EDUKACJA DLA ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU

Ewa Mazur-Wierzbicka Katedra Mikroekonomii Uniwersytet Szczeciński EDUKACJA DLA ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU Zagadnienia wstępne Rozwój gospodarczy świata, jaki nastąpił w wieku XX był z jednej strony wielkim krokiem w rozwoju społeczeństwa, skutkujący wzrostem gospodarczym i technologicznym. Z drugiej strony był też niestety wiekiem bezprzykładnej degradacji środowiska i to nie z winy przyrody, natury (wybuchy wulkanów, trzęsienia ziemi itp.), lecz z winy samego człowieka. Człowiek zaczął uzurpować sobie prawo do przyrody. Zakładał, że zajmuje wyjątkową pozycję we wszechświecie, że stanowi w nim najistotniejszą, najważniejszą wartość. Wychodząc z takich założeń uważał, iż jawią się przed nim niczym nieograniczone możliwości podporządkowania sobie całej natury, kosmosu. Jednocześnie wraz z umacnianiem się w świadomości człowieka antropocentryzmu coraz widoczniejsze były negatywne tego skutki dla środowiska naturalnego. To właśnie działalność człowieka doprowadziła do szeregu wielkich katastrof ekologicznych (każda następna katastrofa powiększa negatywne skutki zanieczyszczenia środowiska, pogarsza jakość środowiska). Spowodowała, iż w bardzo szybkim tempie zaczęły wyczerpywać się zasoby naturalne, znikły i wciąż znikają ogromne połacie lasów, następuje zmiana klimatu. W dodatku dobra, które niegdyś uważano za wolne (m.in. woda i czyste powietrze) stały się już w wielu regionach towarami i to towarami deficytowymi. Ponieważ człowiek jest naturalnie wkomponowany w środowisko (stanowiąc jeden z jego elementów) sam zaczął odczuwać negatywne skutki zmian, jakich dokonał w naturze. Nałogi, wszechobecny stres, zanieczyszczone powietrze, woda, wzbogacona chemicznie żywność nie pozostają przecież bez wpływu na stan zdrowia człowieka. Przy tak funkcjonującym układzie człowiek- środowisko przyrodnicze istotne jest zwrócenie szczególnej uwagi na problem świadomości ekologicznej społeczeństw. Podniesienie świadomości ekologicznej, a tym samym uwrażliwienie na problematykę ekologiczną pozwala pełniej realizować koncepcję zrównoważonego rozwoju. Uzyskać to można poprzez położenie szczególnego nacisku na edukację ekologiczną, kształtowanie postaw przyjaznych środowisku. Należy pamiętać, iż w XXI wieku wiedza jest najcenniejszym zasobem, zaś w dobie istotnego zanieczyszczenia środowiska wiedza ekologiczna nabiera niewątpliwie istotnego znaczenia. Ukazaniu związku edukacji ekologicznej ze zrównoważonym rozwojem poświęcony jest niniejszy artykuł. Zrównoważony rozwój Widoczna degradacja środowiska naturalnego spowodowała, że społeczeństwa zdały sobie sprawę z konieczności podjęcia wspólnych działań przez wszystkie kraje na rzecz zmniejszenia zanieczyszczenia środowiska, zmiany postaw w sferze konsumpcji. Wyrazem tego było zorganizowanie w Sztokholmie w 1972 roku I Konferencji ONZ Środowisko i rozwój, na której pojawił się problem podmiotowości środowiska przyrodniczego oraz możliwość harmonijnego rozwoju człowieka i przyrody. Wówczas po raz pierwszy odniesiono się do koncepcji zrównoważonego rozwoju 1, koncepcji, która w drugiej połowie 1 Pojęcie ekorozwoju sformułowane na konferencji w Sztokholmie kojarzono z uznawaniem wyższości kwestii

72 Ewa Mazur-Wierzbicka XX wieku odegrała olbrzymią rolę w kształtowaniu sposobu myślenia o wzajemnych stosunkach pomiędzy społeczeństwem, gospodarką i zasobami środowiska przyrodniczego 2. Przyczyniła się ona do podejmowania poszukiwań związanych z określeniem miejsca człowieka w otaczającej go rzeczywistości. Najpopularniejszą i najczęściej przytaczaną definicją zrównoważonego rozwoju jest ta umieszczona w raporcie Brundtland (Raport Nasza wspólna przyszłość - Our common future ) 3. W Raporcie tym zrównoważony rozwój zdefiniowano jako...rozwój gospodarczy i społeczny, który zapewni zaspokojenie potrzeb współczesnej generacji bez ryzyka, że przyszłe pokolenia nie będą mogły zaspokoić swoich potrzeb, naruszania możliwości zaspokajania potrzeb przyszłych pokoleń, pozwalając jej na wybór stylu życia 4. Zagadnieniu zrównoważonego, trwałego rozwoju, dyskusjom na temat możliwej jego ewolucji w przyszłości poświęcono szereg spotkań i konferencji organizowanych m. in. przez ONZ, UNESCO, IUCN. W wieku XXI przewiduje się, iż możliwe są trzy warianty na płaszczyźnie człowiekgospodarka - środowisko: 1. Stopniowa i konsekwentna realizacja założeń zrównoważonego rozwoju przewidywana na cały XXI wiek. Na koniec XXI wieku wyrównany byłby poziom życia na całym świecie, co gwarantowałoby dalszy harmonijny rozwój naszej cywilizacji. 2. Utrzymanie status quo w zakresie gospodarki i stosunków społecznych (kontynuacja). Wywołałoby to wzrost niezrównoważonej gospodarki zasobami przyrody, wzrost zanieczyszczeń, narastanie napięć społecznych (wzrost migracji). 3. Przyśpieszenie procesów nierównej globalizacji, pogłębiającej niezrównoważoną gospodarkę światową, degradację środowiska oraz nierówności społeczne zarówno w krajach Północy, jak i między Północą a Południem. Oznaczałoby to załamanie się gospodarki i stosunków społecznych (taki stan rzeczy przewidywany był już w prognozie z 1972 roku) 5. W świetle tak przedstawionych, możliwych wizji kierunku rozwoju relacji człowiekgospodarka środowisko należy podjąć starania aby nie dopuścić do realizacji rozwiązań pesymistycznych. W takim wypadku koniecznym wydaje się zadbanie o podniesienie świadomości ekologicznej społeczeństwa rozumianej jako specyficzny rodzaj wiedzy o eksploatacji, zagrożeniach i ochronie środowiska oraz zasadach i instrumentach gospodarowania jego zasobami. Stopień świadomości ekologicznej społeczeństwa z reguły zależny jest od jakości, stanu środowiska, w którym dane społeczności żyją, pracują. Na obszarach charakteryzujących się znaczną degradacją środowiska przyrodniczego stan świadomości ekologicznej jest wyższy, niż wśród społeczności zamieszkujących w relatywnie środowiskowych kosztem rozwiązywania problemów społecznych i ekonomicznych. W literaturze polskiej możemy spotkać się z określeniem ekorozwoju jako rozwój zrównoważony, trwały rozwój (ang. sustainable development) Autorka posługiwać będzie się zamiennie terminami trwały rozwój, zrównoważony rozwój, ekorozwój. 2 Zaczątki takiego sposobu myślenia można znaleźć już u klasyków ekonomii. Zob. szerzej w: H.G. Nutzinger, V. Radke, Das Konzept der nachhaltigen Wirtschaftsweise, Nachhaltige Wirtschaftsweise und Energieversorgung, Michigan 1995, s. 18-19. 3 Our Common Future, Oxford University Press, The World Commission on Environmental and Development, Oxford 1987, Polski przekład to: Nasza wspólna przyszłość, PWE, Warszawa 1991. 4 Cyt. za: D. Wortmann, Von der Vision zur Strategie: Grundelemente und Entwicklungsmuster einer Politik der Nachhaltichkeit, w: Sustainable Development- Utopie oder realistische Vision?, M. Sebaldt ( Hg.), Verlag Kovac, Hamburg 2002, s. 95. Od tego czasu pojęcie ekorozwoju zaczęło robić karierę w nauce i polityce, jak też funkcjonować w świadomości społecznej. Ciągle jednak nie ma powszechnie uznawanej definicji pojęcia ekorozwój. Definicja umieszczona w raporcie Brundtland jest najpopularniejszą i najczęściej przytaczaną. 5 D. H. Meadows, D. L. Meadows, J. Randers, W.W. Behrens, Granice wzrostu, PWE, Warszawa 1993.

Edukacja dla zrównoważonego rozwoju 73 mało skażonym środowisku 6. Przeprowadzone badania 7 pokazują, że stopień świadomości ekologicznej społeczeństwa polskiego nie jest zadawalający. Według badań zmniejsza się liczba osób wskazujących na zatrucie środowiska, jako zjawiska groźnego dla Polaków i Polski, jak też obserwuje się wśród społeczeństwa coraz mniejsze przyzwolenie na ograniczenie lub likwidację produkcji szkodliwej dla środowiska za cenę bezrobocia. Można odnieść wrażenie, że społeczeństwo polskie oswoiło się z zagrożeniami ekologicznymi, natomiast większy problem stanowi dla niego obecnie zagrożenie bezrobociem czy ubóstwem. W stosunku do zajmowanego stanowiska w kwestiach ekologicznych społeczeństwo polskie można podzielić na dwie grupy: wykształconych i zamożnych, którzy są proekologiczni oraz biednych, starszych i gorzej wykształconych ( grupa liczniejsza), którym kwestie ekologiczne są obojętne. Koniecznym wydaje się zatem podniesienie świadomości ekologicznej społeczeństwa co może dokonać się głównie poprzez rozpowszechnienie na szeroką skalę edukacji ekologicznej. Edukacja ekologiczna na rzecz zrównoważonego rozwoju Edukacja ekologiczna na rzecz zrównoważonego rozwoju stanowi proces bardzo złożony, który dotyczy bez wątpienia wszystkich grup społecznych i zawodowych, w każdym kraju. Powinna ona przebiegać nie tylko za aprobatą, ale wręcz z czynnym udziałem całego społeczeństwa. Wyrażać się winna w ciągłym zdobywaniu wiedzy z różnych dziedzin nauki i życia, obejmować całokształt wiedzy o środowisku naturalnym oraz rozwoju społecznogospodarczym kraju i świata. Ważne jest aby jednym z głównych elementów edukacji ekologicznych było położenie szczególnego nacisku na wychowywanie przyszłych pokoleń w klimacie poszanowania środowiska naturalnego oraz wykazaniu szczególnego zrozumienia dla rozwoju zrównoważonego. W jej ramach powinno zawierać się zatem kształcenie multidyscyplinarne i interdyscyplinarne. Takie rozumienie edukacji na rzecz zrównoważonego rozwoju pozwoli na realizację następujących celów: 1. Kształtowanie pełnej świadomości i budzenie zainteresowania społeczeństwa wzajemnie powiązanymi kwestiami ekonomicznymi, społecznymi, politycznymi i ekologicznymi. 2. Umożliwienie każdemu człowiekowi zdobywania wiedzy i umiejętności niezbędnych dla poprawy stanu środowiska. 3. Tworzenie nowych wzorców zachowań, kształtowanie postaw, wartości przekonań jednostek, grup i społeczeństw, uwzględniających troskę o jakość środowiska 8. Według H. Jastrzębskiej Smolagi mamy do czynienia z trzema głównymi celami edukacji na rzecz zrównoważonego rozwoju 9 : 1. nadanie działaniom edukacyjnym na rzecz zrównoważonego rozwoju priorytetu, po to, aby rozwijała się świadomość biocentryczna umożliwiająca zachowanie kuli ziemskiej i cywilizacji przed zagłada; 2. rozwój czynności uczenia się odmaterializowania potrzeb konsumpcyjnych, co 6 Zob. szerzej w: J. Oleńska, B. Poskrobko, Lokalne środowisko w świadomości ekologicznej mieszkańców Puszczy Białowieskiej. Mieszkańcy-środowisko-gospodarka, red. B. Poskrobko, PB, Studia i Materiały nr 1, Białystok 1996, s. 84 i n. 7 T. Burger, Świadomość ekologiczna społeczeństwa polskiego u progu XX wieku, Instytut na rzecz Ekorozwoju, Warszawa 2000, s. 39-40. 8 Narodowa Strategia Edukacji Ekologicznej, Warszawa 2001, s. 8. 9 H. Jastrzębska- Smolaga, Edukacja na rzecz zrównoważonego rozwoju, Ekonomia i Środowisko nr 1, Białystok 2001, s. 142.

74 Ewa Mazur-Wierzbicka prowadzi do wzrostu poszanowania zasobów, racjonalizacji produkcji i posługiwania się innym niż dzisiaj, systemem wartości; 3. uczenie się kreacji zrównoważonego rozwoju społeczno- gospodarczego w każdym kraju, po to, aby wszystkim się żyło godnie dzisiaj, a przyszłym pokoleniom jutro. Realizacja przedstawionych celów jest możliwa, przy spełnieniu następujących warunków 10 : 1. Uznania, iż edukacja ekologiczna jest jednym z podstawowych warunków realizacji Polityki Ekologicznej Państwa. 2. Wprowadzenia elementów edukacji ekologicznej do wszystkich sfer życia społecznego, respektując i wykorzystując wartości kulturowe, etyczne i religijne. 3. Zapewnienia dostępu społeczeństwa do informacji o stanie środowiska przyrodniczego i edukacji ekologicznej. 4. Uznania, że edukacja ekologiczna jest podstawowym warunkiem zmiany konsumpcyjnego modelu społeczeństwa. Jak ważna jest edukacja ekologiczna na rzecz zrównoważonego rozwoju świadczy liczba konferencji międzynarodowych poświeconych tej tematyce, na których wypracowano szereg dokumentów dotyczących edukacji ekologicznej. Do najbardziej znanych zjazdów należą: - Konferencja Narodów Zjednoczonych w Sprawie Ochrony Środowiska - Sztokholm 1972- przyjęto deklarację Sztokholmską; - Międzynarodowa Konferencja UNESCO w Belgradzie w 1975 roku - przyjęto Kartę Belgradzką, czyli Międzynarodową Kartę Nauczania i Ochrony Środowiska; - Międzynarodowa Konferencję UNESCO i UNEP w Tbilisi w 1977 roku - przyjęto Deklarację Tbiliska; - Międzynarodowy Kongres UNESCO-UNEP w Moskwie w 1978 roku- przyjęto Wytyczne międzynarodowej strategii działania w zakresie wychowania i kształcenia środowiskowego na lata dziewięćdziesiąte; - Konferencja Narodów Zjednoczonych w 1992 roku w Rio de Janeiro- przyjęto zalecenia Promowanie nauczania, kształtowania świadomości społecznej i szkolenia w zakresie trwałego i zrównoważonego rozwoju i ochrony środowiska", stanowiące część Deklaracji z Rio w sprawie środowiska i rozwoju; - Konferencja UNESCO w Czechach w 1995 roku- określono najskuteczniejsze dla zrównoważonego rozwoju kierunki prowadzenia edukacji ekologicznej; - Konferencja w Danii w 1998 roku podpisanie przez polską delegację Konwencji o Dostępie do Informacji o Stanie Środowiska. W Polsce dokumentem pozwalającym na identyfikację i hierarchizację głównych celów edukacji ekologicznej wraz ze wskazaniem sposobów ich realizacji jest Narodowa Strategia Edukacji Ekologicznej. Dokument ten powstał przy współpracy Ministerstwa Edukacji Narodowej i Ministerstwa Ochrony Środowiska jako wyraz realizacji wymagań Agendy 21. Podstawowymi celami ekologicznymi zawartymi w Strategii są 11 : 1. Upowszechnianie idei ekorozwoju we wszystkich sferach życia, uwzględniając również pracę i wypoczynek człowieka, czyli objęcie permanentną edukacją ekologiczną wszystkich mieszkańców Rzeczypospolitej Polskiej. 2. Wdrożenie edukacji ekologicznej jako edukacji interdyscyplinarnej na wszystkich stopniach edukacji formalnej i nieformalnej. 3. Tworzenie wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów edukacji ekologicznej, stanowiących rozwinięcie Narodowego Programu Edukacji Ekologicznej, a ujmujących propozycje wnoszone przez poszczególne podmioty 10 Narodowa Strategia Edukacji Ekologicznej,op.cit., s.8. 11 Narodowa Strategia Edukacji Ekologicznej, op.cit., s.10.

Edukacja dla zrównoważonego rozwoju 75 realizujące projekty edukacyjne dla lokalnej społeczności. 4. Promowanie dobrych doświadczeń z zakresu metodyki edukacji ekologicznej. Płaszczyzny edukacji ekologicznej Edukacja ekologiczna dokonuje się na dwóch płaszczyznach. Pierwsza płaszczyzna dotyczy edukacji, która odbywa się w ramach systemów edukacji i kształcenia, od poziomu przedszkolnego poczynając, a na wyższym i podyplomowym kończąc. Podstawowymi narzędziami pozwalającymi na formalną edukację ekologiczną są specjalistyczne podręczniki, informatory, wprowadzanie do programów szkolnych treści ekologicznych np. w formie ścieżek międzyprzedmiotowych (gimnazja), organizowania olimpiad ekologicznych, tworzenia klas z programami autorskimi z zakresu ekologii i ochrony środowiska, wprowadzania do programów szkół wyższych przedmiotów z zakresu ochrony i kształtowania środowiska, tworzenia kierunków bądź specjalności związanych z problematyką ekologiczną. Druga płaszczyzna edukacji ekologicznej to edukacja nieformalna. Może się ona dokonywać poprzez oddziaływanie bierne lub czynne. Przy oddziaływaniu biernym wykorzystuje się środki masowego przekazu (telewizja, radio, prasa), opracowuje materiały w postaci ulotek, broszur, informatorów, książek, które dostosowane są do poziomu wykształcenia, wieku; przeprowadza się różnego typu przedsięwzięcia (akcje) edukacyjne, szkolenia, wystawy realizowane na różnych szczeblach, od lokalnego do globalnego przy okazji różnorodnych wydarzeń ekologicznych. W ramach oddziaływania czynnego mamy do czynienia z aktywnym uczestnictwem edukacyjnym. Przejawia się to w organizowaniu np. rajdów turystycznych, organizowaniu różnych przedsięwzięć, zarówno masowych (np. Sprzątanie Świata), jak i tych o charakterze lokalnym 12. Można było uznać, że edukacja ekologiczna spełnia zadania do jakich została powołana wówczas, jeśli będzie ona obejmować każdy zakres i wszystkie poziomy edukacji formalnej i nieformalnej. Musi ona zatem ujmować i odnosić się zarówno do zmian jakie zachodzą na świecie, jak również tych dotyczących sfery całego życia człowieka. Z tego względu powinna mieć ona charakter interdyscyplinarny oraz międzygeneracyjny. Do jej szczególnych zadań winno należeć: uświadamianie, informowanie, kształtowanie postaw, nabywanie wiedzy pozwalającej na rozwiązywanie problemów środowiskowych. Zakończenie Bez wątpienia realizacja zasad zrównoważonego rozwoju będzie skuteczniejsza wówczas, gdy świadomość ekologiczna społeczeństwa zarówno w skali globalnej, krajowej czy lokalnej będzie większa. Po wejściu Polski do UE ważnym jest podnoszenie świadomości ekologicznej społeczeństwa polskiego, gdyż stanowi to jeden z warunków zapewniających naszemu krajowi właściwe miejsce w zjednoczonej Europie. W takiej sytuacji koniecznym jest rozpowszechnianie na szeroką skalę edukacji ekologicznej, która musi szybko i kompleksowo wejść w sfery kształcenia, doskonalenia i weryfikacji kadry zarządzającej środowiskiem. Niewątpliwie możliwość taką daje opracowana w 1999 roku Narodowa Strategia Edukacji Ekologicznej, w której czytamy: Edukacja ekologiczna staje się ważnym składnikiem edukacji obywatelskiej zmierzającej do rozwijania społeczeństwa rozumnego i akceptującego zasady zrównoważonego rozwoju, umiejącego oceniać stan bezpieczeństwa ekologicznego oraz uczestniczącego w procesach decyzyjnych 13. 12 Narodowa Strategia Edukacji Ekologicznej, op.cit., s. 13 21. 13 Narodowa Strategia Edukacji Ekologicznej, op.cit., s. 8

76 Ewa Mazur-Wierzbicka LITERATURA: 1. Burger T., Świadomość ekologiczna społeczeństwa polskiego u progu XX wieku, Instytut na rzecz 2. Ekorozwoju, Warszawa 2000. 3. Jastrzębska- Smolaga H., Edukacja na rzecz zrównoważonego rozwoju, Ekonomia i Środowisko nr 1, Białystok 2001. 4. Kamecka M., Cel ekoedukacji: wiedza czy postawa?, Człowiek i Światopogląd", nr 5, 1985. Kiełczewski D., Ekologia społeczna, Białystok 1999. 5. Meadows D. H., Meadows D. L., Randers J., Behrens W.W., Granice wzrostu, PWE, Warszawa 1993. 6. Narodowa Strategia Edukacji Ekologicznej, Warszawa 2001. 7. Nasza wspólna przyszłość, PWE, Warszawa 1991. 8. Natura emocji. Podstawowe zagadnienia, red. P. Ekman, R. Davidson, Gdańsk 1999. 9. Nutzinger H.G., Radke V., Das Konzept der nachhaltigen Wirtschaftsweise, Nachhaltige Wirtschaftsweise und Energieversorgung, Michigan 1995. 10. Oleńska J., Poskrobko B., Lokalne środowisko w świadomości ekologicznej mieszkańców Puszczy Białowieskiej. Mieszkańcy-środowisko-gospodarka, red. B. Poskrobko, PB, Studia i Materiały nr 1, Białystok 1996. 11. Our Common Future, Oxford University Press, The World Commission on Environmental and Development, Oxford 1987. 12. Wortmann D., Von der Vision zur Strategie: Grundelemente und Entwicklungsmuster einer Politik der Nachhaltichkeit, w: Sustainable Development- Utopie oder realistische Vision?, M. Sebaldt ( Hg.), Verlag Kovac, Hamburg 2002. EDUCATION FOR SUSTAINABLE DEVELOPMENT Summary In the XX century the natural environment has undergone a significant degradation which took place mainly in the result of the technological progress, population explosion and consumption-oriented model of living. While facing the growing problem of the natural environment pollution, excessive exploitation of the natural resources one cannot fail but notice the necessity of changing the relation between a man and the environment towards the balanced development. The need to apply the principle of eco-development should become widely spread among all the groups of the society. Upon Poland joining the European Union improving the ecological awareness of Polish society seems one of the major tasks to be accomplished since a tendency becomes visible to consider the danger of unemployment or poverty as prior over the ecological danger. Improvement of the society ecological awareness is done mostly by the ecological education conducted both formally and informally. Ecological education as a basic instrument of spreading the eco-development rules is implemented in Poland on the basis of the National Strategy of Ecological Education that has developed an executive programme referred to as National Programme of Ecological Education indicating the educational goals and the subjects responsible for their achievement.