mgr inż. Tomasz Janikowski 1, mgr inż. Tomasz Stefańczyk 3, dr n. med. lek stom. mgr inż. Marek Pużyński 2 1. Ortolab Sp. z o.o. Częstochowa 2. Praktyka Stomatologiczna Wrocław 3. Polorto Sp. z o.o. Częstochowa Biuro ortodontyczne w komputerze - Na przykładzie specjalistycznego pakietu oprogramowania OrthoOffice Naturalny rozwój technologii pociąga za sobą zmiany w sposobie życia i pracy. Nowe narzędzia wchodzą do użytku w miarę powstawania i dostosowywania do potrzeb. Wieloletnie lub nawet wielopokoleniowe nawyki wypierane są przez nowe, będące wynikiem zmian. Największą bodaj zmianą ostatnich czasów jest upowszechnienie się komputerów jako narzędzia codziennej pracy. Narzędzia będącego dla wielu tyleż użytecznym, co kłopotliwym dla innych współpracownikiem. Bariery pojawiające się w kontakcie człowiek komputer mają swoją praprzyczynę w konfrontacji oczekiwań i możliwości. Decydując się na użycie elektronicznego pomocnika liczymy w skrytości ducha na jego uległość, wyrozumiałość no i... pracowitość. Przysłowiowe kliknięcie myszką lub wciśnięcie klawisza ma uwolnić nas od żmudnych problemów. Uruchamiając program do cefalometrii chcemy by komputer zrobił analizę, pokazał wyniki, a może nawet... coś doradził. Gdy tak nie jest nadchodzi rozczarowanie i czasem rezy - gnacja. Niestety pracy z maszyną nie można potraktować tak samo jak pracy z żywą osobą. Komputer niechętnie dostosowuje się do nas. Elastyczność nie jest jego najmocniejszą stroną. Kupując sprzęt; najnowszy model procesora, super pojemny dysk i piękny monitor nie zawsze pamiętamy o prostej prawdzie: komputer jest co najwyżej tak dobry jak program, który na nim będziemy uruchamiać. A program powstał w zamyśle autora nie koniecznie myślącego tymi samymi torami co użytkownik. Wyobrażenie o potrzebach najczęściej przerasta w wielu szczegółach te potrzeby i równocześnie pomija inne bardzo ważne elementy. Ambicją większości twórców oprogramowania jest dostarczenie użytkownikowi produktu absolutnego, zawierającego wszystko, co możliwe, ale nie koniecznie niezbędne w danym zagadnieniu. Powstają olbrzymie systemy zawierające setki funkcji. Ilość czasu potrzebna do ich opanowania jest ogromna. Taką inwestycję da się ponieść. Gorzej że w nagrodę tracimy na co dzień wiele czasu na obsługę tego systemu. Mozolne wpisywanie danych, nieustanna aktualizacja stanu w komputerze z tym rzeczywistym... Dokumentacja papierowa nadal nieodzowna i dokumentacja elektroniczna zamiast uzupełniać zwalczają się nawzajem. Zarzucenie komputeryzacji praktyki może w tym stanie rzeczy wydawać się najlepszym rozwiązaniem. Może jednak lepiej poszukać programu, który pomoże zamiast przeszkadzać? Zanim zapytamy: co potrafi ten program? może lepiej zapytać czego wymagam od tego programu?. Najczęściej wymienianą, podstawową listę życzeń można streścić w punktach: 1. prosty w obsłudze, intuicyjny, wygodny 2. w rodzimej wersji językowej 3. realizujący potrzebny zakres merytoryczny 4. rozszerzający dotychczasowe możliwości pracy 5. oszczędzający czas 6. stale rozwijany, dostosowywany do potrzeb na bieżąco, o otwartej architekturze 7. zaopatrzony w pomoc techniczną (gorąca linia) 8. bezpieczny dla danych 9. tani Jak zwykle, poszukiwanie złotego środka nie jest proste. Kompromisy wydają się nieodzowne. Wyważenie korzyści i ceny to podstawa sukcesu. Przybliżając problem prześledźmy podstawowe etapy pracy z komputerem (programem); a) Poznawanie programu i nauka obsługi. Są to czynności jednorazowe. Po osiągnięciu określonego zasobu informacji praca staje się swobodna, korzystanie z kolejnych funkcji coraz łatwiejsze. O powodzeniu decyduje prowadząca krok po kroku instrukcja obsługi, ewentualna wbudowana w program interaktywna pomoc oraz przejrzysty interfejs (ekran komunikacji z użytkownikiem) b) Wprowadzanie danych.
Z reguły czasochłonna i wielokrotnie powtarzana czynność mająca dostarczyć programowi informacji wejściowych do przetwarzania / składowania. Jednym z większych problemów jest tutaj nadmiarowość, szczególnie w najbardziej rozpowszechnionych aplikacjach bazodanowych. Praktycznie rzecz biorąc powinno się wprowadzać tylko to, co niezbędne. Dla zaoszczędzania czasu, przejrzystości oraz wygody użytkowania. Nader często jednak programy zachęcają do wprowadzania wielu mało istotnych informacji, co może skutecznie uniemożliwić realizację podstawowych zadań. Pozostawianie natomiast wielu pól danych nie wypełnionych daje wrażenie pustki i niedosytu. W tym miejscu od decyzji użytkownika zależy bardzo wiele. Warto przed rozpoczęciem wprowadzania danych prześledzić filozofię programu i opracować własny, optymalny system pracy, ignorujący to co zbędne. Drugim aspektem wprowadzania danych jest ich format. Dane mogą być zwyczajnie wpisywane z klawiatury jako tekst, ale danymi są też zdjęcia, sygnały z różnego typu czujników, dźwięk i wiele innych. Wielokroć użyteczność programu zależy od akceptowalnych formatów wejściowych danych i / lub sposobu ich wprowadzania / zapisu do pamięci a także ewentualnej automatyzacji ich wprowadzania (importu). Wybierając program należy koniecznie zapoznać się z jego możliwościami w tym zakresie. c) Przetwarzanie (obróbka) i przeglądanie danych. Ten codzienny etap pracy decyduje o ostatecznej użyteczności programu. Wygodne podanie przez program zgromadzonych danych, łatwość ich przetwarzania oraz elastyczność wyboru rezultatu są najważniejsze. Automatyzowanie najczęściej powtarzanych, analogicznych czynności może zaoszczędzić wiele czasu a standaryzacja wyników ułatwia późniejsze z nich korzystanie. d) Korzystanie z wyników. W zależności od charakteru danych z którymi mamy do czynienia różne sposoby prezentowania wyników działania programów są optymalne. Zasadniczo im więcej dostępnych sposobów reprezentacji wyników tym lepiej. Nie można do końca przewidzieć wszystkich przyszłych potrzeb, więc potencjał na tym polu jest ważny, szczególnie że nie powoduje to żadnego przyrostu czasu potrzebnego do obsługi programu. Standardowo wyniki pracy wyprowadzane są na ekran i / lub drukarkę. Znaczącym elementem jest eksport danych do innych programów i /lub przesyłu Internetem. Oczywiście wyniki działania programu powinny zapisywać się w postaci dostępnych później dokumentów. e) Archiwizacja danych. Ten nadal często niedoceniany problem pojawia się w całej okazałości niestety dopiero PO awarii, kradzieży, przypadkowym skasowaniu informacji. Dopiero wówczas użytkownik boleśnie przekonuje się, że utrata często nieodtwarzalnych danych jest dużo bardziej dotkliwa niż można przypuszczać. W przypadku zastosowań medycznych ten problem nie dotyczy przecież tylko pieniędzy tu chodzi o ludzkie zdrowie i życie. Możliwość archiwizacji danych oraz REGULARNE WYKONYWANIE KOPII ZAPASOWYCH musi być standardową procedurą przy pracy z programem. Kopie muszą być wykonywane na odrębnym nośniku (płyty cd-rom, drugi dysk twardy) i przechowywane w innym miejscu niż właściwy komputer. Bezpieczeństwo danych jest nie do przecenienia! f) Aktualizacja oprogramowania. Nawet najlepszy program wymaga co jakiś czas aktualizacji. Zmiana sposobu pracy, dostrzeżone niedociągnięcia lub błędy, zmiana wymagań użytkownika wszystko to powinno znaleźć odzwierciedlenie w aktualizacji. W tym miejscu najważniejsze jest bezpieczeństwo dotychczas zgromadzonych danych. Nowe wersje mogą pracować na ulepszonych mechanizmach przetwarzania i nie być w pełni kompatybilne (zgodne) z wersjami poprzednimi. Takie uaktualnienie wymaga określonych mechanizmów konwersji starych danych do nowego formatu. Gwarancja kompatybilności nowych wersji w dół lub dostarczania odpowiednich narzędzi do prostego aktualizowania zgromadzonych danych decydują o wartości programu w tym zakresie. Prześledźmy, jak na tle powyższych uwag wypada przykładowy program, a właściwie pakiet oprogramowania specjalistycznego o nazwie OrthoOffice przygotowanego dla lekarzy ortodontów przez firmę Polorto Sp. z o.o. z Częstochowy. OrthoOffice filozofia. Dostosowanie programu o stosunkowo szerokim zakresie do różnych tak użytkowo jak merytorycznie wymagań wielu użytkowników jest niezwykle trudne. Jedynym rozsądnym rozwiązaniem wydaje się podzielenie oprogramowania na części mogące być używane niezależnie oraz połączenie ich jedną, wspólną bazą danych. Daje to potrzebną elastyczność w zakresie wyboru przez użytkownika tylko tych części które go interesują, możliwość łatwej rozbudowy funkcjonalnej w dowolnej chwili jak również integracja poszczególnych części danymi pacjentów zgromadzonymi w jednym miejscu. Praktycznie rzecz biorąc
użytkownik otrzymuje jeden lub kilka programów do wyboru realizujących różne zadania, mogących pracować razem lub oddzielnie oraz jedną, wspólną dla nich bazę danych funkcjonującą także jako niezależny notatnik z podstawowymi danymi pacjentów. Dodatkowym efektem takiej konstrukcji jest możliwość niezależnego aktualizowania jednego lub kilku zainstalowanych programów bez niebezpieczeństwa utraty informacji wprowadzonych wcześniej. OrthoOffice zakres. Pakiet jest wyborem narzędzi pod kątem oszczędności czasu pracy lekarza oraz generowania niezbędnej ilości zapisów archiwalnych. Obejmuje część recepcyjną (Manager Czasu Fotela), część archiwalno-prezentacyjną (Manager Danych Przypadku), część diagnostyczną (Cefalometria, Analizy Modeli) oraz wspólną Bazę Danych Pacjentów. Dodatkowym elementem jest program do trójwymiarowej prezentacji oraz diagnostyki o3dm (Orthodontic 3D Models), bazujący na zdobywającej coraz więcej użytkowników technice Cyfrowych Modeli Ortodontycznych (CMO). OrthoOffice Manager Czasu Fotela. Krótko mówiąc elektroniczna recepcja. Przeznaczona przede wszystkim dla pracy jednostanowiskowej. Podstawowe części wyglądają następująco: - umawianie wizyt (obsługa kilku lekarzy przyjmujących na wielu fotelach, kalendarz wizyt ze wskazaniem na dni przyjęć, generowanie listy wizyt dnia dla lekarza, opis wizyt, notatki recepcji i lekarza) - obsługa wizyt (notatki lekarza, zapis wykonanych czynności, kalkulator ceny wizyty) - generowanie umów kompleksowych o leczenie ortodontyczne w oparciu o szablon umowy z kalkulacją ceny leczenia - szablony druków (możliwość podstawienia danych pacjenta) - obsługa rozliczeń z pacjentami (faktury, rozliczenia ratalne, harmonogramy spłat) - generowanie zestawień wg szerokiego zakresu kryteriów, wyszukiwanie danych - uproszczona obsługa magazynu materiałów (inwentaryzacje i zamówienia do dostawców) - wydruki list i zestawień - obsługa Bazy Danych Pacjentów Manager Czasu Fotela jest programem dość typowym nie silącym się na rozwiązania niekonwencjonalne. Prosta komunikacja z użytkownikiem i skoncentrowanie na podstawowych potrzebach ułatwiających pracę przy zminimalizowanym czasie koniecznym na obsługę to podstawowe atuty. Brak jest natomiast dopracowanej merytorycznie na potrzeby ortodoncji karty pacjenta, to jednak wychodzi już poza ramy recepcji. OrthoOffice Manager Danych Przypadku. Jest połączeniem elektronicznego albumu fotografii oraz pogrupowanych tematycznie informacji o przypadkach. W kolejnych, przygotowanych wstępnie lub tworzonych przez użytkownika zakładkach programu można przechowywać cyfrowe zdjęcia twarzy, wewnątrzustne, modeli, zeskanowane rentgenogramy, wyniki analiz cefalometrycznych i analiz modeli (wykonanych programami Cefalometria i Analizy Modeli) a nawet krótkie filmy przygotowane aparatem cyfrowym. Wszystkie materiały oznaczone są datami, co pozwala na prześledzenie postępów leczenia oraz przygotowanie ewentualnej prezentacji. Program zaopatrzony jest w szereg funkcji fotoedycyjnych ułatwiających obróbkę materiału cyfrowego bez użycia dodatkowych narzędzi. Automatyczny eksport i import danych dotyczących wybranego przypadku znakomicie ułatwia przenoszenie danych. W celu wyważenia jakości zdjęć (wielkości plików) i funkcjonalności (szybkości działania) można skorzystać z automatycznego mechanizmu dostosowania wielkości używanych plików. Program narzuca określony reżim postępowania z materiałami. Kosztem codziennego, lub przynajmniej systematycznego nakładu pracy związanej z przygotowaniem i wprowadzaniem danych otrzymujemy bardzo porządnie przygotowaną dokumentację. Korzystanie z niej jest proste. Program przeznaczony jest jednak dla tych, którzy zdecydowani są utrzymywać porządek w dokumentacji i są skłonni poświęcić w tym celu czas. OrthoOffice Cefalometria. Dostępne są trzy rodzaje analiz: Bjorka (wg Williamsa), Steinera (wg Kaminka) i Hasunda. Istnieje możliwość zamówienia wersji obsługującej jedną, dwie lub trzy analizy lub na specjalne zamówienie dowolnej analizy.
W programach tego typu zasadnicze znaczenie ma sposób wprowadzenia i przetwarzania danych. Dysponując cefalogramem w postaci kliszy mamy dwa podstawowe sposoby wykonania analizy z pomocą komputera. Pierwszy polega na ułożeniu kliszy na ekranie komputera (jak na negatoskopie) i zaznaczaniu punktów wyświetlanym wskaźnikiem. Druga polega na digitalizacji zdjęcia (skanowanie lub zdjęcie aparatem cyfrowym) i analizie obrazu wyświetlanego na ekranie komputera. Istnieje jeszcze metoda analizy na przyłączonym do komputera podświetlanym tablecie, jednak z uwagi na brak w handlu odpowiednich seryjnie produkowanych urządzeń jest ona stosowana sporadycznie. Wszystkie wymienione metody są dostępne w programie. O ich wyborze decyduje zwykle wyposażenie gabinetu, doświadczenie w pracy z urządzeniami cyfrowymi oraz przyzwyczajenie. Analiza na ekranie zalety: - praca natychmiast po otrzymaniu zdjęcia - nie wymaga dodatkowego wyposażenia poza dobrym monitorem LCD Analiza na ekranie- wady: - konieczny płaski monitor LCD - występowanie błędu paralaksy (zdjęcia i wyświetlany wskaźnik nie leżą na tej samej płaszczyźnie - kłopot z przymocowaniem zdjęcia do ekranu (niebezpieczeństwo uszkodzenia delikatnej powierzchni monitora) - brak możliwość skorygowania analizy po usunięciu zdjęcia z ekranu - słaba widoczność wskaźnika na ekranie pod gęstymi (ciemnymi) fragmentami zdjęcia - zapisywany jest jedynie wynik analizy bez samego zdjęcia - niedostępność funkcji cyfrowego przetwarzania obrazu ułatwiających pracę (powiększanie, rozjaśnianie) Analiza z pliku zalety: - zeskanowane lub sfotografowany cefalogram pozostaje w pamięci komputera wraz z zapisem analizy, jest kopią zapasową na wypadek utraty oryginału - wystarczy dowolny monitor (zdjęcie i wskaźnik wyświetlane są z tą samą dokładnością na jednej płaszczyźnie) - można skorzystać z funkcji ułatwiających pracę (powiększanie, rozjaśnianie obrazu) - dokładność analizy ograniczona wyłącznie rozdzielczością i jakością zdjęcia - można w dowolnym momencie skorygować wykonaną analiz Analiza z pliku wady: - konieczny jest dodatkowy sprzęt (dobrej jakości skaner do materiałów przezroczystych lub aparat cyfrowy) oraz umiejętności jego poprawnego użycia - przygotowanie zdjęcia do analizy wymaga dodatkowego czasu - w przypadku korzystania z gotowych zdjęć cyfrowych pochodzących z aparatu rentgenowskiego z przystawką cyfrową (pracującego bez użycia tradycyjnej kliszy) utrudnione jest określenie rzeczywistego rozmiaru analizowanych struktur. Jest możliwe tylko w przypadku zawarcia na zdjęciu precyzyjnego przymiaru, co nie zawsze jest osiągalne. Wyboru punktów dokonuje się wskaźnikiem sterowanym myszką lub innym manipulatorem przyłączonym do komputera. Program zawiera mechanizmy przydatne przy analizie obrazu z pliku (lustrzane odbicie, zmiana kontrastu i jasności, powiększanie fragmentów) oraz mechanizm kalibrujący proporcje i wymiary zdjęcia gwarantujący zgodność z oryginałem. Mechanizm ten ma szczególnie duże znaczenie przy zdjęciach wykonywanych aparatem cyfrowym. Możliwe jest też nanoszenie obrysów tkanek i zębów. Wyniki analizy (wraz z ewentualnym zdjęciem) zapisują się do pamięci i mogą być w dowolnej chwili przeglądane. Moduł wydruków zapewnia przeniesienie wyników analizy a także samego zdjęcia (negatyw lub pozytyw) na papier. Wbudowana jest obsługa Bazy Danych Pacjentów umożliwiająca dostęp do informacji wprowadzonych także w innych programach z rodziny OrthoOffice. OrthoOffice Analizy Modeli. Jest to prosty w użyciu kalkulator usprawniający wykonywanie diagnostyki modeli w zakresie wskaźników i analiz: ponta, boltona, tonna, popovitcha, korkhausa i lundstroma. Pomiarów dokonuje się suwmiarką, a dane wpisuje w odpowiednich polach. Suwmiarka elektroniczna podłączona do komputera jeszcze upraszcza pracę wyniki pomiarów przesyłane są wtedy automatycznie. Wyniki analiz zapisują się w pamięci, można je wydrukować na podłączonej drukarce. Program zawiera obsługę Bazy Danych Pacjentów.
Program Analizy Modeli nie obsługuje pomiarów z zeskanowanych i wczytanych do komputera łuków. Taka dwuwymiarowa reprezentacja oceniona została przez twórców programu jako niewystarczająca do rzetelnych pomiarów szerokości mezjalno-dystalnych zębów, szczególnie w bardziej skomplikowanych przypadkach. OrthoOffice Baza Danych Pacjentów. Jest podstawowa część pakietu. Stanowi zbiór podstawowych danych o pacjentach. Imię, nazwisko, dane teleadresowe, numer karty, PESEL, NIP, notatki dotyczące pacjenta itd., które można wydrukować w postaci strony tytułowej. Pozostałe programy pakietu korzystają ze zgromadzonych tutaj informacji. Raz wprowadzony pacjent widziany jest we wszystkich programach OrthoOffice. Każdy z nich zawiera obsługę tej bazy. W przypadku uaktualniania dowolnych elementów sama baza pozostaje nienaruszona. Ta część nie stanowi odrębnej funkcjonalnie całości i nie jest możliwa do używania niezależnie od programów podstawowych. Można za to z ich poziomu uzyskać pełny dostęp do zgromadzonych w niej danych. o3dm uzupełnienie pakietu. Dokumentacja stomatologiczna / ortodontyczna zapisana w komputerze w postaci cyfrowej przy użyciu standardowych narzędzi wykazuje brak podstawowego materiału diagnostycznego jakim jest model gipsowy. Jego reprezentację cyfrową można zapisać przy pomocy technologii CMO. W ten sposób komplet materiału diagnostycznego znajduje się w pamięci komputera i może być składowany, przetwarzany oraz przesyłany z wykorzystaniem dobrodziejstw technologii cyfrowej. Program pozwala na pracę z modelami wirtualnymi w zakresie wszelkich czynności znanych z modeli gipsowych oraz rozszerza możliwości o wbudowane narzędzia do analiz modeli a nawet wirtualny set-up. Ta część oprogramowania wydaje się być pozycją przejściową między tradycyjnym podejściem do diagnostyki a nowoczesną technologią. Upowszechnienie i standaryzacja zapisu modeli diagnostycznych w postaci pliku komputerowego jest nieuchronną konsekwencją zmian technologicznych, którym można przyjrzeć się korzystając z programu o3dm. OrthoOffice podsumowanie. Produkt, szczególnie biorąc pod uwagę jego krótki staż na rynku oferuje dość sporo użytecznych funkcji. Możliwość wyboru zagadnień, rodzima produkcja - w pełni polska wersja językowa, uaktualnienia, wsparcie techniczne i bardzo korzystna cena zachęcają do zainteresowania się nim. Nie bez znaczenia jest także nowatorskie podejście do modeli diagnostycznych. Powyższy przegląd pozwala na zapoznanie się z typowymi funkcjami oferowanymi przez narzędzia elektroniczne to tworzenia i prowadzenia dokumentacji medycznej. Niezależnie od późniejszego wyboru mamy do czynienia z podobnymi zaletami i problemami. Decyzja o rozpoczęciu pracy z komputerem niesie zawsze podobny potencjał. Wygodne może okazać się rozpoczęcie pracy z komputerem w oparciu o jeden wybrany element (większego systemu lub wybrany program) i stopniowe rozszerzanie zastosowania komputera. Rosnące umiejętności, potrzeby i postępujący rozwój narzędzi elektronicznych powinny postępować proporcjonalnie.