Archeologia Polski 1972, 17, 1 pp. 207-213 Karel V a 1 o c h, EVOLUTION OF THE PALAEOLITHIC IN CENTRAL AND EASTERN EUROPE, Current Anthropology", t. 9, nr 5, 1968, s. 351-390. Wielki p o s t ę p w b a d a n i a c h n a d p a l e o l i t e m E u r o p y ś r o d k o w e j i w s c h o d n i e j, j a kiego d o k o n a n o w o s t a t n i c h l a t a c h, s t w o r z y ł p o t r z e b ę p o d s u m o w a n i a licznych o p r a c o w a ń szczegółowych. Z a d a n i a tego p o d j ą ł się K a r e l Valoch, d a j ą c w o m a w i a n y m p o n i ż e j a r t y k u l e szczegółowy p r z e g l ą d d o t y c h c z a s o w e g o d o r o b k u w r a z z u w y p u k l e n i e m p r o b l e m ó w, jego z d a n i e m naczelnych, n a o b e c n y m e t a p i e b a d a ń. W o b e c i s t n i e j ą c y c h rozbieżności za p o d s t a w ę do r o z w a ż a ń chronologicznych a u t o r p r z y j ą ł s t r a t y g r a f i c z n y podział p l e j s t o c e n u w g Z e u n e r a 1 z u w z g l ę d n i e n i e m zmian, j a k i e w n i e ś l i Movius 2, A n d e r s e n 3 i Z a g w i j n 4. Z a k r e s t e r y t o r i a l n y o b e j m u j e E u r o p ę ś r o d k o w ą i w s c h o d n i ą od t e r e n u N R F, A u s t r i i i J u g o s ł a w i i n a zachodzie do U r a l u i K a u k a z u n a wschodzie. W k o l e j n y c h rozdziałach a u t o r o m a w i a paleolit dolny, ś r o d k o w y, górny, późny i k o ń c o w y (mezolit). Z a ł ą c z o n e m a p k i i l u s t r u j ą r o z mieszczenie z j a w i s k k u l t u r o w y c h w poszczególnych o k r e s a c h. A r t y k u ł z a m y k a r o z dział z a w i e r a j ą c y w n i o s k i. Wczesny paleolit t r w a od p o j a w i e n i a się p i e r w s z y c h n a r z ę d z i do ich zróżnicowania morfologicznego w przemysłach cyklu mustierskiego. W systemie stratygraf i c z n y m jest to o k r e s od p o c z ą t k u p l e j s t o c e n u do p o c z ą t k u p r z e d o s t a t n i e g o zlodow a c e n i a (Riss, Saale). W E u r o p i e ś r o d k o w e j i w s c h o d n i e j z a b y t k i wczesnopaleolit y c z n e w y s t ą p i ł y, j a k d o t ą d, b a r d z o nielicznie, a n a j s t a r s z e z nich są w y s o c e p r o b l e m a t y c z n e. A u t o r w y m i e n i a t u p o ł u p a n e kości zwierzęce z Bugiule ti ( R u m u n i a ), p o c h o d z ą c e z o k r e s u V i l l a f r a n c a (zlodowacenie D o n a u Brüggen), oraz p o d o b n e znalezisko z K u r g a n C i m b á l n a p ó ł w y s p i e T a m a ń s k i m, d a t o w a n e f a u n ą t y p u k r o m e r i a ń s k i e g o. O d k r y w c y t y c h znalezisk p o r ó w n y w a l i je z k u l t u r ą o s t e o d o n t o k e r a tyczną a u s t r a l o p i t e k ó w. Wiele w ą t p l i w o ś c i budzą r ó w n i e ż k a w a ł k i p i a s k o w c a k w a r cytowego z w a r s t w y ż w i r ó w t e r a s o w y c h i n t e r g l a c j a ł u G ü n z / M i n d e l w M a u e r koło Heidelbergu-. Noszą one ślady u d e r z e ń i n a t e j p o d s t a w i e zaliczone zostały p r z e z A. R u s t a do tzw. f a z y h e i l d e l b e r s k i e j. Badacz t e n w y o d r ę b n i ł siedem t y p ó w n a rzędzi, k t ó r e m a j ą s w e o d p o w i e d n i k i w n a r z ę d z i a c h o t o c z a k o w y c h z Anglii, okolic W i e d n i a i ś r o d k o w y c h Czech. Z d a n i e m V a l c c h a nie m o ż n a stwierdzić, czy powyższe 1 E. F. Z e u n e r, Dating the Past, w y d. 4, L o n d o n 1958. H. L. M o v i u s, Radiocarbon Dates and Upper Palaeolithic Archaeology in Central and Western Europe, C u r r e n t A n t h r o p o l o g y ", t. 1: 1960, s. 355-391. 3 S. Th. A n d e r s e n, Vegetation and its Environment in Denmark in Early Weichselian Glacial (Last Glacial), D a n m a r k s Geologiske U n d e r s o g e l s e II R a e k k e, n r 75, 1961. 4 W. H. Z a g w i j n, Vegetation, Climate and Radiocarbon Datings in the Late Pleistocene of the Netherlands. Cz. I. Eemian and Early Weichselian. Memoires, Geological F o u n d a t i o n of t h e N e t h e r l a n d s ", N. S., t. 14: 1961, s. 15-45. 2
208 RECENZJE znaleziska są wytworami człowieka. Formy takie mogły niewątpliwie powstać w sposób naturalny, a z drugiej strony jest bardzo możliwe, że najstarsze narzędzia ludzkie były takimi właśnie prostymi tworami. Pierwsze niewątpliwe wytwory znaleziono w warstwach trawertynu z interstadiału zlodowacenia Mindel (Intermindel) w Vértesszöllös (północne Węgry). Faunie górnobihariańskiej towarzyszy zespół wyrobów krzemiennych o wyjątkowo małych rozmiarach, złożony z narzędzi typu chopper i chopping-tool oraz zgrzebeł. Przepalone fragmenty kości zwierzęcych świadczą o używaniu ognia. L. Vértes łączy ten zespół z przemysłem budańskim (Buda industry). K. Zebera wyodrębnił podobny przemysł otoczakowy w środkowych Czechach, nazywając go przemysłem czeskim (stanowiska w Sedlec koło Pragi i Mlazice koło Mělnika). Ostatnio narzędzia otoczakowe odkryto w Górnej Hesji i Bawarii. Narzędzia pięściakowe pojawiają się na terenie Europy środkowej w Wielkim Interglacjale (Mindel/Riss, Holstein). Należą one do zachodnioeuropejskich grup abwilsko-aszelskich (np. dość prymitywny pod względem morfologicznym okaz ze Steinheim nad rzeką Murr). Pod koniec Wielkiego Interglacjału i w początkach zlodowacenia Riss (Drenthe) występują na terenie NRD i NRF przemysły zawierające obok pięściaków pewne formy lewaluaskie (rdzenie, ostrza, odłupki, i wióry). Są to stanowiska leżące w żwirach rzeki Leine koło Hanoweru (Döhren, Rethen, Arnum i Henningen) i w żwirach rzeki Pleisse koło Lipska (Markkleeberg, Cröbern, Zehmen). Wg G. Bosinskiego stanowisko otwarte w Lebenstedt oraz dolny poziom jaskini Balve, chociaż są datowane na schyłek interglacjału eemskiego i wczesny Würm, wiążą się typologicznie z przemysłami hanowerskim i markkleeberskim, tworząc wspólnie z nimi grupę Lebenstedt odpowiednik kultury aszelskiej z terenu Francji. W Europie południowo-wschodniej narzędzia otoczakowe znane są jedynie ze znalezisk powierzchniowych (dolina rzeki Dirjov, dopływu Olt i Farkaşele nad Olt Rumunia). Narzędzia zbliżone do pięściaków pochodzą z Capusulmic w zachodniej Rumunii i z Bitola w Macedonii. Dolny paleolit Europy wschodniej jest nadal mało zbadany. W dorzeczu Dniestru (Luka Vrubleveckaja I i III) i we wschodniej Mołdawii (Vychvatincy I-III, Gura Kamenka IV) występują niemal wyłącznie odłupki, częściowo w typie klaktońskim; brak typowych pięściaków. Odłupki klaktońskie i pojedyncze narzędzia otoczakowe znane są również znad Oki (Kamir) i znad Moskwy (Krasnyj Stan). Bogate stanowiska wczesnopaleolityczne leżą na wschodnim wybrzeżu Morza Czarnego (Fortepianka i Abadzechskaja koło Majkopu) i zawierają odłupki klaktońskie retuszowane na sposób skrobaczy lub z wnękami, pięściaki i formy do nich zbliżone oraz pojedyncze narzędzia otoczakowe. Rozdział dotyczący paleolitu dolnego kończy się kilkoma uwagami ogólnymi. Dotychczasowe badania wykazały, że grupa narzędzi obustronnych (abwilsko-aszelska) dominująca w Europie zachodniej, w pozostałej części kontynentu występuje nielicznie. Na wschód od Renu pięściaki sięgają do środkowej Łaby, gdzie stopniowo nikną. Wg Valocha chronologia grupy Lebenstedt kultury aszelskiej jest jednym z głównych problemów badawczych w Europie środkowej. Genezę drugiego ugrupowania środkowoeuropejskiego grupy z narzędziami otoczakowymi łączyć można, jego zdaniem, z zespołami fazy heidelberskiej, o ile udowodniona zostanie ich intencjonalna obróbka. Specjalne miejsce w grupie otoczakowej zajmuje inwentarz z Vértesszölos, ze względu na niezwykle małe rozmiary narzędzi. Pozostaje sprawą otwartą, czy chodzi tu o odrębną fację czy tylko o brak odpowiedniego surowca. Przemysły odłupkowe znad Dniestru, Moskwy i Oki należą do cyklu klaktońskiego.
RECENZJE 209 Zespoły znad Morza Czarnego, zawierające narzędzia klaktońskie i pięściaki, uległy niewątpliwie wpływom zakaukaskim. Paleolit środkowy trwa od początku zlodowacenia Riss do interstadiału Wtirmu środkowego (Podhradem, Göttweig), czyli około 150 tysięcy lat. Materiały środkowopaleolityczne na omawianym obszarze są dużo uboższe niż we Francji, lecz począwszy od zlodowacenia Riss również odbijają zróżnicowanie typologiczne i technologiczne. O zaludnieniu Europy środkowej podczas Rissu świadczą stanowiska z okolic Raciborza oraz z Böckingen, Murg, Kr. Sackingen (Badenia-Wirtembergia), i jaskini Hunas, Kr. Hersbruck (Bawaria). W zachodniej części Europy środkowej wyodrębniono grupę przemysłów nawiązujących do zachodnioeuropejskiej grupy z narzędziami obustronnymi; zawiera ona bardzo ostro zakończone pięściaki z grubą podstawą i małe pięściaki określane jako mikockie, a w późniejszych fazach rozwoju jako szarenckie o tradycji mikockiej. Grupa ta pojawia się w końcu interglacjału eemskiego i osiąga szczyt swego rozwoju we wczesnym Wiirmie. Typowe ostrza mustierskie są tu nader rzadkie, a technika i formy lewaluaskie nie występują zupełnie. Silne wpływy mikockie posiada nowo odkryty inwentarz z dolnej warstwy stanowiska Königsaue, Kr. Aschersleben, NRD. Autor poświęca też nieco uwagi środkowopaleolitycznym stanowiskom z terenu Polski (jaskinie Ciemna i Okiennik, Piekary, Kraków-Wawel i Schronisko Wy lotne), zaznaczając, że Wylotne jest obecnie najbogatszym w pięściaki stanowiskiem w Europie środkowo-wschodniej. Badania w jaskini Kůlna na Morawach dostarczyły materiałów szarenckich o tradycji mikockiej, datowanych na schyłek dolnego Wtirmu. Osobną grupę tworzą przemysły kwarcytowe z terenu Hesji (Lenderscheid, Reutersruh, Rörsheim) z pięściakami aszelskimi i mikockimi oraz ostrzami mustierskimi i lewaluaskim. Inną facją, ściśle związaną z grupą narzędzi obustronnych, jest tzw. środkowopaleolityczna grupa z ostrzami liściowymi (nazwana tak przez G. Freund i H. J. Müller-Becka), w Europie środkowej ograniczona terytorialnie do Bawarii, a chronologicznie do wczesnego Würmu (stanowisko otwarte Kosten i stanowiska jaskiniowe Weinberg k. Mauern, środkowa i górna jaskinia Klausen, Kr. Kehlheim, Kleine Ofnet, Kr. Nördlingen, Oberneder i Haldenstein oraz dwa ostrza z jaskini Kůlna na Morawach). W grupie tej pięściaki zastąpione są przez ostrza liściowate, co odróżnia ją od poprzednio omawianej grupy mikockiej. Formy przejściowe od pięściaków do ostrzy liściowatych znane są z jaskini Klaussenische. W przeciwieństwie do Europy środkowej, we wschodnioeuropejskiej facji mikockiej z centrum na Krymie, pięściaki współwystępują z ostrzami liściowatymi, rozmiary wiórów są większe i częściej pojawiają się ostrza mustierskie (jaskinie Kiik Koba, Cokurča, Volčij Grot, Kabazi, Bachčisaraj, Cholodnaja Balka i Staroselje wszystkie z dolnego Würmu). Podobne formy sięgają do dorzecza Dniestru na zachodzie oraz do Kubania na wschodzie. Innym, wyraźnym ugrupowaniem Europy środkowej, jest kultura weimarska, podzielona przez G. Behm-Blanckego na trzy fazy: Taubach (początek interglacjału eemskiego), Weimar (pierwsza połowa Eemu) i Ehringsdorf (druga połowa Eemu). Badacz ten uważa dwie pierwsze fazy za tajackie, a w fazie trzeciej dopatruje się początków późniejszych grup z ostrzami liściowatymi. Mniej jasno przedstawia się grupa przemysłów z zachodniej części Europy środkowej, nie zawierających zarówno pięściaków, jak i ostrzy liściowatych. Dominującymi narzędziami są natomiast różnorodne zgrzebła i ostrza mustierskie. Występuje także technika lewaluaska i pewne formy górnopaleolityczne (drapacze, rylce, wióry). Głównymi stanowiskami są jaskinie: Sirgenstein, Kr. Ulm (Badenia-Wirtembergia), (warstwa VII), Schulerloch, Kr. Kehlheim (Bawaria), i Irpfelhöhle oraz dolna warstwa glinianki Rhein- Archeologia Polski, t. XVII, z. 1 14
210 RECENZJE dalen (Nadrenia nie publikowane). Bez analizy statystycznej trudno określić, do której grupy mustierskiej należą te materiały. Wydaje się, że często reprezentowana jest tu środkowoeuropejska facja przemysłu szarenckiego. Większość inwentarzy środkowopaleolitycznych z Europy wschodniej jest lokalnymi odmianami kultury mustierskiej. Ich główną cechą jest częste stosowanie retuszu powierzchniowego (do 20% narzędzi). Głównym narzędziem jest zgrzebło, często zębate lub z wnęką. Valoch proponuje wyróżnienie dwóch facji: Tata i Šipka. Dla pierwszej z nich typowe są narzędzia o wyjątkowo małych rozmiarach, wykonane ze zróżnicowanych surowcowo otoczaków rzecznych kwarc, kwarcyt, rogowiec, radiolaryt, andezyt i in. (stanowiska Gánovce, Ondřej, Bojnice, Behárovce na Słowacji, datowane na interglacjał eemski, stanowisko Tata w północnych Węgrzech z interstadiału Breerup oraz stanowiska Předmostí II, Bojnice-Prepoštská jaskýnka, jaskinia Jíslová i jaskinia Slaný w Czechosłowacji, z samego końca dolnego Würmu). Faeja Šipka wyróżnia się większymi rozmiarami wyrobów i większym udziałem narzędzi zębatych (do 20 %) stanowiska: jaskinia Gudenus w Dolnej Austrii, Krapina w Jugosławii, jaskinia Šipka na Morawach, jaskinia Subalyuk, warstwa górna, na Węgrzech oraz jaskinie: Bordul Mare k. Chaba-Ponor, Baia de Fier, Curata k. Nandru i stanowisko otwarte Boineęti Rumunia. Inną sugestią autora jest wyróżnienie, w nawiązaniu do podziału francuskiego, dwóch facji tajackich na Morawach: Baume-Bonne i Fontéchevade. Do facji Baume-Bonne należy eemski inwentarz z najniższej warstwy jaskini Kůlna na Morawach i nieco młodszy zespół z jaskini Sesselfels w dolinie Altmühl w Bawarii. Składają się one z małych, atypowych narzędzi, głównie odłupkowych, o załuskanych krawędziach; prawdziwe zgrzebła są dość rzadkie. Do facji Fontéchevade zalicza autor materiały powierzchniowe z Vedrovic (południowe Morawy), złożone z dużych narzędzi typu chopping- -tool, rdzeni wióroodłupkowych i narzędzi zębatych; brak śladów stosowania techniki lewaluaskiej. Kontynuując przegląd ugrupowań środkowopaleolitycznych, autor przechodzi do omówienia grupy dupickiej" z jaskini Okiennik, którą utożsamia z przemysłem tajackim" z jaskini Nietoperzowej. W Europie południowo-wschodniej i wschodniej rozpoznano odrębną grupę mustierską (stanowiska Molodova I i V nad Dniestrem, dolne warstwy jaskiń Bačo-Kiro i Devetaki w Bułgarii, schronisko skalne Crvena Stijena w Jugosławii oraz szereg stanowisk ze wschodniej i południowej Rumunii). Dotychczasowa, niezadowalająca klasyfikacja środkowego paleolitu Europy wschodniej zostanie wkrótce udoskonalona dzięki zastosowaniu metody statystycznej F. Bordesa (np. studia V. N. Gladilina nad materiałami krymskimi). Rozważając związki typogenetyczne między poszczególnymi ugrupowaniami, Valoch zakłada istnienie wtórnego ośrodka kultury tajackiej na terenie Polski oraz bliskich związków łączących ją ze środkowopaleolityczną grupą z ostrzami liściowatymi, która zajmuje w przybliżeniu ten sam obszar. Facja Fontéchevade na Morawach wiąże się, zdaniem autora, z otoczakowym przemysłem czeskim (Bohemian) z wczesnego paleolitu. Przemysły mustierskie terenów NRD i NRF powstały zapewne pod bezpośrednim wpływem zachodnioeuropejskiego centrum tego cyklu, podczas gdy facja Sipka ze wschodniej części Europy środkowej ma charakter bardziej atypowy" czy prymitywny". Nowsze badania dowiodły, że facja lewaluaska ('w rozumieniu F. Bordesa) niemal zupełnie nie występuje w Europie środkowej, a stosowanie techniki lewaluaskiej na tym obszarze należy do wyjątków. Powyższe zjawisko uważa autor za jedną z naczelnych różnic w stosunku do środkowego paleolitu Europy zachodniej. W tym świetle istotny wydaje się fakt przetrwania techniki i form lewaluaskich w Europie południowo-wschodniej. Autor widzi również
RECENZJE 211 potrzebę zwrócenia szczególnej uwagi na możiiwość naturalnej genezy szeregu form zaliczanych do facji Sipka i do kultury tajackiej w południowej Polsce (tzw. przemysł dupicki"). Najwięcej miejsca poświęcono omówieniu paleolitu górnego. Ramy chronologiczne tego okresu określa autor na 40-12 tys. lat p.n.e. Na obecnym etapie badań tylko nieliczne przemysły górnopaleolityczne wiążą się wyraźnie z paleolitem środkowym. Jako przykład wymienia Valoch przemysł szelecki, w którym widoczne są silne tradycje mustierskie, połączone z występowaniem szeregu typów górnopaleolitycznych. Autor artykułu jest przeciwny wyróżnianiu lokalnych grup przemysłu szeleckiego na podstawie zróżnicowania ostrzy liściowatych i uważa to ugrupowanie za zwarte i jednolite. Po krótkiej wzmiance na temat facji jerzmanowickiej, należącej do środkowoeuropejskiej grupy z ostrzami liściowatymi, autor przechodzi do omówienia przemysłów presolutrejskich, występujących w zachodniej części Europy środkowej. Brak w nich jeszcze typów górnopaleolitycznych, tak charakterystycznych dla współczesnego im, bo datowanego również na interstadial Podhradem (Göttweig), przemysłu szeleckiego. Ze względu na dominację form mustierskich, przemysły presolutrejskie zaliczane bywają (np. przez G. Freund i L. Zotza) jeszcze do paleolitu środkowego. Kulturę oryniacką w Europie środkowej podzielono na cztery fazy, ze względu na stosunek udziału rylców i drapaczy w poszczególnych inwentarzach. Dla fazy dolnej (interstadial Podhradem) typowa jest duża ilość drapaczy, natomiast w fazach następnych stopniowo wzrasta liczba rylców, których w fazie najmłodszej (interstadial Stillfried B, czyli Paudorf) jest już więcej niż drapaczy. Nie określono jeszcze relacji łączących oryniak ze zbliżoną do niego grupą olszewiańską (Olschewian), dla której charakterystyczne są ostrza kościane typu Mladeč. Być może stanowiska olszewiańskie są po prostu obozowiskami myśliwców oryniackich; ich występowanie jest bowiem ograniczone do jaskiń, położonych najczęściej w wysokich górach. W górnym paleolicie pojawiają się pierwsze zabytki sztuki figurki koni z Vogelherd, Kr. Heidenheim, Badenia-Wirtembergia (interstadial Podhradem wg G. Rieka 5, interstadial Stillfried B wg H. J. Müller-Becka 6 ) oraz z Sungir k. Włodzimierza, na północny wschód od Moskwy (wg datowania geologicznego interstadial Podhradem, co jednak nie jest zgodne z datą C 14 : 14 600+600 p.n.e.). Valoch uważa za możliwe przyjęcie wcześniejszych propozycji o wyodrębnieniu w Europie wschodniej typu Streleckaja-Sungir (archaiczny przemysł z ostrzami liściowatymi) oraz typu Spicyna (przemysł zawierający wyłącznie formy górnopaleolityczne, z przewagą rylców). Rozwój górnego paleolitu na tych terenach dokonał się bez wpływów kultury madleńskiej. Sięgnęły one jedynie do Europy środkowej, tworząc odrębną grupę, współczesną grupie pavlovskiej, wywodzonej z kultury wschodniograweckiej. W grupie pavlovskiej powstały pierwsze figurki z wypalanej gliny (Dolni Věstonice). Grupa ta rozwija się w okresie między interstadialem Stillfried B (ok. 28-24 tys. lat p.n.e.) a schyłkiem górnego Würmu (ok. 19-13 tys. lat p.n.e.). Do paleolitu górnego zaliczył też autor marginesowo potraktowany przemysł hamburski. W zakresie interpretacji związków między poszczególnymi ugrupowaniami gór- 5 G. R i e k, Die Eiszeitjägerstation am Vogelherd, Leipzig 1934. 6 H. J. Müller-Beck, Eine Wurzel-Industrie" des Vogelherd-Aurignaciens,.Fundberichte aus Schwaben", N. F., t. 17: 1965 (Festschrift für G. Riek), s. 43-51.
212 RECENZJE nopaleolitycznymi, Valoch zakłada istnienie kontaktów między przemysłem olszewiańskim i oryniackim (formy górnopaleolityczne) a przemysłem mustier skim (formy środkowopaleolityczne), których efektem miałby być przemysł szelecki, archaiczny pod względem typologicznym, z dodatkiem szeregu nowych form. Wyjaśniłoby to również fakt występowania czystych, niezmodyfikowanych przemysłów środkowo - paleolitycznych z ostrzami liściowatymi (presolutrejskich) na południowych obszarach NRF, gdzie brak jest przemysłów preoryniackich i wczesnooryniackich. Najstarsze przemysły wiórowe Europy wschodniej (typ Spicyna) mogą, zdaniem autora, pochodzić z preoryniaku wschodniej części Morza Śródziemnego, reprezentowanego m.in. na znanym stanowisku Jabrud i datowanego na środkową część paleolitu środkowego. Na wstępie krótkiego rozdziału podsumowującego paleolit późny autor zaznacza, że używa tej nazwy za badaczami polskimi. Za zbliżone do przemysłu tarnowskiego uważa autor materiały z Moraw (Tišnov, Bučovice, jaskinia Kůlna) i Węgier (Szekszárd-Pálank). W Rumunii wyróżniono ostatnio późnopaleolityczną grupę z liściakami, zaliczaną do cyklu mazowszańskiego (Scalue-Ceahläu), i drugą, zwaną przemysłem azylskim" (jaskinia Hotilor k. Baile Herculane). Na wielowarstwowym stanowisku Crvena Stijena w Jugosławii można zaobserwować kontynuację kultury wschodniograweckiej do późnego paleolitu, a nawet do mezolitu. W przeciwieństwie do większości badaczy, Valoch odrzuca termin mezolit" na oznaczenie odrębnego okresu chronologicznego i zastępuje go pojęciem paleolitu końcowego". Jako uzasadnienie autor przytacza fakt istnienia niewielkich różnic między paleolitem późnym i końcowym oraz przeżytkowy charakter kultur końcowopaleolitycznych w stosunku do okresów poprzednich. Artykuł sygnalizuje szereg przygotowywanych obecnie opracowań lokalnych tego okresu z terenów NRD, NRF i Czechosłowacji, które umożliwią wkrótce uzyskanie pełnego obrazu paleolitu końcowego północno-zachodniej i zachodniej części Europy środkowej. Wyraźne luki w opracowaniach posiadają nadal tereny Austrii i Węgier. W podsumowaniu autor podkreśla zjawisko ciągłości rozwoju kultury paleolitycznej na omawianym obszarze. Ostrożniej niż w swych poprzednich pracach wypowiada się autor na temat ewentualnych migracji etnicznych. Za fakt udowodniony uważa natomiast niezależne powstanie przemysłów z ostrzami liściowatymi na różnych obszarach Europy już we wczesnych fazach paleolitu środkowego (interglacjał eemski). Brak paleolitu końcowego w Europie południowo-wschodniej i występowanie tam neolitu przedceramicznego tłumaczy Valoch zjawiskiem współżycia ludności późnopaleolitycznej z twórcami najstarszego rolnictwa. Po tekście artykułu zamieszczono obszerne komentarze, zawierające wypowiedzi 23 badaczy 7. Bogactwo przedstawionych tam uwag krytycznych, uzupełnień i postulatów uniemożliwia przedstawienie ich w niniejszym krótkim omówieniu. Ograniczając się do podsumowania najczęściej powtarzających się uwag, należy podkreślić zarzut jednostronnego ujęcia omawianego zagadnienia, wysunięty przez F. Hole'a, R. G. Kleina, K. J. Narra, J. Neustupnego i P. E. L. Smitha. Ich zdaniem autor artykułu skoncentrował się tylko na elementach chronologicznych i typologicznych, pomijając problemy związane z ekologią i środowiskiem geograficznym,, gospodarką, 7 E. Anati, F. Bordes, D. Collins, H. Delporte, G. Freund, M. Gábori, A. Gallus, A. K. Gosh, F. Hole, D. M. Hopkins, I. K. Ivanova, R. G. Klein, B. Klima, J. K. Kozłowski, J. Kukla, G. C. Mohapatra, K. J. Narr, J. Neustupný, J. Pfeiffer, P. E. L. Smith, G. Smolla, D. de Sonneville-Bordes i S. Venci.
RECENZJE 213 sztuką itp. Mimo tych niewątpliwych braków wydaje się, że artykuł Valocha spełnia pozytywną rolę w dalszym postępie badań nad paleolitem Europy, dając podsumowanie dotychczasowego dorobku i udostępniając go szerszemu gronu badaczy. Andrzej Prinke