Poznań, 1 lutego 2019 roku Dr hab. Aleksandra Matulewska, prof. UAM RECENZJA pracy doktorskiej mgr Idy Skubis pt. Pluricentryzm języka niemieckiego w języku prawa karnego Niemiec, Austrii i Szwajcarii I Rozprawa doktorska Idy Skubis podejmuje istotne zagadnie wariantywności terminologii prawa karnego ze względu na pluricentryzm języka niemieckiego. Badania nad językiem prawnym stanowią coraz szybciej rozwijającą się gałąź komunikologii specjalistycznej. Zwiększa się liczba prac dotyczących języka prawa i przekładu prawniczego. Coraz więcej uwagi poświęca się problemom skutecznej komunikacji w prawie. Jednakże większość literatury przedmiotu dotyczy języka angielskiego jako lingua franca komunikacji. Zdecydowanie mniej prac powstaje na temat innych języków pluricentrycznych, takich jak niemiecki, hiszpański, francuski czy portugalski. Przedmiotem pracy doktorskiej Idy Skubis jest analiza terminologii prawa karnego używanej na terenie Niemiec, Austrii i Szwajcarii. Jest to wyjątkowo trafny wybór tematu zarówno z teoretycznego, jak i praktycznego punktu widzenia. Stan badań nad pluricentryzmem niemieckiego języka prawnego i prawniczego jest znikomy. Autorka zwraca uwagę na szereg problemów, z jakimi mogą borykać się tłumacze w związku z korzystaniem z bilingwalnych słowników specjalistycznych (tj. prawniczych) polsko-niemieckich i niemiecko-polskich, których autorzy tylko w niewielkim stopniu (o ile w ogóle) uwzględniają wariantywność terminologii niemieckojęzycznej. Często brak jest odpowiednich kwantyfikatorów, które odsyłałyby do obszaru, na jakim używa się danego terminu. Jak jasno pokazuje analiza przeprowadzona przez autorkę pracy doktorskiej, wariantywność języka niemieckiego wynikająca z pluricentryzmu uwidacznia się w sposób istotny na płaszczyźnie terminologii prawa karnego. Należy także zwrócić uwagę na fakt, że prawo do tłumacza w procesie karnym jest jednym z praw człowieka zgodnie z podpisaną w Rzymie 4 listopada 1950 r. Europejską 1
konwencją praw człowieka. Osoba wymagająca asysty językowej ma prawo komunikować się z sądem w języku, który jest dla niej zrozumiały, a to oznacza konieczność uwzględnienia różnic wynikających z istnienia wariantów języka. Ponadto literatura przedmiotu dostarcza licznych dowodów na to, że brak precyzji czy niewłaściwe zrozumienie komunikatu mogą mieć wręcz katastrofalne skutki dla uczestników komunikacji prawniczej. Biorąc pod uwagę wszystkie wskazane okoliczności i konieczność uzyskania w komunikacji specjalistycznej jak największej precyzji, gdyż stanowi ona podstawę efektywności komunikacyjnej, praca niewątpliwie wypełnia lukę badawczą w zakresie różnic pomiędzy niemiecką, austriacką i szwajcarską terminologią prawa karnego. Niewątpliwie też wskazuje dalsze kierunki badań nad złożonością komunikacji w językach pluricentrycznych. Wyznacza także istotny kierunek w badaniach glottodydaktycznych, ze szczególnym uwzględnieniem dydaktyki przekładu. II Recenzowana praca doktorska wpisuje się w nurt badań interdyscyplinarnych. Jej zakres obejmuje nie tylko językoznawstwo, ale także prawoznawstwo. Dysertacja porusza zagadnienia z zakresu językoznawstwa porównawczego, translatologii i komunikologii. Została napisana w języku polskim. Składa się ze wstępu, trzech rozdziałów, z których trzeci zawiera wyniki badań terminologicznych przeprowadzonych przez autorkę, oraz wniosków końcowych. Dwa pierwsze rozdziały obejmują część teoretyczną dotyczącą pluricentryzmu i wybranych zagadnień translatologii. Rozdział trzeci to część badawcza. Na końcu umieszczono wykaz terminów niemieckojęzycznych z ich polskimi ekwiwalentami, streszczenia w języku polskim i angielskim, bibliografię, załącznik, spisy tabel, których łącznie jest w pracy 43, i ilustracji. Ogółem praca liczy 260 stron. Struktura rozprawy jest właściwa i odpowiada ona celowi oraz zakresowi pracy. Rozdziały nie są podobnej długości, jest to jednak do pewnego stopnia uzasadnione ich zawartością treściową (podziałem na część teoretyczną i badawczą), podziałem treści wewnątrz poszczególnych rozdziałów oraz stanem badań. Przyjęty podział odpowiada kryterium naukowej poprawności. III W krótkim wstępie (część 1) autorka opisuje przedmiot i cel badań, a także uzasadnia układ pracy. 2
IV Rozdział pierwszy, niezmiernie obszerny, gdyż liczący niemal 100 stron, jak sugeruje jego tytuł, dotyczy zagadnienia pluricentryzmu. Autorka wyjaśnia różnice pomiędzy językami policentrycznymi i pluricentrycznymi. Zwraca uwagę na problem pluricentryzmu w glottodydaktyce, terminologii i leksykografii. Następnie omawia modele tego zjawiska. W kolejnej części koncentruje się na scharakteryzowaniu różnic ortograficznych, fonetycznych, gramatycznych, pragmatycznych i leksykalnych w wariantach języka używanych w Niemczech, Austrii i Szwajcarii. Zwraca także uwagę na zróżnicowanie regionalne niemczyzny w poszczególnych krajach. Układ tego rozdziału budzi pewne zastrzeżenia. Autorka przyjęła system omawiania różnic w odrębnych podrozdziałach poświęconych poszczególnym krajom. Z jednej strony układ ten jest przejrzysty od strony spisu treści, ale nie udaje się autorce uniknąć powtórzeń treści. W każdym z podrozdziałów dokonuje bowiem odesłań do pozostałych wariantów niemczyzny. Zestawia cechy charakterystyczne dla odmian niemieckiej, austriackiej i szwajcarskiej w podrozdziałach 1.4.1, 1.4.2 i 1.4.3, często powtarzając te same przykłady (np. terminy E-Mail na str. 42, 57 i 83 czy Ausschank na str. 42 i 57). Bardziej logiczny byłby układ konfrontatywny, dzięki któremu zestawiono by i omówiono łącznie podobieństwa i różnice występujące w poszczególnych wariantach języka niemieckiego. Przy opisie wspólnoty komunikatywnej języka niemieckiego zabrakło powołania się na pracę Ludwika Zabrockiego z 1963 roku, pierwszą pracę dotyczącą tego problemu napisaną w Polsce, poświęconą właśnie wspólnocie komunikatywnej Germanów (Zabrocki, Ludwik, 1963. Wspólnoty komunikatywne w genezie i rozwoju języka niemieckiego. Część I. Prehistoria języka niemieckiego. Wrocław/Warszawa/Kraków: Zakład Narodowy imienia Ossolińskich Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk). W pierwszych kilku tabelach w pracy autorka zestawia terminologię prawną i prawniczą. Niestety w dalszej części koncentruje się na wszelkich możliwych lektach, począwszy od języka ogólnego, a skończywszy na innych językach specjalistycznych. Zdecydowana przewaga przykładów z lektów innych niż prawniczy czy prawny od strony 31 do 92 budzi niedosyt i nieco rozczarowuje. Pewnym usprawiedliwieniem jest fakt, że ten obszerny rozdział stanowi przegląd stanu badań w dziedzinie pluricentryzmu, a o zjawisku tym w niemieckim języku prawnym i prawniczym napisano stosunkowo niewiele. Na stronie 39 podano błędne dane dotyczące liczby mieszkańców przy zastosowanym przez autorkę zapisie zamiast milion po cyfrach arabskich powinien być 3
tysiąc. Liczba 5tys to 5x1000=5 000, liczba podana przez autorkę 81 292,4 miliona daje w istocie 81 292 400 000. V Rozdział drugi (pt. Wybrane problemy przekładu) dotyczy problemów przekładu prawniczego. Autorka omawia pokrótce cechy języka prawa jako języka specjalistycznego. W części dotyczącej języka prawnego i prawniczego dziwi brak klasyfikacji Zielińskiego (1999), która w istotny sposób doprecyzowuje pierwotnie przyjęty przez polskich prawników podział Bronisława Wróblewskiego (1948), zwłaszcza że współczesne badania wskazują na ogromne zróżnicowanie terminologii prawniczej ze względu na gatunek tekstu. Autorka omawia w bardzo skrótowy i wybiórczy sposób zagadnienia dotyczące ekwiwalencji. Wprawdzie praca nie dotyczy przekładoznawstwa sensu stricto, ale niewątpliwie zestawienia terminologii w trzech wariantach niemczyzny stanowią potencjalne ekwiwalenty translacyjne, stad wydaje się uzasadnione poświęcenie nieco więcej uwagi temu tematowi. Autorka przypisuje koncepcję ekwiwalencji na poziomie terminu przedstawioną przez Otto Kadego w 1968 roku (Kade, Otto, 1968. Zufall und Gesetzmäßigkeit in der Übersetzung. Leipzig: VEB Verlag Enzyklopädie. [Beihefte zur Zeitschrift Fremdsprachen I.]) Wernerowi Kollerowi (jego koncepcja ekwiwalencji na poziomie tekstu została zarysowana w 1972 roku, a szczegółowo opisana w 1979 roku: (1) Koller, Werner, 1972. Grundprobleme der Übersetzungstheorie. Bern: Franke. (2) Koller, Werner, 1979. Einführung in die Übersetzungswissenschaft. Heidelberg: Quel-le & Meyer.). Omawiając technikę porównywania tekstów paralelnych autorka przywołuje starsze prace dotyczące tego zagadnienia. Pragnę w tym miejscu zwrócić uwagę na zmiany terminologiczne, jakie zaszły w myśli przekładoznawczej pod wpływem językoznawstwa korpusowego. W chwili obecnej termin teksty paralelne dotyczy tekstu źródłowego i jego przekładu na język docelowy. Natomiast zbiory tekstów autentycznych należących do tego samego gatunku, ale napisanych w różnych językach (które nie są przekładami), nazywamy obecnie tekstami porównywalnymi. VI Rozdział trzeci (pt. Pluricentryzm w języku prawa karnego Niemiec, Austrii i Szwajcarii) stanowi opis wyników badań przeprowadzonych przez autorkę. W pierwszej 4
części autorka przedstawia metodologię badań oraz materiał badawczy, jakim były niemiecki, austriacki i szwajcarski kodeks karny. Następnie definiuje termin kodyfikacja w słownikach, który będzie miał zastosowanie do klasyfikacji terminów zestawionych w formie tabelarycznej w dalszej części pracy. Powoływanie się w niektórych przypisach na Wikipedię razi i z całą pewnością nie jest dobrą praktyką naukową. Zdecydowanie należało znaleźć inne, bardziej wiarygodne podstawy do analizy. Badanie terminologii przeprowadzono w oparciu o podział na germanizmy, austriacyzmy i helwetyzmy. W ramach każdego zbioru wyróżniono dwie grupy terminów skodyfikowanych, dwie grupy nieskodyfikowanych oraz skróty skodyfikowane i nieskodyfikowane. Na stronie 115 znajduje się stwierdzenie: Celem niniejszej dysertacji jest przedstawienie pojęcia pluricentryzmu języka niemieckiego., które powinno brzmieć: Celem niniejszej dysertacji jest przedstawienie zjawiska pluricentryzmu języka niemieckiego. Największą wartość badawczą mają zestawienia terminologii opatrzone kwantyfikatorami i wnioski wyciągnięte z analizy materiału badawczego, które obejmują zarówno cechy semantyczne, jak i gramatyczne analizowanych terminów. W obszernych wnioskach kończących rozdział zawarto konkluzje dotyczące jakości słowników i ich wiarygodności. VII Ostatnia część pracy, na którą składają się wnioski końcowe, liczy niespełna dwie strony i stanowi krótkie podsumowanie dysertacji. Taka skrótowość pozostawia niedosyt. Mogły się tu chociażby znaleźć uwagi na temat potencjalnych zaburzeń w komunikacji prawniczej wynikających z wariantywności języka niemieckiego. Po wnioskach umieszczono tabelaryczne zestawienia germanizmów, austriacyzmów i helwetyzmów wraz z ich polskimi ekwiwalentami. Jest to cenny słowniczek, który zasługuje na publikację. Zalecam jednak uzupełnienie go o indeksy jasno wskazujące teksty źródłowe, z jakich pochodzą. Streszczenie pracy zawiera kilka niezręcznych skrótów myślowych, np. Rozdział drugi koncentruje się na tłumaczeniach. W rozdziale drugim w gruncie rzeczy uwaga autorki koncentruje się na wybranych zagadnieniach przekładoznawczych i żadne tłumaczenia nie są w nim analizowane. 5
Bibliografia jest poprawnie skonstruowana i zawiera pod względem merytorycznym stosowny wachlarz publikacji (ponad 160 pozycji, nie licząc 29 słowników i 3 internetowych zbiorów leksyki). VIII Usterek technicznych i językowych jak na pracę tej objętości jest niewiele. Praca jest napisana bardzo starannie, poprawną polszczyzną. Wywody autorki są klarowne i logiczne, choć niekiedy skrótowe, a nawet nadmiernie lakoniczne. Budzi wątpliwość przyjęcie amerykańskiej typografii tekstu, czyli tzw. układu blokowego. Wydaje się, że w pracy napisanej w języku polskim zdecydowanie należałoby stosować polskie zasady obejmujące stosowanie wcięcia akapitowego. Należy też zwrócić uwagę na błędnie stosowany w wielu miejscach cudzysłów otwierający górny zamiast dolnego (patrz np. str. 99, 105, 110). Brak jest też spójności w stosowaniu rodzaju czcionki dla tego znaku. W kilku cytatach pojawia się nieuzasadniony znak przenoszenia wyrazu. Nie wszystkie cytaty zostały spójnie wyróżnione w tekście (np. cytat na str. 111). W pracy znalazła się niewielka liczba błędów literowych, np. swiatopogląd na str. 208 zamiast światopogląd. XI Przedstawione wyżej uwagi pozwalają na ogólną i całościową ocenę recenzowanej pracy doktorskiej mgr Idy Skubis pt. Pluricentryzm języka niemieckiego w języku prawa karnego Niemiec, Austrii i Szwajcarii. Moja ocena pracy jest pozytywna. Wybór tematu w kontekście wyników badań dotyczących konsekwencji błędów w przekładzie prawniczym, które wynikają z różnic w wariantach języków, uważam za niezmiernie trafny. Praca niewątpliwie należy do interdyscyplinarnych, mieszcząc się na pograniczu językoznawstwa i prawa. Jest napisana poprawnym stylem naukowym, w sposób zwięzły, zrozumiały i logiczny. Podsumowując, mgr Ida Skubis posiada umiejętności do prowadzenia dojrzałych badań naukowych z zakresu legilingwistyki niemieckiej. Autorka w części teoretycznej wykazała się znajomością literatury przedmiotu i stanu badań w wybranej dziedzinie. Praca 6
mimo usterek stanowi samodzielne opracowanie problemu i zawiera wyniki oryginalnych badań w zakresie wariantywności niemczyzny. Przykłady, które udało się zebrać autorce w zestawieniach tabelarycznych w części badawczej, stanowią ogromną wartość dla tłumaczy, leksykologów, leksykografów i prawników zajmujących się niemieckimi obszarami językowymi. Działając w trybie 6 ustępy od 2 do 4 Rozporządzenia Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 26 września 2016 roku w sprawie szczegółowego trybu przeprowadzania czynności w przewodzie doktorskim, w postępowaniu habilitacyjnym oraz w postępowaniu o nadanie tytułu profesora, stwierdzam z całym przekonaniem, że rozprawa doktorska pani magister Idy Skubis pt. Pluricentryzm języka niemieckiego w języku prawa karnego Niemiec, Austrii i Szwajcarii spełnia wszelkie wymogi stawiane pracom doktorskim określone w art. 13 Ustawy z dnia 14 marca 2003 roku o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz. U. z 2016 roku, poz. 882). Biorąc pod uwagę powyższe stwierdzenia, stawiam wniosek o dopuszczenie doktorantki przez Radę Wydziału Filologicznego Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie do dalszych etapów przewodu doktorskiego. Aleksandra Matulewska 7