków rolnych: 2017 r. 89 tys. ha, 2016 r. 135 tys. ha, 2015 r. 242 tys. ha znaczący spadek po wejściu w życie ustawy z 2016 r. Liczba transakcji o nierynkowym charakterze (darowizny, spadki, dożywocia itp.) w 2017 r. ok. 65 tys. (ok. 75 tys. w 2016 r. i ok. 70 tys. w 2015 r.) Dzierżawa w obrocie prywatnym w większości umowy ustne, zawierane na krótkie okresy (około 20 % rolników użytkuje grunty własne i dzierżawione od sąsiadów) Obrót gruntami prywatnymi Od 16 lipca 2003 r. do końca grudnia 2015 r. do Agencji wpłynęło 643,8 tys. przenoszących własność nieruchomości rolnych o łącznym obszarze 1249,3 tys. ha Do połowy 2010 r. kontroli podlegały nieruchomości rolne niezależnie od powierzchni; w tym okresie notariusze przekazywali rocznie do Agencji od 80 do 118 tys. umów, obejmujące nieruchomości o przeciętnej powierzchni ok. 1,5 ha Od połowy 2010 r. kontroli podlegały nieruchomości rolne o powierzchni co najmniej 5 ha; od tej daty notariusze przekazywali rocznie do Agencji od 2,5 do 3,8 tys. umów, obejmujące nieruchomości o przeciętnej powierzchni ponad 25 ha Od początku wykonywania ustawy do końca 2015 r. Agencji złożyła oświadczenie o skorzystaniu z prawa pierwokupu (w przypadku umów sprzedaży) lub wykupu (w przypadku umów innych niż sprzedaż) w 629 przypadkach, które dotyczyły powierzchni 16,7 tys. ha Obrót gruntami prywatnymi Od 30 kwietnia 2016 r. kontroli podlega zbycie nieruchomości rolnych o powierzchni 0,3 ha i więcej, a także zbycie akcji i udziałów w spółkach posiadających nieruchomości rolne W 2017 r. do ANR/KOWR wpłynęło 17716 wniosków dotyczących kupna/sprzedaży nieruchomości rolnych. Wydanych zostało 15176 decyzji administracyjnych (na łączną powierzchnię 44,4 tys. ha), w tym: 13979 decyzji pozytywnych (92 % wszystkich decyzji) 146 decyzji negatywnych (1 % wszystkich decyzji), - 54 zbywców zażądało nabycia nieruchomości przez Agencję, - Agencja nabyła 37 nieruchomości o powierzchni 1077 ha, za kwotę 41,7 mln zł 955 decyzji o umorzeniu (6 % wszystkich decyzji) 36
Obrót gruntami prywatnymi Z tytułu przysługującego Agencji prawa pierwokupu lub prawa nabycia w 2017 r. wpłynęło 1317 umów warunkowych dotyczących nieruchomości rolnych o powierzchni 5321 ha. Agencja złożyła 4 oświadczenie woli o skorzystaniu z prawa pierwokupu do powierzchni 89 ha W 2017 r. do Agencji wpłynęło 1491 powiadomień od spółek handlowych o zbyciu akcji i udziałów, na łączną wartość 3 810 mln zł. ANR złożyła dwa oświadczenia o skorzystaniu z prawa pierwokupu, KOWR złożył 136 oświadczeń o skorzystaniu z prawa pierwokupu akcji na łączną kwotę 412,6 tys. zł oraz jedno oświadczenie o skorzystaniu z prawa nabycia na kwotę 2 mln zł Konsekwencje zmian przepisów dotyczących obrotu ziemia rolniczą podsumowanie Zaprezentowane liczby nie potwierdzają wyższej skuteczności administracyjnego trybu kontroli obrotu ziemią rolniczą nad dotychczas stosowanym prawem pierwokupu (większość decyzji pozytywnych, niewielkie powierzchnie nabywanych gruntów), przy znacznie większej uciążliwości administracyjnego trybu kontroli Najpoważniejsze negatywne zmiany dla konkurencyjności polskiego rolnictwa mogą wynikać z likwidacji wielkotowarowych gospodarstw rolnych (dotyczy to nie tylko dzierżaw na gruntach państwowych, ale także dużych gospodarstw prywatnych) Zmiany zasad obrotu ziemią rolniczą tylko w części odpowiadają za niekorzystne zmiany w strukturze obszarowej gospodarstw rolnych po roku 2010 (zahamowanie spadku liczby gospodarstw rolnych, spadek powierzchni użytkowanej przez gospodarstwa powyżej 100 ha) System wsparcia rolnictwa a zmiany struktury obszarowej gospodarstw Głównych przyczyn należy szukać w zmianach systemu wsparcia rolnictwa przyjętym na lata 2015-2020: instrument modulacji (ograniczenie uprawnień do płatności bezpośrednich do 150 tys. euro dla wielkotowarowych gospodarstw rolnych) ryczałt dla najmniejszych gospodarstw (662,7 tys. rolników w 2017 r., 701,6 tys. rolników w 2016 r.) Wsparcie dla małych i średnich gospodarstw (3 30 ha) płatność dodatkowa (893,1 tys. rolników w 2017 r., 902,8 tys. rolników w 2016 r) Wsparcie dla młodych rolników (do 50 ha) (129,5 tys. rolników w 2017 r., 114,7 tys. rolników w 2016 r.) Istnieje wyraźna sprzeczność pomiędzy systemem wsparcia rolnictwa (preferowane małe i średnie gospodarstwa rodzinne) a zasadami obrotu ziemią rolniczą (preferowane większe gospodarstwa rodzinne) 37
Rekomendacje Wykorzystanie art. 23 Konstytucji RP, zgodnie z którym podstawą ustroju rolnego państwa jest gospodarstwo rodzinne, do stygmatyzowania i stopniowej likwidacji gospodarstw rolnych innych niż gospodarstwa rodzinne, jest szkodliwe z punktu widzenia gospodarczych interesów państwa, gdyż nie będzie sprzyjało poprawie konkurencyjności całego rolnictwa Wsparcie dla przemian strukturalnych w rolnictwie powinno ułatwiać przepływ ziemi z gospodarstw niskotowarowych i ekonomicznie nieefektywnych do gospodarstw, które spełniają lub są w stanie spełnić kryteria konkurencyjności. To oznacza potrzebę wsparcia dla działań, polegających na zaplanowanych, uzasadnionych ekonomicznie procesach ograniczania produkcji i redukcji potencjału produkcyjnego takich gospodarstw Rekomendacje Zrezygnowanie z koncepcji kształtowania ustroju rolnego na rzecz tworzenia warunków dla rozwoju rolnictwa konkurencyjnego Zmodyfikowanie ograniczeń wielkości gospodarstwa rolnego wyłącznie do własności nieruchomości, przy jednoczesnym braku ograniczenia dla powierzchni dzierżawionej Określenie warunków, jakie powinny spełniać osoby prawne, aby mogły uczestniczyć w obrocie nieruchomościami rolnymi Rekomendacje Ponowne przeanalizowanie celowości wprowadzenia administracyjnego trybu kontroli prywatnego obrotu ziemią i nabywania nieruchomości w miejsce obowiązującego dotychczas prawa pierwokupu Rozważenie w ustawie o kształtowaniu ustroju rolnego ograniczenia liczby kontrolowanych transakcji oraz kosztów interwencji poprzez ograniczenie realizowanych celów, np. skoncentrowanie się na przeciwdziałaniu nadmiernej koncentracji własności i na spekulacji cenowej Wspieranie rozwoju długoterminowych dzierżaw, zarówno w obrocie prywatnym nieruchomościami rolnymi, jak i w obrocie gruntami państwowymi 38
Rekomendacje Wycofanie restrykcji wobec wielkotowarowych dzierżawców (zmiana art. 24 ust.1 pkt 1, zagwarantowanie trwałości umów dzierżawy), gdyż zamierzona likwidacja nowoczesnych i konkurencyjnych gospodarstw jest działaniem na szkodę państwa. Również w stosunku do dzierżawców, którzy nie wyłączyli 30 % gruntów należałoby poszukać rozsądnego kompromisu i umożliwić kontynuowanie umów dzierżawy na nowych warunkach Wycofanie wstrzymania sprzedaży nieruchomości Zasobu, gdyż jest ono bezprzedmiotowe. Sprzedaż gruntów z Zasobu będzie realizowana prawie wyłącznie na rzecz sprawdzonych i wiarygodnych dzierżawców w ramach pierwszeństwa w nabyciu, a także przywrócenia równoważności sprzedaży i dzierżawy na rzecz różnych podmiotów, jako podstawowych form zagospodarowania nieruchomości Zasobu Rekomendacje Ponowne przeanalizowanie systemu wsparcia rolnictwa, zwłaszcza płatności bezpośrednich, w tym: modulacja, uproszczony system dla małych gospodarstw, płatność dodatkowa, płatność dla młodych rolników, ponieważ obecna konstrukcja tych przepisów powoduje stagnację, a nawet cofanie się przemian strukturalnych w rolnictwie, czego konsekwencje w pierwszej kolejności poniosą sami rolnicy Do przygotowania prezentacji wykorzystano m.in. opracowanie Rynek ziemi rolniczej w Polsce, sporządzone na zlecenie Towarzystwa Ekonomistów Polskich i Europejskiego Funduszu Rozwoju Wsi Polskiej oraz opracowanie Ocena skutków ustawy o wstrzymaniu sprzedaży nieruchomości Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa oraz o zmianie niektórych ustaw, sporządzone na zlecenie Europejskiego Funduszu Rozwoju Wsi Polskiej. 39
Obrót ziemią rolniczą w Polsce i jej znaczenie dla chowu i hodowli zwierząt Kierunki zmian w produkcji zwierzęcej w Polsce Benedykt Pepliński Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu Warszawa 25.04.2019 Cel prezentacji Omówienie tendencji zachodzących w polskim sektorze produkcji trzody chlewnej i bydła w kontekście tendencji zachodzących w UE u na świecie Uzasadnienie postępujący proces koncentracji produkcji zwierzęcej na świecie, systematyczny spadek realnych cen wieprzowiny i stagnacja cen wołowiny, kryzys na rynku wieprzowiny w Polsce. ustawa o obrocie ziemią, ustawa nawozowa. 41
Realne ceny bydła w Polsce w latach 11 10 9 8 zł / kg 7 6 5 4 3 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 bydło trzoda Sztuk (w stadach ogółem) 80 70 60 50 40 30 20 10 0 Przeciętna wielkość stada bydła w 2013 roku stada ogółem stada pow. 100 sztuk 23,8 17,4 13,9 2,3 Belgia Dania Francja Hiszpania Holandia Niemcy Czechy Rumunia Węgry Polska 2013 r. Polska 2016 r. 600 525 450 375 300 225 150 75 0 sztuk (w stadach powyżej 100 sztuk) Przeciętna wielkość stada krów w 2013 roku 180 stada ogółem stada pow. 100 sztuk 540 160 140 120 100 80 60 40 20 0 1,7 21,7 7,0 8,9 480 420 360 300 240 180 120 60 0 Belgia Dania Francja Hiszpania Holandia Niemcy Czechy Rumunia Węgry Polska 2013 r. Sztuk (w stadach ogółem) Polska 2016 r. sztuk (w stadach powyżej 100 sztuk) 42
Sztuk (w stadach ogółem) 3600 3200 2800 2400 2000 1600 1200 800 400 0 Przeciętna wielkość stada świń w 2013 roku stada ogółem stada pow. 1000 sztuk 3,3 21,4 40,9 63,8 Belgia Dania Francja Hiszpania Holandia Niemcy Czechy Rumunia Węgry Polska 2013 r. Polska 2016 r. 13500 12000 10500 9000 7500 6000 4500 3000 1500 0 sztuk (w stadach powyżej 100 sztuk) Przeciętna wielkość stada loch w 2013 roku 700 stada ogółem stada pow. 200 sztuk 2800 Sztuk (w stadach ogółem) 600 500 400 300 200 100 2400 2000 1600 1200 800 400 0 2,5 8,8 5,7 7,35 0 Belgia Dania Francja sztuk (w stadach powyżej 100 sztuk) Hiszpania Holandia Niemcy Czechy Rumunia Węgry Polska 2013 r. Polska 2016 r. Udział bydła i krów w stadach powyżej 100 szt. w 2013 roku 100 bydło krowy 90 80 70 60 % 50 40 30 20 10 14,9 16,5 7,6 8,6 0 Belgia Dania Francja Hiszpania Holandia Niemcy Czechy Rumunia Węgry Polska 2013 r. Polska 2016 r. 43
% Udział pogłowia w stadach powyżej 1000 szt. (trzoda chlewna) i powyżej 200 szt. (lochy) w 2013 roku 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 Belgia Dania Francja Hiszpania trzoda chlewna Holandia Niemcy Czechy lochy Rumunia Węgry 25,6 19,8 Polska 2013 r. 36,8 Polska 2016 r. 26,7 Poziom koncentracji w USA i Rosji 4 mln loch (2/3 pogłowia) w USA jest w ręku 40 właścicieli, 0,8 mln loch (1/2) w Rosji jest w ręku 15 kompanii rolniczych, Najwięksi producenci wieprzowiny w USA w 2015 roku 6,0 mln = 100% Smithfield Foods/WH Group Triumph Foods 16% Seaboard Foods 50% 3% 3% 3% 2% 7% 5% 4% 4% 3% The Maschhoffs Pipestone System JBS Prestage Farms Iowa Select Farms Carthage System AMVC Management Services inni 44
Najwięksi producenci wieprzowiny w Rosji w 2015 roku 45% 2% 2% 2% 12% 6% 3% 2% 2% 3% 2% 2% 5% 5% 3% 3% 1,6 mln = 100% Miratorg Rusagro Cherkizovo Group Agro-Belogorie Agrarnaya group Agropromkomplektacia Kopitania Velikoluksky MK AC Don (Tonnies) Ostankino Agrofirm Ariant Exima BEZRK Holding APK Agroeko Kamsky Bacon inni Typowy wielkoskalowy pionowo zintegrowany producent wieprzowiny w Rosji ziemia: 644 tys. ha Pasza: 1 460 tys. ton lochy: 138 tys. szt. tuczniki: 3,0 mln sztuk uboje: 415 tys. ton mięsa przetwórnia: własna marka ziemia: 297 tys. ha pasza: 1 678 tys. ton lochy: 65 tys. szt. tuczniki: 1,8 mln sztuk uboje: 212 tys. ton mięsa przetwórnia: własna marka ziemia: 670 tys. ha pasza: 603 tys. ton lochy: 63 tys. szt. tuczniki: 1,75 mln sztuk uboje: 207 tys. ton mięsa przetwórnia: własna marka ziemia: 66 tys. ha pasza: 389 tys. ton lochy: 60 tys. szt. tuczniki: 1,65 mln sztuk uboje: 163 tys. ton mięsa przetwórnia: własna marka ziemia: 135 tys. ha pasza: 543tys. ton lochy: 50 tys. szt. tuczniki: 1,5 mln sztuk uboje: 172 tys. ton mięsa przetwórnia: własna marka Źródło: DmitryRylko, Daniil Khotko: An update on the Russian pig and meat industry 4500 4000 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 Liczba dużych ferm w Polsce 0 2005 2009 2013 2016 Liczba ferm bydło (powyżej 100 szt.) krowy (powyżej 100 szt.) trzoda (powyżej 1000 szt.) lochy (powyżej 100 szt.) 4160 3110 2390 1740 640 970 912 950 750 610 620 730 605 405 509 467 45
Liczba dużych ferm i struktura stada bydła w Polsce Liczba dużych ferm i struktura stada krów w Polsce Liczba dużych ferm i struktura stada trzody chlewnej w Polsce 46
Liczba dużych ferm i struktura stada loch w Polsce Wnioski procesy koncentracji produkcji zwierzęcej wśród najważniejszych producentów na świecie są znacznie bardziej zaawansowane niż w Polsce, zbyt wolny wzrost liczny rozwojowych stad, zła struktura pogłowia zwierząt w Polsce, konieczne jest stworzenie dogodnych warunków do budowy/rozbudowy rozwojowych ferm. Dziękuję za uwagę 47
Obrót ziemią rolniczą w Polsce i jej znaczenie dla chowu i hodowli zwierząt Kierunki zmian w produkcji zwierzęcej w Polsce Benedykt Pepliński Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu Warszawa 25.04.2019 48
49
Sponsor strategiczny: Partnerzy: POLSKIE TOWARZYSTWO ROLNICZE KRAJOWY ZWIĄZEK REWIZYJNY ROLNICZYCH SPÓŁDZIELNI PRODUKCYJNYCH POLSKIE ZRZESZENIE PRODUCENTÓW BYDŁA MIĘSNEGO POLSKA FEDERACJA HODOWCÓW BYDŁA I PRODUCENTÓW MLEKA KRAJOWY ZWIĄZEK PRACODAWCÓW PRODUCENTÓW TRZODY CHLEWNEJ KRAJOWY ZWIĄZEK PRODUCENTÓW RZEPAKU I ROŚLIN BIAŁKOWYCH