Olsztyn, 2018-04-11 Prof. dr hab. Maria Biolik, prof. zw. Instytut Polonistyki i Logopedii Wydział Humanistyczny Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie Ocena rozprawy doktorskiej mgr Natalii Gorczowskiej pod tytułem Nazwy własne w polskich cyklach powieściowych high fantasy napisanej pod kierunkiem prof. dr hab. Elżbiety Rudnickiej-Firy Rozprawa doktorska mgr Natalii Gorczewskiej o onomastyce polskich powieści fantastycznych (high fantasy) została napisana poprawnie, zgodnie z wymogami tego typu tekstów naukowych. Badaczka wykorzystała bardzo bogatą literaturę, dotyczącą nie tylko onomastyki literackiej, ale także innych subsystemów onimicznych oraz w sposób wszechstronny opisała zebrany materiał proprialny. Oceniana praca liczy prawie 500 stron, a zgromadzone w niej treści stanowią w zupełności wystarczającą podstawę do nadania stopnia naukowego doktora. Należy również podkreślić, że bazę materiałową rozprawy stanowią nazwy własne wykreowane przez polskich autorów aż czternastu różnych cykli powieściowych o tematyce fantastycznej, wydane w latach 1989-2013. Są to cykle powieściowe aż czternastu autorów. Materiał onomastyczny analizowany w pracy jest niesłychanie bogaty, wyekscerpowany z ponad pięćdziesięciu tomów wchodzących w skład analizowanych cykli powieściowych. Autorka postawiła sobie zadania bardzo ambitne, polegające na opisaniu i interpretacji onimów występujących w całej polskiej literaturze high fantasy oraz omówieniu ich funkcji. To było zapewne przyczyną, że w pracy tej znalazła się również onomastyka powieści, opisanych wcześniej przez innych autorów (np. M. Szelewskiego czy I. Domaciuk-Czarny). Różnorodność i obszerność zgromadzonego materiału, wymagała świadomego wyboru metod badawczych i przyjęcia jednolitych założeń typologicznych. Doktorantka bardzo dobrze wywiązała się z tego zadania. Jako klasyfikację nadrzędną przyjęła tradycyjny opis formalno-etymologiczny onimów, który uzupełniła ich opisem funkcjonalnym. W rozprawie metody badawcze stosowane w językoznawstwie synchronicznym połączono z metodami typowymi dla badań kontrastywnych i typologicznych. Do 1
semantycznej i motywacyjnej interpretacji nazw, wykorzystano wiedzę zgromadzoną na stronach internetowych, w encyklopediach, leksykonach polskich i obcojęzycznych. Przeprowadzona wszechstronna analiza materiału proprialnego zawartego w tak licznych i obszernych tekstach, wymagała wszechstronnej wiedzy merytorycznej, dobrej znajomości zagadnień językoznawstwa opisowego, poetyki, stylistyki, teorii komunikacji, aksjologii i onomastyki kulturowej. Niezwykle ważnym zadaniem, wymagającym wysiłku intelektualnego było chociażby odróżnienie nazewnictwa autentycznego przeniesionego na karty powieści od kreowanych przez autorów nowych tworów onimicznych, nawiązujących do słownictwa apelatywnego polskiego i obcojęzycznego oraz interpretacja semantycznie pustych neologizmów nazewnicznych. Praca doktorska Natalii Gorczowskiej zawiera wstęp, cztery rozdziały, zakończenie, bardzo obszerną bibliografię, wykaz wykorzystanych stron internetowych oraz rozwiązanie stosowanych skrótów. We wstępie (s. 5 15), określono przedmiot i cele pracy, podano ustalenia metodologiczne i uzasadnienie przyjętych koncepcji analitycznych i interpretacyjnych oraz przedstawiono budowę pracy. Cztery rozdziały tworzące jej strukturę mają układ dychotomiczny. Dwa pierwsze o charakterze teoretycznym dotyczą onomastyki literackiej i charakterystyki gatunku literackiego fantasy. Zawarto w nich szczegółowe omówienie określeń definiujących onomastykę literacką oraz przedstawiono zainteresowania badawcze nazewnictwem w literaturze pięknej od czasu ukazania się w 1953 roku fundamentalnego artykułu Stefana Reczka O nazwiskach w komedii polskiej XVIII wieku, aż do czasów współczesnych. Podkreślono interdyscyplinarny charakter tego działu onomastyki oraz szczegółowo omówiono najważniejsze osiągnięcia badawcze, stosowane podziały nazw, jak też wskazano na wzrost zainteresowań opisem funkcjonalnym i tekstologicznym onimów w literaturze, poezji i pamiętnikarstwie. Dużo uwagi poświęcono także omówieniu prac analizujących onomastykę w literaturze fantastycznej. W ostatnim okresie nastąpił wzrost zainteresowań językoznawców tym gatunkiem literackim, ale były one prowadzone fragmentarycznie, na podstawie wybranych utworów. Poglądy Doktorantki dotyczące dokonań naukowych innych badaczy są przemyślane, a zawarty w nich krytycyzm jest uzasadniony. Rozdział drugi o charakterze teoretycznym nosi tytuł Fantasy (s. 38-74). Osobiście nie podoba mi się określenie fantasy, chociażby z tego względu, że spółgłoska s ulega w nim 2
udźwięcznieniu i jej wymowa jest niezgodna z pisownią. Lepiej brzmią, moim zdaniem, terminy: fantastyka, literatura fantastyczna będąca wytworem fantazji i termin: fantazja utwór literacki, którego tematyka i forma są tworami swobodnej wyobraźni 1, ale jak wykazała doktorantka słowo fantasy jest używane powszechnie i znalazło oparcie w literaturoznawstwie. Bardzo obszerna część druga rozprawy zawiera dwie części. Pierwsza z nich nosi tytuł: Onimia polskich cykli powieściowych high fantasy, czyli jest tożsama znaczeniowo z tytułem rozprawy: Nazwy własne w polskich cyklach powieściowych high fantasy (75-413) i stanowi jej właściwe omówienie. Należy zaznaczyć, że podział jednostek onimicznych o różnorodnej genezie i formie językowej jest przejrzysty metodologicznie. Jako kryterium przyjęto założenia językoznawstwa kulturowego i zebrany materiał podzielono na trzy podrozdziały: Nazwać świat (s. 76-172), Nazwać życie (s. 173-345), Nazwać kulturę (s. 346-406). Każdy z tak nazwanych rozdziałów stanowi odrębną całość ukształtowaną trychotomicznie, bo zawiera informacje wstępne, właściwe rozwinięcie tematu i podsumowanie treści. W pierwszym rozdziale zatytułowanym: Nazwać świat zostały omówione wszystkie propria wykorzystywane przez autorów powieści do kreacji przestrzeni i czasu opisywanych zdarzeń. Poszczególne podrozdziały wyodrębniono zgodnie z przyjętym w onomastyce podziałem kategorii onimicznych. Zawierają one kolejno omówienie kosmonimów, choronimów, oronimów, hydronimów, anojkonimów i ojkonimów, urbanonimów oraz chrononimów. Na uwagę zasługuję fragment dotyczący chrononimów, czyli nazw wydarzeń historycznych, bo znalazły się w nim zmyślone nazwy nie tylko wojen i bitew, ale także kataklizmów, epok, miesięcy i świąt astronomicznych wykorzystanych do mierzenia czasu. Część tych nazw w tradycyjnej onomastyce nie spełnia wymogów proprialności i zaliczana jest do wyrazów pospolitych. Doktorantka musiała wypracować własne metody odróżniania nazw własnych od określeń apelatywnych, bo nie zawsze pisownia wielką lub małą literą decydowała o charakterze proprialnym lub apelatywnych analizowanych jednostek językowych. 1 Por. Słownik wyrazów obcych PWN, Warszawa 1980, s. 210. 3
W drugim podrozdziale pod tytułem Nazwać życie znalazły się nazwy nadane istotom żywym istniejącym fizycznie lub metafizycznie w wymyślonym świecie. Ta część rozprawy obejmuje antroponimy, teonimy i zoonimy. Grupę antroponimów tworzą nomina propria, które nazywają osoby lub grupy osób. Są to przede wszystkim imiona, nazwiska, przezwiska, przydomki, pseudonimy, etnonimy, nazwy heraldyczne i dynastyczne. Nazywają one wymyślone na potrzeby powieści denotaty w światach fantastycznych. Antroponimami są nazwy ludzi, jak również istot należących do różnych ras obdarzonych w powieściach inteligencją oraz bezrozumnych stworów i bestii. Doktorantka zwróciła także uwagę, na ważną rolę teonimów w analizowanych utworach. Jak wynika analizy, panteon bóstw powieściowych tworzą najczęściej nazwy sztuczne i obcobrzmiące, ale pojawiają się wśród nich także nazwy polskojęzyczne zaczerpnięte z mitologii różnych narodów. Ich cechą charakteryzującą jest występowanie licznych deskrypcji opisowych i ekwiwalentów, które zastępują główny teonim. W nierzeczywistym świecie powieści nazwy własne nadawane są także zwierzętom, ale nie pełnią one tak istotnej roli jak antroponimy, teonimy i nazwy geograficzne. Zoonimy o różnym pochodzeniu i budowie językowej, wpisują się w kanony zoonimii nazewniczej istniejącej w świecie rzeczywistym. Tworzone są poprzez proprializację apelatywów, transonimizację innych nazw własnych i derywację za pomocą różnych technik słowotwórczych. Trzeci z podrozdziałów Nazwać kulturę zawiera analizę nazw własnych obiektów i instytucji związanych z nowoczesną cywilizacją oraz onimów odnoszących się do efektów pracy umysłowej człowieka. Doktorantka omawia kolejno tzw. chrematonimy właściwe oraz ideonimy, socjoideonimy i mitonimy. Grupę chrematonimów właściwych tworzą nomina propria, będące nazwami artefaktów, eliksirów oraz okrętów, statków i łodzi. Ważną rolę w powieściach typu fantasy stanowią ideonimy, czyli nazwy wytworów umysłu i kultury artystycznej. Są to tytuły książek, utworów literackich, obrazów, pomników i rzeźb oraz nazwy magicznych zaklęć, czarów i gestów, jak też nazwy praw funkcjonujących w danym świecie. Do socjoideonimów zaliczono nazwy grup społecznych i kulturowych oraz rozmaitych organizacji funkcjonujących w wymyślonych światach. Są to nazwy armii, oddziałów wojskowych, dywizji, korpusów, flot, straży, nazwy rad złożonych z doradców i magów, kręgów zrzeszających magów, druidów, czarodziei i kapłanów. Grupę socjoideonimów wzbogacają ponadto nazwy własne instytucji państwowych, służb publicznych i stowarzyszeń 4
oraz zakonów zrzeszających mnichów i mniszki, jak też nazwy szajek bandyckich oraz spółek i stronnictw politycznych. W zakres szeroko pojętej chrematonimii wpisują się także mitonimy, jako nazwy własne postaci i obiektów mitologicznych. Wśród nich pojawiają się nazwy sztuczne, podkreślające niezwykłość obiektów, ale przeważają onimy realistyczne utworzone na wzór nazw istniejących w świecie realnym. Oceniana rozprawa doktorska nie ma budowy typowej monografii naukowej, ale jest podzielona na wstęp, rozwinięcie i zakończenie. Jej podstawowa część (rozwinięcie) cechuje się dychotomią treści. Dwa pierwsze rozdziały z założenia teoretyczne definiują przedmiot badań, terminologię, określają stan badań w zakresie onomastyki literackiej i literatury typu fantasy. Oba te rozdziały stanowią wstęp do właściwej analizy i interpretacji onimów określonych w tytule rozprawy. Dopiero rozdział trzeci jest właściwym omówieniem problemu, a jego nazwa jest zbieżna z tytułem monografii. Dodatkowo rozdział 4: Funkcje nazw własnych w polskich cyklach powieściowych high fantasy (s. 413-466) nie znajduje uzasadnienia w tytule monografii. Jest to samodzielna jednostka tekstowa o własnych cechach teoretyczno-syntetycznych, interpretacyjnych i opisowych. Osiągnięciem naukowym doktorantki jest ustalenie, że w analizowanych tekstach nazwy własne pełnią funkcje: identyfikacyjno-dyferencjacyjne, lokalizujące przestrzeń i czas, treściowe, socjologiczne, aluzyjne, ekspresywne, wartościujące, funkcje władzy i intertekstualne. Wszystkie wymienione funkcje zostały szczegółowo omówione, udokumentowane wiedzą teoretyczną i poparte licznymi przykładami. Pani mgr Natalia Gorczowska w swojej rozprawie zrealizowała założone cele i szczegółowo opisała onomastykon polskich cykli powieściowych typu fantasy. Analizowane w rozprawie nazewnictwo, wykreowane według własnych zasad przez autorów czternastu cykli powieściowych, było niezwykle różnorodne i oryginalne, ale trudne do interpretacji i wartościowania, bo często pozbawione gramatycznych i kontekstowych wyznaczników wskazujących na przynależność strukturalną i gatunkową. Wkładem Autorki w rozwój onomastyki literackiej jest niewątpliwie drobiazgowa i wszechstronna analiza zabranego materiału, jego interpretacja i klasyfikacja. Doktorantka dowiodła, że różnorodne pochodzenie nazewnictwa osobowego i geograficznego służyło w analizowanych powieściach nie tylko do ukazania wielokulturowości opisywanych światów oraz różnic między rzeczywistością i fantazją, ale pełniło także funkcje estetyczne, 5
humorystyczne i informacyjne. Szczególnie wyraźnie jest to widoczne w przypadku nazw własnych stworów, bestii, demonów, smoków, odmieńców, wytworów alchemii i sił tajemnych. Ich nominacje to twory odapelatywne jednoczłonowe i wieloczłonowe mające cechy przezwisk, derywowane i niederywowane semantycznie puste zbitki głosek, monogramy, neologizmy wieloczłonowe połączone dewizem, jak też przypadkowe głoski /litery przedzielane kropkami i apostrofami. Niewątpliwym osiągnięciem Autorki rozprawy jest ustalenie, że występujące w powieściach typu fantasy pomieszanie onimów obcych i rodzimych, nazw autentycznych, realistycznych i sztucznych, jest najbardziej rozpoznawalną cechą językową opisywanej literatury. Obce i nietypowe formy nominacyjne wykreowane z leksemów o odmiennym pochodzeniu i budowie, wskazują na dziwny, niezwykły i magiczny świat powieści. Obok nich występują onimy autentyczne wzorowane na nazwach istniejących w rzeczywistości pozaliterackiej, których jednak nie można przypisać do określonego kraju i umieścić w czasie. Mimetyczne aspekty form proprialnych sprawiają, że obcy i nieznany świat, staje się bliski i zrozumiały. Dla twórców tej literatury, ważniejszy jest kształt graficzny nazw niż ich pochodzenie i brzmienie, ponieważ nazwy te nie są przeznaczone do wymawiania. Należy również podkreślić, że Autorka rozprawy wykazała zależności między fikcyjnym systemem onimicznym i światem rzeczywistym, wskazała, że im bardziej jest skomplikowane nazewnictwo powieści, tym występują w niej większe różnice między światem rzeczywistym i fikcyjnym. Natomiast kreowane przez pisarzy nazwy autentyczne są wykorzystywane do podkreślania związków między podobnymi zjawiskami występującymi w świecie realnym i fikcyjnym. Doktorantka dostrzegła, że najczęściej autorzy konstruują onomastykony swoich powieści kreując onimy według własnych koncepcji i gustów, ale na ich wybory mają wpływ konwencje charakterystyczne dla gatunku oraz wiedza i kompetencje pisarza. Wskazała, że typowe w toponimii jest nadawanie obiektom geograficznym nazw sztucznych, obcojęzycznych, a w chrematonimii onimów polskojęzycznych. Tworzone nazwy własne służą w powieściach do ukazania różnic pomiędzy geograficznymi oraz historycznymi realiami światów rzeczywistego i fikcyjnego. Przestrzeń świata fantastyki tworzą głównie nazwy sztuczne i obcojęzyczne oraz wymyślone, niezwykłe nazwy osobowe. Tło historyczne najlepiej oddają archaiczne nazwy odapelatywne mające odwołania do słownictwa staropolskiego i słowiańskich nazw osobowych. 6
Ważnym i dobrze opisanym problemem są funkcje pełnione przez nawy własne w analizowanych cyklach powieściowych. Podstawowe dla literatury typu fantasy są funkcje identyfikacyjno-dyferencjacyjne, lokalizujące i treściowe, które biorą udział w kreowaniu ontologicznie odrębnego świata fikcyjnego. Mniej ważne, niejako fakultatywne są funkcje: socjologiczna, aluzyjna, ekspresywna, wartościująca, władzy i intertekstualna. Najważniejszą rolę pełni funkcja identyfikacyjno-dyferencjacyjna polegająca na wskazywaniu osób, miejsc i obiektów oraz odróżnianiu denotatów. Ważnym problemem badawczym w powieściach typu fantasy jest bezimienność bohaterów, nadawanie i odbieranie imion oraz związane z imiennictwem przekonania magiczne przypisywane onimom. Autorka pracy pokazała, że funkcja lokalizująca w nierealnym świecie służyła do porządkowania przestrzeni i wskazywała na następstwo zachodzących zdarzeń, a funkcja socjologiczna określała przynależność społeczną, środowiskową i narodową bohaterów. Podstawowym celem funkcji treściowej nazw była charakterystyka denotatu, w zgodzie z dosłownym lub metaforycznym znaczeniem onimu. Doktorantka rozszerzyła analizy onomastyczne poszczególnych kategorii proprialnych o nawiązania kontekstualnie, a wyjaśnienia związane z genezą onimów oparła na wzorcach zaczerpniętych z powieści obcojęzycznych, legend i mitów różnych narodów. Dowiodła również, że nazwy własne są najważniejszym budulcem powieści fantastycznych, podstawowym sposobem wskazywania i wyodrębniania osób, miejsc i obiektów oraz wyznaczają (mapują) całą rzeczywistość wykreowaną przez pisarza. Praca została napisana stylem naukowym, z dominującą funkcją poznawczą. Tok przekazu jest obiektywny, a liczne przytoczenia i odwołania zostały udokumentowane w przypisach (łącznie 664) i bardzo rozbudowanej bibliografii. Oceniam tę pracę, jako dzieło oryginalne, spójne metodologicznie i pionierskie ze względu na interdyscyplinarny charakter. Rozprawa doktorska mgr Natalii Gorczowskiej wnosi nowe treści w rozwój onomastyki literackiej i otwiera nowe perspektywy badawcze w tej dziedzinie językoznawstwa. Wnioski Biorąc pod uwagę naukową wartość rozprawy Pani mgr Natalii Gorczowskiej pod tytułem: Nazwy własne w polskich cyklach powieściowych high fantasy stwierdzam jednoznacznie, że spełnia ona wszelkie wymogi ustawowe, a przede wszystkim wymóg 7
znacznego wkładu w rozwój danej dyscypliny nauki i stanowi wystarczającą podstawę do ubiegania się o nadanie stopnia naukowego doktora nauk humanistycznych w dyscyplinie językoznawstwo. W związku z powyższym wnioskuję o dopuszczenie rozprawy mgr Natalii Gorczowskiej do publicznej dyskusji i dalszych etapów postępowania, zmierzających do nadania Jej stopnia naukowego doktora. Prof. zw. dr hab. Maria Biolik 10-693 Olsztyn ul. Gen. K. Sosnkowskiego 58 8