Dr hab. Zofia Chłopek Wrocław, 28.12.2014 Instytut Filologii Germańskiej Uniwersytet Wrocławski

Dr hab. Zofia Chłopek Wrocław, 28.12.2014 Instytut Filologii Germańskiej Uniwersytet Wrocławski Recenzja pracy habilitacyjnej oraz ocena dorobku naukowego dr Izabeli Bawej Recenzja została napisana na podstawie następujących dokumentów: - zestaw prac naukowych: niepublikowana praca doktorska i jej nieco zmieniona publikowana wersja, praca habilitacyjna, kopie artykułów, kopie recenzji; - autoreferat; - wykaz opublikowanych prac naukowych lub twórczych prac zawodowych oraz informacja o osiągnięciach dydaktycznych, współpracy naukowej i popularyzacji nauki. Pani dr Izabela Bawej ukończyła studia z zakresu filologii germańskiej i uzyskała tytuł magistra w roku 1996 na Uniwersytecie Gdańskim. W roku 2005 uzyskała stopień doktora nauk humanistycznych na Uniwersytecie Adama Mickiewicza w Poznaniu. W latach 1997-1999 była zatrudniona w Nauczycielskim Kolegium Języków Obcych w Bydgoszczy. Od 1999 roku jest pracownikiem Instytutu Neofilologii i Lingwistyki Stosowanej Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy, gdzie początkowo pracowała na stanowisku asystenta, a następnie (w 2005 r.) przeszła na stanowisko adiunkta. 1

Na Uniwersytecie Kazimierza Wielkiego prowadzi następujące zajęcia: praktyczna nauka języka niemieckiego gramatyka praktyczna, pisanie z ortografią; komunikacja interkulturowa; językoznawstwo stosowane; wykład specjalizacyjny; wykład monograficzny. Od 2008 r. prowadzi seminarium magisterskie z językoznawstwa, a od 2009 r. seminarium licencjackie z językoznawstwa. Jest promotorem 17 prac magisterskich i 18 licencjackich. Recenzowała 11 prac magisterskich i 3 licencjackie. Kandydatka wzięła czynny udział w 15 krajowych lub międzynarodowych konferencjach naukowych. Ma na swoim koncie pewne osiągnięcia w zakresie popularyzacji nauki, mianowicie wygłosiła dotychczas dwa wykłady w ramach Bydgoskiego Festiwalu Nauki. Jest członkinią Polskiego Towarzystwa Neofilologicznego (od 2006 roku) oraz Krakowskiego Towarzystwa Popularyzowania Wiedzy o Komunikacji Językowej (od 2007 roku). Nie brała dotychczas udziału w projektach badawczych; nie uczestniczyła w komitetach organizacyjnych konferencji, ani też w komitetach redakcyjnych i radach naukowych czasopism. W przedstawionym mi do oceny dorobku Kandydatki znajdują się: - niepublikowana praca doktorska z roku 2004 i jej nieco zmieniona publikowana wersja z roku 2008 (nie będę jej omawiać), - publikowana monografia z roku 2014, - 7 artykułów i 3 recenzje publikowane przed uzyskaniem tytułu doktora (do roku 2003 włącznie tych omawiać nie będę), - 22 artykuły i 8 recenzji, które powstały po uzyskaniu stopnia doktora (od roku 2005; jeden z artykułów znajduje się obecnie w druku). Wszystkie te prace zostały wydane w Polsce. Obydwie książki zostały opublikowane przez Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy. Artykuły i recenzje były publikowane w różnych czasopismach i tomach zbiorowych. Zgodnie z treścią wniosku o wszczęcie postępowania habilitacyjnego, złożonego do Centralnej Komisji ds. Stopni i Tytułów w dniu 16 maja 2014 roku, pani dr Bawej wskazała jako swoje największe osiągnięcie naukowe monografię Muttersprachliche Interferenz im Lichte der kontrastiven Fehleranalyse am Beispiel Polnisch-Deutsch (2014, Wydawnictwo Uniwersytetu 2

Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy, ISBN 978-83-7096-950-9). Najpierw odniosę się do tej pozycji, a następnie przejdę do omówienia pozostałego dorobku Kandydatki. Monografia dr Izabeli Bawej pt. Muttersprachliche Interferenz im Lichte der kontrastiven Analyse am Beispiel Polnisch-Deutsch liczy 315 stron i obejmuje wprowadzenie (Einleitung), część teoretyczną (Theoretischer Teil, rozdziały 1-3), część empiryczną (Empirischer Teil, rozdziały 4-6) i bibliografię (Literaturverzeichnis). Pozycja ta podejmuje temat negatywnego transferu z języka ojczystego (polskiego) na język obcy (niemiecki), a jej podstawowe osiągnięcie to (moim zdaniem) dokonana przez Autorkę klasyfikacja błędów językowych, popełnionych przez polskojęzycznych studentów w użyciu frazy nominalnej w trakcie produkcji pisemnej w języku niemieckim. Omówienia tej monografii można dokonać z formalnego i z merytorycznego punktu widzenia. Pod względem formalnym, praca ta może budzić poważne zastrzeżenia. Otóż niestety zawiera ona podobne treści, co pierwsza monografia (rozprawa doktorska) oraz wiele artykułów. Na przykład: - rozdz. 1.2 (1.2.1, 1.2.2, 1.2.3) to rozszerzona wersja rozdz. 1 (1.1, 1.2, 1.3) pracy doktorskiej; znajdujemy w nich nawet podobne zdania (por.: Die Identitätshypothese... monografia str. 24 i U podstaw tej hipotezy... doktorat str. 11); - rozdz. drugi zawiera podobne treści, co rozdz. drugi pracy doktorskiej; wiele przykładów z rozdziału drugiego, wskazujących na ścisły związek między językiem, kulturą i myśleniem pojawia się zarówno w pracy doktorskiej, jak i w szeregu wcześniej publikowanych artykułów (por. np.: odmienna kategoryzacja kolorów dokonywana przez użytkowników różnych języków: książka str. 84 i dalsze, doktorat str. 37 i dalsze; różne sposoby leksykalizowania członków rodziny, w zależności od istotności ich cech w obrębie danej społeczności: książka str. 91 i dalsze, doktorat str. 38 i dalsze; odmienne sposoby leksykalizowania śniegu w zależności od doświadczeń z nim związanych: książka str. 89, doktorat str. 40); - istnieją wyraźne paralele między rozdz. 3. książki a rozdz. 4. pracy doktorskiej, chociaż układ treści jest odmienny. Chcę tu podkreślić, że praca habilitacyjna przeważnie zawiera treści nie po prostu powielone, lecz rozszerzone i uzupełnione o odnośniki bibliograficzne (np.: rozszerzona lista kryteriów błędu 3

językowego Karin Kleppin 1 [str. 170-172] w porównaniu do krótkiego akapitu w doktoracie [str. 66]; szeroki wywód na temat pojmowania relacji język-rzeczywistość przez Wilhelma von Humboldta [rozdz. 2.2] a kilka informacji na ten temat w doktoracie [rozdz. 2.1]). Niemniej jednak powtarzalność tych treści jest ewidentna. Także w części omawiającej badanie empiryczne znajdujemy ślady wcześniejszych prac Autorki: niektóre wyniki badań pojawiają się w uprzednich pracach. Autorka stwierdza zresztą sama we wprowadzeniu do swojej książki: Nach einigen Versuchen und Vorstudien werden im Folgenden Ergebnisse einer umfangreichen Fehleranalyse dargestellt, die in den Jahren 2005-2011 am Lehrstuhl für Angewandte Linguistik an der Kazimierz-Wielki-Universität in Bydgoszcz durchgeführt wurde (str. 15). Przyznaje także w Autoreferacie: Przedstawione w monografii dane fragmentarycznie omawiane były we wcześniejszych publikacjach (pozycje a9, a10, a12, a14, a17, a20, a25, c1 w spisie publikacji). Szkoda, że te wspomniane w Autoreferacie artykuły nie zostały zacytowane w odpowiednich miejscach monografii. Klasyfikacja zaobserwowanych błędów interferencyjnych została dokonana nieco inaczej niż w pracy doktorskiej, zresztą w przeciwieństwie do doktoratu dotyczy ona wyłącznie błędów w obrębie frazy nominalnej. W omawianej monografii wyszczególniono sześć grup błędów, po trzy w dwóch grupach nadrzędnych: I: błędy obejmujące strukturę wyrazu: 1. błędy słowotwórcze, 2. błędy w zakresie złożeń, 3. semantyczne neologizmy; II. błędy na poziomie semantycznym: 4. fałszywi przyjaciele, 5. błędy w kolokacjach, 6. błędy kontekstowe. W pracy doktorskiej klasyfikacja wygląda następująco: 1. związki frazeologiczne, 2. syntagmy skonwencjonalizowane, 3. błędy kontekstowe, 4. fałszywi przyjaciele tłumacza, 5. sentencje, 6. złożenia, 7. błędy słowotwórcze. Znajdujemy też kilka podobieństw w obrębie przykładów (np. *Artist artysta, *Pilot pilot od telewizora, *Brustkäfig klatka piersiowa ). W ocenie merytorycznej tej publikacji należy stwierdzić przede wszystkim, że co prawda dotyczy ona ważnego i zawsze aktualnego tematu (gdyż interferencja językowa zawsze będzie jedną z przyczyn błędów w nauce języka obcego), sama w sobie nie stanowi jednak pozycji aktualnej. Przede wszystkim, uznaje się obecnie, że nie powinno się analizować wpływów międzyjęzykowych w odniesieniu do tylko dwóch języków, jeżeli badani znają więcej języków (a śmiem przypuszczać, 1 Kleppin, K. 1998. Fehler und Fehlerkorrektur. Fernstudieneinheit 19. Berlin, München: Langenscheidt. 4

że większość badanych, jeśli nie wszyscy, znała oprócz języka niemieckiego co najmniej jeszcze jeden język obcy). Mam też poważne obawy co do aktualności prezentowanych treści. Zabrakło mi w tej pracy najnowszych publikacji zajmujących się wpływami międzyjęzykowymi w umyśle dwui wielojęzycznym (powrócę do tego jeszcze w kolejnych akapitach). Część teoretyczna (Theoretischer Teil) zawiera prezentację trzech teorii przyswajania języków obcych, omówienie zagadnienia interferencji językowej oraz wyjaśnienie przydatności analizy kontrastywnej do badań interferencyjnych (rozdz. 1). Następnie Autorka omawia szczegółowo związek między językiem (ojczystym), kulturą i sposobami postrzegania i kategoryzowania rzeczywistości (myśleniem), głównie idee Wilhelma von Humboldta oraz hipotezę relatywizmu językowego, a także zwraca uwagę na brak ekwiwalencji między językami (rozdz. 2). Wreszcie prezentuje teorie znaków językowych (w tym modele de Saussure a, Ogdena i Richardsa oraz Bühlera), omawia rolę kontekstu dla znaczenia leksykalnego, przedstawia aspekty znaczenia konotacyjnego i denotacyjnego oraz omawia pokrótce teorię pól leksykalnych i semantyki prototypu (rozdz. 3). Część teoretyczna przedstawiona została jasno i logicznie. Jest godnym podkreślenia, że Autorka niezwykle sumiennie podaje wszystkie dane cytowanych prac naukowych (nie tylko nazwiska autorów i daty ich wydania, ale także odpowiednie strony). Za wartościowe uważam połączenie dwóch metod badawczych: analizy kontrastywnej i analizy błędów. Bardzo ucieszył mnie też fakt, że Autorka rozumie interferencję nie tylko jako rezultat aktywacji wyrazów i struktur języka niedocelowego (ojczystego), ale także jako efekt przeniesienia konstruktów pojęciowych, ukształtowanych pod wpływem języka ojczystego i kultury jego użytkowników, na proces posługiwania się językiem docelowym (obcym). Mój główny zarzut odnośnie do części teoretycznej dotyczy aktualności prezentowanych treści. Powtórka zawartych w niej hipotez i teorii być może jest przydatna dla czytelnika książki będącego np. studentem filologii lub nauczycielem języka obcego, nie pasuje jednak do pracy naukowej datującej się na rok 2014. Przedstawione zagadnienia zostały już omówione w naprawdę bardzo wielu publikacjach różnych autorów (zresztą przypomnijmy, że sama Autorka zaprezentowała je w swojej dysertacji doktorskiej z roku 2004). Z tego powodu mało sensowne wydaje się przedstawianie ich raz jeszcze w sposób podręcznikowy. Jeśli już Autorka uznała prezentację 5

owych treści za niezbędną, powinny zostać przedstawione nie w formie prostego omówienia, lecz w sposób syntetyczny, porównawczy, w powiązaniu z pracami empirycznymi innych badaczy i przy zaprezentowaniu opinii samej Autorki. Na przykład na str. 26 znajdujemy zdanie: Die Identitätshypothese kann aufgrund der Hirnforschung bzw. der neueren Erkenntnisse der Lernpsychologie heute nicht mehr aufrechterhalten werden ; w tym miejscu warto by wymienić aktualne argumenty przeciwko wspomnianej hipotezie i wyjaśnić, dlaczego pomimo nich hipoteza ta została w książce omówiona. Z kolei na str. 45-47 zaprezentowane zostały definicje interferencji, przy czym Autorka po prostu wymieniła defnicje innych badaczy, nie tworząc swojej własnej. (Co dziwne, chociaż w ostatnim zdaniu poprzedniego rozdziału wspomniany jest Robert Lado i jego pojmowanie terminu interferencja, w omawianym tu fragmencie jego nazwisko już się nie pojawia). Uważam, że Autorka mogła sięgnąć do kilku nowszych publikacji. Na przykład w rozdz. 1.3.3, który traktuje o podobieństwach i różnicach między językami i ich wpływie na interferencję, mogło się znaleźć jeszcze kilka prac na temat czynnika typologii i psychotypologii 2. Poza tym w rozdz. 2. brakuje mi prac Anny Wierzbickiej i Anety Pavlenko (cytowana jest tylko jedna pozycja Wierzbickiej). W rozdz. 2.4.1, w rozważaniach nad pojęciem kultura, zabrakło moim zdaniem nazwiska Claire Kramsch. Przy opisie strategii uczenia się i komunikacyjnych (str. 37-40) warto by wspomnieć Rebeccę L. Oxford 3. Przy opisie świadomości metajęzykowej (str. 44) warto by wspomnieć chociażby Ulrike Jessner, która zajmuje się świadomością metajęzykową osób wielojęzycznych 4. Przy opisie teorii prototypów można by wymienić nazwisko Eleanor Rosch Heider. Poza tym, jeżeli Autorka pojmuje interferencję (zresztą słusznie) jako przejaw przenoszenia na wypowiedzi w języku obcym kulturowo-uwarunkowanych sposobów pojmowania, odczuwania i kategoryzowania świata, to być może należało w rozważaniach teoretycznych wspomnieć modele dwujęzycznego leksykonu mentalnego, które uwzględniają aktywację pojęciową w procesie interakcji międzyjęzykowych (np. modele Judith Kroll i Eriki Stewart oraz Anety Pavlenko 5 ). 2 Na istotność czynnika dystansu typologicznego dla wpływów międzyjęzykowych zwracają uwagę m.in.: Håkan Ringbom, Jasone Cenoz, Jean-Marc Dewaele, Björn Hammarberg i Sarah Williams, Peter Ecke i Christopher J. Hall, Gessica De Angelis, Danuta Gabryś-Barker, Lies Sercu i Zofia Chłopek. 3 Zwłaszcza szeroko cytowane dzieło R. Oxford z roku 1990 pt. Language Learning Strategies. What Every Teacher Should Know, Boston, MA: Heinle & Heinle. 4 Zwłaszcza: Jessner U. 2006. Linguistic Awareness in Multilinguals: English as a Third Language. Edinburgh, UK: Edinburgh University Press. Badaczka ta pisze także po niemiecku. 5 Kroll J. F., Stewart E. 1994. Category interference in translation and picture naming: Evidence for asymmetric connections between bilingual memory representations. Journal of Memory and Language 33 (2), 149-174. 6

W części teoretycznej brakuje mi także rozdziału, w którym pojawiłyby się typologie błędów transferu zaproponowane przez innych autorów. Myślę, że taki rozdział miałby sens zważywszy, że w dalszej części pracy Autorka prezentuje swoją własną typologię błędów interferencyjnych. Inne uwagi odnośnie do części teoretycznej: - Cytowana na str. 25 praca Heidi Dulay i Mariny Burt pt. You can t learn without goofing pochodzi z roku 1972, nie zaś 1974 6. (Warto by może też uwzględnić pracę tych autorek z roku 1974 pt. Natural sequences in child second language acquisition, Language Learning 24: 37-53). - Przy nazwisku Uriela Weinreicha na str. 45 trzeba by podać datę wydania jego dzieła, nawet jeśli cytowany jest za innym badaczem. - Fragment na str. 47: Der Prozess der Interferenz beim Lernen fremder Sprachen hat eine ihm eigentümliche Spezifik. Nicht nur die kulturellen Unterschiede zwischen den Sprachgemeinschaften und der typologische Unterschied zwischen den Sprachen, sondern auch individuelle Eigenschaften des Lernenden und situative Umstände wirken sich auf den Prozess der Interferenz aus powinien zostać rozszerzony i przeniesiony do następnego rozdziału (1.3.3). Tam właśnie omówiony został wpływ podobieństw i różnic między językami na pojawienie się interferencji. - Zdanie na str. 47 Es muss nochmals hinzugefügt werden, dass die Interaktion von Sprachen keineswegs nur Interferenzen produziert, sondern auch andere Prozesse verursacht znalazło się w samym środku rozdziału na temat interferencji. Byłoby logiczniejsze umieszczenie go na końcu tego rozdziału. - Zdanie na str. 72 Die Amerikaner Edward Sapir und Benjamin Lee Whorf formulierten eine Theorie, die in ihrer extremen Auslegung bedeutet, dass die Sprache unser Denken bestimmt [...] sugeruje, że Sapir i Whorf pracowali wspólnie. Pavlenko A. 2009. Conceptual representation in the bilingual lexicon and second language vocabulary learning. W: A. Pavlenko (red.), The Bilingual Mental Lexicon: Interdisciplinary Approaches. Bristol, Buffalo, Toronto: Multilingual Matters, 125-160. 6 http://files.eric.ed.gov/fulltext/ed066981.pdf 7

- Cytowana wielokrotnie pozycja Elżbiety Tabakowskiej to tak naprawdę przekład książki zawierającej rozdziały autorstwa różnych badaczy; książka ta nie została napisana przez Tabakowską, lecz ukazała się pod jej redakcją 7. - Szkoda, że Autorka nie przetłumaczyła cytowanych fragmentów prac anglojęzycznych na język niemiecki. Mimo wszechobecności języka angielskiego, nie każdy odbiorca będzie znał angielski na tyle płynnie, aby poradzić sobie z tymi fragmentami książki. W części empirycznej (Empirischer Teil) Autorka przedstawia najpierw informacje odnoszące się do metodologii badania (rozdz. 4). Następnie prezentuje zagadnienie błędów językowych (rozdz. 5). Wreszcie przedstawia szereg błędów, spowodowanych interferencją z języka polskiego (L1) na język niemiecki (L2), zaobserwowanych w pisemnej produkcji studentów Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy. Błędy te zostały sklasyfikowane w sześć grup, przy czym każda grupa została opisana pod kątem przyczyny interferencji (rozdz. 6). Uwagi końcowe i wnioski z badania stanowią część ostatniego rozdziału (rozdz. 6.3 Einige Schlussbemerkungen, rozdz. 6.4 Schlussfolgerungen). Moje uwagi do tej części pracy są następujące: Głównym celem tej części książki było zaproponowanie klasyfikacji błędów, przydatnych w pracy uczących się, nauczycieli i badaczy. Jak Autorka uprzedza we Wprowadzeniu, Die Arbeit hat das Ziel, ein übersichtliches Klassifizierungsverfahren für die auftretenden Interferenzfehler zu schaffen, das auch auf andere Untersuchungen anwendbar ist (str. 9). Czy cel ten został osiągnięty? Należy wziąć pod uwagę fakt, że analiza dotyczyła jedynie błędów w użyciu rzeczownika (frazy nominalnej) zaobserwowanych w trakcie produkcji pisemnej. Gdyby Autorka zrezygnowała z prezentacji wszystkich zaobserwowanych błędów (ewentualnie umieściła je w aneksie), za to dokonała klasyfikacji wszystkich błędów interferencyjnych, jakie dają się zaobserwować w produkcji pisemnej (a może także ustnej) osób polskojęzycznych uczących się języka niemieckiego, praca miałaby o wiele większą wartość dydaktyczną i naukową. 7 Tabakowska E. (red.). 2001. Kognitywne podstawy języka i językoznawstwa. Kraków: Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych UNIVERSITAS. Przekład esejów wydanych w tomie pod red. René Dirvena i Marjolijn Verspoor (1998). Dirven R., Verspoor M. (red.). 1998. Cognitive Exploration of Language and Linguistics. Amsterdam, Philadelphia, PA: John Benjamins. (Przeł.: Elżbieta Tabakowska, Grzegorz Szpila, Ewa Willim, Janina Ozga, Władysław Chłopicki, Jerzy Świątek, Andrzej Pawelec, Jerzy Krzyszpień, Marta Dąbrowska). 8

Trudno zrozumieć, dlaczego rozdział 5., omawiający błędy językowe, pojawił się w części empirycznej, nie zaś teoretycznej, gdzie moim zdaniem stanowiłby logiczne uzupełnienie rozdziału dotyczącego interferencji. W Autoreferacie Autorka pisze dość enigmatycznie: Bezpośrednią przepustką do zasadniczej części pracy jest rozdział poświęcony problemowi błędu językowego. Rozdział piąty, zatytułowany Zum Begriff des Fehlers, powinien moim zdaniem znaleźć się w części teoretycznej, poprzedzając rozdział, którego w tej pracy zabrakło mianowicie rozdział prezentujący typologie błędów interferencyjnych zaproponowane przez innych autorów. Do tych typologii Kandydatka powinna się była następnie odnieść w części praktycznej, tłumacząc różnice między typologiami innych autorów i swoją własną oraz wyjaśniając, dlaczego zastosowano taki właśnie, a nie inny, podział błędów. Autorka przyznaje, że dokonanie klasyfikacji błędów jest trudne i że niekiedy dany przejaw interferencji można by zaklasyfikować do więcej niż jednej grupy (str. 186-7). Tym bardziej warto było oprzeć się na istniejących już klasyfikacjach (np. Haugen, 1950; Ringbom, 1987; Dentler, 2000 8 ), modyfikując je odpowiednio do własnego korpusu językowego. Zwłaszcza, że Autorka zdaje sobie sprawę z tego, że rozmaite propozycje klasyfikacji błędów już istnieją: Für die Fehlerbeschreibung von schriftlichen Sprachprodukten steht eine Reihe von mehr oder weniger differenzierten Klassifikationsvorschlägen zur Verfügung, die im Hinblick auf terminologische Klarheit und Trennschärfe von unterschiedlicher Qualität sind [...] (str. 186). Jak wyżej wspominałam, zaobserwowane przez Autorkę błędy zostały zaklasyfikowane do sześciu grup: - błędy na poziomie struktury (Fehler der Wortstruktur; 6.1): błędy słowotwórcze (Wortbildungsfehler; 6.1.1), błędy w zakresie złożeń (irrefüherende Komposita; 6.1.2), semantyczne neologizmy (semantische Neologismen; 6.1.3); - błędy na poziomie semantycznym (Ausdrucksfehler [Substitutionsfehler]; 6.2): fałszywi przyjaciele (falsche Freunde; 6.2.1), błędy w kolokacjach (falsche Kollokationen; 6.2.2), błędy kontekstowe (fehler der Wortwahl [kontextuelle Fehler]; 6.2.3). Pierwsze zastosowane kryterium podziału (a) transfer formy (6.1) lub (b) transfer treści (6.2) jest oczywiste. Przyglądając się jednak bliżej temu podziałowi, można dostrzec jeszcze jedno 8 Haugen E. 1950. The analysis of linguistic borrowing. Language 26 (2), 210-231. Ringbom H. 1987. The Role of the First Language in Foreign Language Learning. Clevedon: Multilingual Matters. Dentler S. 2000. Deutsch und Englisch das gibt immer Krieg! W: S. Dentler, B. Hufeisen, B. Lindemann (red.), Tertiär- und Drittsprachen: Projekte und empirische Untersuchungen. Tübingen: Stauffenburg Verlag, 77-97. 9

kryterium, które opiszę następująco: (a) wyznacznikiem jest określony proces powstawania błędu (6.1.1, 6.1.3, 6.2.1, 6.2.3); (b) wyznacznikiem jest fakt, że rzeczownik łączy się z innymi wyrazami (6.1.2, 6.2.2). Uważam, że wyłącznym kryterium powinien być proces psycholingwistyczny leżący u podstaw interferencji. Chociaż zdecydowanie popieram tezę o ścisłym związku między językiem ojczystym, kulturą i sposobami postrzegania świata, jak też rozumiem, że bywa on powodem transferu interlingwalnego, uważam, że Autorka zbytnią wagę przykłada do kulturowej przyczyny zaobserwowanych przez siebie błędów. Na przykład w odniesieniu do błędów słowotwórczych (takich, jak np. użycie słowa *Apothekechen w znaczeniu apteczka albo użycie słowa *Laufer w znaczeniu biegacz ) pisze ona: Die Lernenden,bewegen sich zwischen zwei unterschiedlichen Kulturen und drücken eine bestimmte Interpretation der Welt mittels einer der Sprachen (der Muttersprache) aus. Die Lernenden betrachten das Phänomen der deutschen Wortbildung auf der Grundlage ihrer eigenen Sprache, die ihre Sicht der Welt prägt (str. 189). Natomiast w odniesieniu do błędów wyboru leksykalnego (kontekstualnych) (takich, jak np. niewłaściwe użycie słowa Anpassung w znaczeniu adaptacja w kontekście, gdzie należało użyć wyrazu Adaption albo niewłaściwe użycie słowa Rechtsanwalt w znaczeniu adwokat w kontekście, gdzie należało użyć wyrazu Eierlikör) Autorka pisze: Die angeführten Beispiele der Wortwahl-Fehler können mit dem kulturellen Hintergrund erklärt werden. An den Beispielen wird deutlich, dass das Übersetzen ein Verstehen der fremden Kultur und der eigenen Kultur voraussetzt (str. 258). Jednak wiele błędów powstaje z pewnością jako efekt aktywacji niewłaściwej formy językowej niezależnie od ukształtowanej przez daną kulturę semantyki języka ojczystego. Zaobserwowane błędy mogły mieć też inne przyczyny, takie jak nieumiejętne korzystanie ze słowników (zwłaszcza takich, które nie definiują znaczeń i nie podają przykładów), niewłaściwe strategie uczenia się i strategie komunikacyjne (na przykład mylące skojarzenia wewnątrzjęzykowe) lub pewne błędy zaistniałe w procesie glottodydaktycznym (ze strony nauczyciela, podręcznika lub innych materiałów dydaktycznych). Jeśli już Autorka utrzymuje, że transfer polegał na przeniesieniu właściwych językowi ojczystemu i jego kulturze znaczeń, to trzeba by tę hipotezę w każdym miejscu udowodnić, nie zaś jedynie prezentować przykłady 9. 9 Na marginesie warto zauważyć, że kulturowa przyczyna interferencji nie dotyczy wszystkich części mowy w tym samym stopniu. Wyrazy treściowe (a już chyba zwłaszcza rzeczowniki) są częściej nośnikami treści kulturowych niż wyrazy funkcyjne. 10

Ponadto, niektóre błędy mogły zostać spowodowane przez język angielski (który z pewnością prawie wszystkie osoby badane opanowały w pewnym stopniu) albo też zarówno przez język polski jak i język angielski (transfer łączny z dwóch języków) (por. np. *Touristenbüro [str. 197-8] albo *4-starriges Hotel [str. 199]; ten drugi błąd mógł zostać wywołany uprzednim użyciem w zdaniu słowa angielskiego pochodzenia, mianowicie Roomservice, które mogło wywołać aktywację j. angielskiego w umyśle). Respondenci mogli też znać inne języki obce, które mogły wpłynąć na zaobserwowane przejawy transferu (na str. 151 Autorka przyznaje, że badani uczą się dwóch lub kilku języków). Uważam, że pominięcie całej wiedzy językowej badanych studentów jest niedopuszczalne, gdyż wszystkie języki, nawet te słabo opanowane, uczestniczą w procesach wpływów międzyjęzykowych 10. Ponadto, transfer z języka typologicznie bliższego językowi niemieckiemu niż język polski mógł spowodować pojawienie się o wiele większej liczby błędów na poziomie formy niż miałoby to miejsce, gdyby w procesach międzyjęzykowych uczestniczył tylko język polski. Co więcej, Håkan Ringbom (np. 2007) 11 uważa, że poziom opanowania języka niedocelowego ma wpływ na to, czy pojawi się transfer formy, czy też znaczenia. A zatem, jeśli słabo opanowany język angielski (lub też inny język obcy) był odpowiedzialny za część zaobserwowanych błędów, fakt ten mógł zaburzyć całościowy obraz zaprezentowanej klasyfikacji błędów wywołanych przez język ojczysty. Niestety zarzut ten jest zarzutem wobec trafności przeprowadzonego badania. W części teoretycznej (np. na str. 46) Autorka wspomina, że interferencja może przebiegać nie tylko z języka ojczystego, ale też z innych języków; należy tylko żałować, że nie uwzględniła tego faktu w swoich badaniach. Wydaje mi się ponadto, że analiza błędów połączona z analizą kontrastywną ( kontrastive Fehleranalyse) powinna sięgać głębiej semantyki leksykalnej; zauważmy na przykład, że niemiecki wyraz Kartoffelklöße i polski wyraz kopytka (str. 265) z pewnością wywołują odmienne konotacje i aktywują odmienne reprezentacje mentalne (związane z odmiennym smakiem i odmiennymi sytuacjami spożywania tych potraw), zaś niemiecki wyraz Mitarbeiter, w przeciwieństwie do polskiego pracownika (str. 272), ma konotację współpracy, współdziałania. 10 Z moich własnych doświadczeń wynika, że germaniści regularnie wspierają się językiem angielskim (np. Chłopek Z. 2010. Wpływy międzyjęzykowe z L1 i L2 na L3 w trakcie dokonywania przekładu pisemnego. W: A. Małgorzewicz (red.), Translation: Theorie Praxis Didaktik. Wrocław, Dresden: Oficyna Wydawnicza ATUT Wrocławskie Wydawnictwo Oświatowe, Neisse Verlag, 357 367). 11 Ringbom H. 2007. Cross-linguistic Similarity in Foreign Language Learning. Clevedon, Buffalo, Toronto: Multilingual Matters. 11

Na str. 162 czytamy, że większość badanych nabywała język niemiecki w warunkach instrukcji kierowanej i większość nie miała kontaktu z rodzimymi użytkownikami języka niemieckiego. Wydaje mi się, iż aby badanie empiryczne faktycznie przyniosło potwierdzenie hipotezy, że interferencja z L1 na L2 jest efektem ścisłej relacji między językiem ojczystym i kulturą jego użytkowników, należałoby wykluczyć z niego tych respondentów, którzy być może rozwijali swój L2 niemiecki w taki sposób, że nabywali równocześnie formy wyrazów i ich kulturowoukształtowane znaczenia. Mam też pewne zastrzeżenia co do sposobu zaklasyfikowania zaobserwowanych błędów: - Str. 190-194: niektóre z tych błędów zaliczyłabym do błędów transferu wewnątrzjęzykowego, nie zaś międzyjęzykowego (np. *Laufer [ biegacz ] od laufen, *Konfirmung [ bierzmowanie ] od Firmung, *Erwachsentum [ dorosłość ] użycie znanej końcówki niem., na zasadzie analogii do Eigentum, *Bitterei [ gorycz ] użycie znanej końcówki niem., na zasadzie analogii do Bücherei, *Verbringung [ spędzanie ] od verbringen). Autorka tłumaczy (str. 189), że studenci wzorowali się na polskich formach, takich jak np. spędzaćspędzanie. Tego jednak nie da się udowodnić (procesy mentalne są ukryte); byłabym raczej za tym, aby formy błędne podobne do form poprawnych w tym samym języku klasyfikować jako efekt transferu wewnątrzjęzykowego. - Str. 258 i dalsze: niektóre z tych błędów należałoby raczej zaliczyć do grupy częściowych fałszywych przyjaciół (inhaltlich partielle falsche Freunde) (np. niewłaściwe użycie wyrazu Kategorie w znaczeniu kategoria tam, gdzie należało użyć wyrazu Klasse [str. 264] wydaje mi się tym samym, co użycie wyrazu Deklaration w znaczeniu deklaracja tam, gdzie należało użyć wyrazu Erklärung [str. 228] obydwie pary wyrazów mają częściowo wspólne znaczenie). - Zwróciła moją uwagę także czwarta grupa błędów w kategorii irreführende Komposita (6.1.2), gdzie znajdują się błędy takie, jak *Antenne antenka (czapka z antenką) Zipfelmütze mit Bommel (str. 212). W tej grupie polski rzeczownik, podany jako przyczyna błędu, nie jest złożeniem, a zatem nie mógł przyczynić się do powstania rodzaju interferencji opisanej w nagłówku ( złożenia wprowadzające w błąd ). Wydaje mi się zresztą, że błąd *Antenne można by zaliczyć do grupy częściowych fałszywych przyjaciół (polega on na nadaniu polskiego, szerszego znaczenia wyrazu anten[k]a podobnemu pod względem formy wyrazowi Antenne). 12

- W trzeciej grupie (6.1.3) znalazły się bardzo różne błędy: (1) przeniesienia wyrazów polskich (formy i znaczenia) (Bigos), (2) kalki/dosłowne tłumaczenia z języka polskiego (Mohairbarette moherowe berety ), (3) przeniesienia znaczeń (Därmchen flaczki ) i (4) wyjaśnienia opisowe polskich znaczeń (Tee mit viel Wasser lura ). Stanowi to moim zdaniem lekki bałagan. Poza tym kalki i przeniesienia znaczeń można znaleźć w innych grupach błędów (por. np. *Unterpilz podgrzybek na str. 213, i *Seifenkanne bańka mydlana na str. 197) zatem chociaż w przeciwieństwie do innych grup w grupie 6.1.3 nie istnieją niemieckie ekwiwalenty polskich słów/fraz, proces psycholingwistyczny jest podobny. Inne uwagi: - W rozdziale 4.2, zatytułowanym Methode der Forschung, opisano w punktach cechy procesu uczenia się języka obcego (str. 153-4); być może warto było zaznaczyć pod tą listą cech, które z nich będą istotne dla analizy błędów (mnie nie udało się znaleźć w tekście odpowiedzi na to pytanie). Zastanawiam się też, dlaczego ta lista nie znalazła się w części teoretycznej, np. przy opisie teorii nabywania języka. - W tym samym rozdziale na str. 155 znajduje się informacja: Um der Untersuchung der verschiedenen Aspekte des sprachlichen Fehlers im Lernprozess einer Fremdsprache gerecht zu werden und einem offensichtlichen Forschungsdefizit entgegenzuwirken, sind die von uns durchgeführten Forschungen als Langzeitstudie angelegt (Untersuchungen im Zeitraum von 8 Jahren) [...]. To, że materiał był zbierany przez 8 lat nie oznacza jeszcze, że badanie jest długoterminowe/podłużne. Badanie długoterminowe ma na celu obserwację pewnych zmian zachodzących przez dany okres czasu w zakresie jakiegoś zjawiska. Przykładowo, badanie długoterminowe miałoby miejsce, gdyby Autorka obserwowała zmiany w ilości i rodzaju błędów popełnianych przez swoich respondentów w trakcie kolejnych lat studiów. - Czasem podane przez Autorkę przykłady poprawnych zdań zawierają więcej poprawnych ekwiwalentów niemieckich niż podano w wytłuszczonym punkcie zawierającym konkretny błąd (por. np. punkt ksero na str 208 albo krówki na str. 212). - Nie jestem pewna tłumaczenia wyrazu Halbpension jako obiadokolacja (str. 213). Część empiryczną kończą dwa rozdziały: W rozdz. 6.3, zatytułowanym Einige Schlussbemerkungen, Autorka przede wszystkim pisze o tym, że błędy międzyjęzykowe powodowane są przez odmienne sposoby pojmowania świata, 13

zakodowane w językach. Podaje też wskazówki metodyczne dotyczące nauczania języka niemieckiego. Rozdz. 6.4, zatytułowany Schlussfolgerungen, który jest ostatnim rozdziałem monografii, zawiera szereg rozmaitych informacji: - między innymi dowiadujemy się o istnieniu rozmaitych przyczyn błędów językowych, w tym innych niż interferencja, - następnie zostajemy poinformowani o dodatkowym podziale zaobserwowanych przez Autorkę błędów oraz o dokonanej przez nią ilościowej analizie zaobserwowanych błędów, - później czytamy o dodatkowych czynnikach przyczyniających się do powstania interferencji, - czytamy raz jeszcze o zaletach analiz błędów - oraz o tym, że transfer bywa zarówno pozytywny, jak i negatywny. Mam poważne wątpliwości, czy te wszystkie informacje powinny się znaleźć w ostatnim rozdziale. Zwłaszcza niepokoi mnie fakt, że analiza ilościowa błędów, która jest czymś zupełnie nowym, została wprowadzona w rozdziale zatytułowanym Wnioski końcowe. Brakuje mi w tej monografii trzeciej części (ew. rozdziału siódmego), w której Autorka omówiłaby uzyskane wyniki badania na tle opisanych w części teoretycznej teorii i hipotez, a być może nawet porównałaby wyniki własnego badania z wynikami innych badaczy aktywnych w tej samej dziedzinie i pracujących w podobnych kontekstach i z podobnymi respondentami (dokonane porównanie należałoby ocenić, a następnie wskazać na wartość własnych rezultatów). Na przykład przydałoby się odniesienie własnego badania do podziału interferencji na globalną i jednostkową (str. 49) albo do wspomnianych niestety tylko w przypisie wyników badań innego autora (przypis 16 na str. 52) 12. Należy jeszcze dodać, że praca jest napisana poprawną niemczyzną; błędów językowych Autorka popełniła bardzo niewiele (zwróciłam uwagę na kilka, np. na str. 44 w przypisie 9 można przeczytać spricht man von Transfer, na str. 50 dowiadujemy się o Lernererleichterung myślę, że chodziło o Lernerleichterung, na str. 196 znajdujemy formę der ums umgebenden Wirklichkeit, na str. 204 widnieje słowo Fühn zamiast poprawnego Föhn, na str. 217 pojawiła się 12 Nota bene nie jest jasne, któremu z wymienionych tam autorów należy te wyniki przypisać. 14

błędna forma *Prister, na str. 228 jest mowa o Steur-, Zollerklärung, a na str. 307 w tytule pracy Roberta Lado pojawił się wyraz Linguistic zamiast poprawnego Linguistics). Tematykę wyżej wspomnianych 22 artykułów da się z grubsza podzielić na kilka obszarów. Poniższego podziału dokonałam na podstawie mojej własnej lektury, nie opierając się na informacjach z Autoreferatu: 1) Związek między językiem (ojczystym), kulturą i myśleniem (sposobami pojmowania i kategoryzowania świata) jako przyczyna interferencji leksykalnej z języka ojczystego na język obcy (na przykładzie L1 polskiego i L2 niemieckiego) 9 art. 2) Związek między językiem, kulturą i myśleniem na przykładzie odmiennie budowanych przez różne języki obrazów świata 3 art. 3) Związek między językiem, kulturą i myśleniem wyrażany na poziomie pragmalingwistycznym na przykładzie form adresatywnych i skryptów konwersacyjnych 1 art. 4) Rozwój kompetencji interkulturowej w procesie glottodydaktycznym 3 art. 5) Komunikacja pisemna w nauce języka obcego (nauka sprawności pisania) 2 art. 6) Błędy językowe w świetle trzech hipotez przyswajania języka (natywistycznej, kontrastywnej i międzyjęzyka) 1 art. 7) Transfer pozytywny przydatność L1 (polskiego) w nauce L2 (niemieckiego) 1 art. 8) Transfer pozytywny przydatność L2 (angielskiego) w nauce L3 (niemieckiego) 1 art. 9) Strategie stosowane w trakcie dokonywania przekładu pisemnego z L2 na L1 1 art. Spośród tych publikacji chciałabym zwrócić uwagę na artykuł, który zaklasyfikowałam do grupy drugiej, mianowicie opublikowany w Linguistica Bidgostiana z roku 2011 tekst pt. Analiza porównawcza konotacji semantycznej czarnego koloru na materiale języka polskiego i języka niemieckiego. Używając szeregu przykładów, Autorka przedstawia w nim interesujące porównanie wymienionych w tytule konotacji koloru czarnego i stwierdza istenienie szeregu różnic. Tego typu analizy różnic międzyjęzykowych, wskazujących równocześnie na różnice kulturowe i różnice w sposobach rozumienia rzeczywistości przez użytkowników różnych języków, powinny moim zdaniem częściej być wykorzystywane przez nauczycieli języków obcych. 15

Z racji moich własnych zainteresowań (nabywanie języków trzecich i wielojęzyczność) zwrócił moją uwagę artykuł opublikowany w roku 2013 w czasopiśmie Neofilolog, zatytułowany W jaki sposób język angielski może ułatwić proces nauki języka niemieckiego na poziomie zaawansowanym? (ósma grupa tematyczna). Badanie ankietowe przeprowadzone wśród 32 osób ze znajomością angielskiego jako pierwszego języka obcego i niemieckiego jako drugiego języka obcego wskazało na to, że zarówno znajomość typologicznie bliskiego języka obcego jak i wykształcone podczas jego nauki strategie uczenia się korzystnie wpływają na proces nabywania nowego języka obcego. Należałoby może zastanowić się jeszcze, jakie konsekwencje mają uzyskane wyniki dla nauczycieli języka niemieckiego, którzy na co dzień mają do czynienia z uczniami, którzy znają nie tylko język polski, ale też angielski. Ucieszył mnie artykuł z ostatniej grupy tematycznej, który obecnie znajduje się w druku, a to z tego powodu, że stanowi on miłą odmianę w zainteresowaniach badawczych Autorki. Jego tytuł to Technika,głośnego myślenia w tłumaczeniu na język ojczysty na poziomie zaawansowanym. Jako że tłumaczenie jest czynnością dotyczącą wszystkich osób, które znają dwa lub kilka języków (technika przekładu jest m.in. wykorzystywana przez nauczycieli języków obcych projektujących ćwiczenia i testy językowe), procesy psycholingwistyczne związane z tłumaczeniem to niewątpliwie bardzo ważne pole badawcze. Artykuł ten stanowi ważny przyczynek do prac wskazujących na strategie stosowane w trakcie dokonywania przekładu przez niezawodowych tłumaczy. Moje zastrzeżenie dotyczy techniki głośnego myślenia, która de facto polegała na zapisywaniu, nie zaś wypowiadaniu, komentarzy podczas tłumaczenia pisemnego. Podsumowując, muszę przyznać, że dokonanie ostatecznej, zerojedynkowej oceny przedstawionego mi dorobku pani dr Izabeli Bawej stanowi dla mnie duży dylemat. Z jednej strony, publikacje Kandydatki uważam za wartościowe, przede wszystkim z praktycznego (glottodydaktycznego) punktu widzenia. Chociaż dominuje w nich zainteresowanie problemem interferencji z języka ojczystego (L1) na język obcy (L2), przez co wydają się nieco monotematyczne, można w nich zaobserwować powolny rozwój zainteresowań Autorki. Wieńcząca dzieło Kandydatki monografia z roku 2014 stanowi na pewno ważny przyczynek do polskich badań lapsologicznych, a także dobry punkt odniesienia dla nauczycieli i uczniów języka niemieckiego. Z drugiej jednak strony, obawiam się, że Kandydatka nie spełniła warunków określonych przez Centralną Komisję ds. Stopni i Tytułów. Na stronach internetowych Centralnej Komisji można 16

przeczytać co następuje: Rozprawie habilitacyjnej powinno się stawiać duże wymagania. Ma ona bowiem być dowodem,znacznego wkładu kandydata w rozwój dyscypliny naukowej lub artystycznej. [...] Powielanie tematyki własnej rozprawy doktorskiej, przedstawianie jej nowych wersji, z mało istotnymi uzupełnieniami, nie spełnia podstawowego warunku ustawy, którym jest wniesienie w rozprawie habilitacyjnej znacznego wkładu w rozwój dyscypliny 13. Niestety taki właśnie zarzut można postawić pracy Kandydatki. Monografia habilitacyjna nie odbiega w znacznym stopniu od dysertacji doktorskiej. Ten fakt, jak i niewątpliwe deficyty w zaprezentowanej mi monografii habilitacyjnej (przede wszystkim brak aktualności prezentowanych w niej treści, brak odniesienia własnych badań do podobnych badań innych autorów, problemy z trafnością przeprowadzonego badania), zmuszają mnie do podjęcia decyzji o niedopuszczeniu Kandydatki do dalszych etapów postępowania habilitacyjnego. Wrocław, 28.12.2014 dr hab. Zofia Chłopek 13 Centralna Komisja do Spraw Stopni i Tytułów. http://www.ck.gov.pl/index.php/komentarze/kryteria-ocenykwalifikacji-kadry-naukowej-i-artystycznej (dostęp 28.12.2014). 17