Wpływ techniki preparacji ubytków próchnicowych na uzyskaną powierzchnię zębiny obserwacje w SEM

Marta Raczyńska 1, Elżbieta Jodkowska 1, Małgorzata Lewandowska 2, Krzysztof Kurzydłowski 2 Wpływ techniki preparacji ubytków próchnicowych na uzyskaną powierzchnię zębiny obserwacje w SEM The influence of the metod used to prepare cavities on the surface of dentine an SEM examination 1 Zakład Stomatologii Zachowawczej IS Akademii Medycznej w Warszawie 2 Wydział Inżynierii Materiałowej Politechniki Warszawskiej Streszczenie Celem pracy jest porównanie powierzchni zębiny uzyskanej po opracowaniu z zastosowaniem pięciu różnych technik preparacji ubytków próchnicowych. Badania zostały przeprowadzone in vitro. Oceniano nastepujące metody preparacji twardych tkanek zęba: 1. Technikę tradycyjną wiertło osadzone w końcówce obrotowej. 2. Metodę chemo mechaniczną z zastosowaniem żelu Carisolv. 3. Metodę laserową laser Er:YAG. 4. Metodę abrazji powietrznej. 5. Metodę sonoabrazji. Obserwacje morfologii powierzchni zębiny w zależności od zastosowanej techniki preparacji przeprowadzone w skanin gowym mikroskopie elektronowym SEM HITACHI 3500 w powiększeniach 250, 500 i 1000x. Każdą z ocenianych technik preparowano 5 ubytków w usuniętych ludzkich zębach trzonowych. Stwierdzono istotne różnice w obrazie powierzchni zębiny w zależności od zastosowanej metody opracowania. Czystą, pozbawioną warstwy mazistej powierzchnię zębiny oraz otwarte kanaliki zębinowe zaobserwowano po opracowaniu laserem Er:YAG i metodą chemo mechaniczną z za stosowaniem żelu Carisolv. Po opracowaniu metodą abrazji powietrznej, choć nie stwierdzono obecności warstwy mazistej, powierzchnia zębiny była zanieczyszczona pozostałościami proszku abrazyjnego. Zarówno po opracowaniu techniką tradycyjną jak i metodą sonoabrazji powierzchnia zębiny w całym polu widzenia pokryta była warstwą mazistą. Słowa kluczowe: powierzchnia zębiny, techniki preparacji, SEM Abstract The aim of the study is to compare of selected techniques of cavity preparation and to investigate of their influence on the dentine surface. The study was performed in vitro. The following techniques of cavity preparation were evaluated: 1. slow speed bur 2. CMCR (chemomechanical caries removal) using Carisolv gel 3. Er:YAG laser 4. air abrasion 5. sono abrasion In order to investigate the differences in dentine surface morphology scanning electron microscopy (SEM) was used. Five cavities were prepared in extracted human molars using each method. The dentine surface was observed in an HITACHI 3500 SEM in magnifications of 250, 500 and 1000x. Significant differences were observed on the sutface of the dentine, depending on the method of preparation applied. Clean dentine without a smear layer and will open dentine tubules was seen after both Er:YAG laser preparation and chemomechanical preparation using Carisolv gel. Following preparation by air abrasion, the dentine surface was conta minated with remains of the abrasive powder, but no smear layer was observed. Following both traditional preparation and preparation by sono abrasion, the dentine surface was covered by a smear layer over the whole field of vision. Key words: dentine surface, cavity preparation, SEM DENTAL FORUM /1/2006/XXXIV PRACE ORYGINALNE 43

Marta Raczyńska, Elżbieta Jodkowska, Małgorzata Lewandowska, Krzysztof Kurzydłowski Wstęp Postęp i rozwój różnych dziedzin stomatologii, jaki dokonał się w ciągu ostatnich lat pozwolił na opra cowanie alternatywnych dla klasycznego opraco wania metod preparacji twardych tkanek zęba. Tra dycyjne opracowanie ubytku z zastosowaniem urządzeń rotacyjnych, które choć są narzędziami pracującymi bardzo efektywnie, powoduje szybkie, agresywne i nieselektywne usuwanie tkanek zęba zarówno zmienionych próchnicowo, jak i zdrowych. Zastosowanie technik minimalnie inwazyjnych po zwala na bardziej oszczędne opracowanie ubytku, poprzez selektywne usunięcie twardych tkanek zęba nieodwracalnie zmienionych przez proces próchni cowy. Do metod umożliwiających minimalnie inwazyjne opracowanie twardych tkanek zęba należą: abrazja powietrzna, zastosowanie energii laserowej (laser jagowo erbowy), sonoabrazja oraz metoda CMCR (chemo mechaniczne opracowanie zębiny che mo mechanical caries removal) z zastosowaniem żelu Carisolv. (2,4,22,23,26). Podział technik pre paracji twardych tkanek zęba przedstawiono w ta beli I. Tabela I. Podział technik opracowania twardych tkanek zęba wg Peters, McLean 2001 Kluczową sprawą w uzyskaniu zadowalającej szczelności i adhezji jest prawidłowe oczyszczenie ubytku oraz zapewnienie odpowiednich warunków podczas zabiegu (suchość pola, brak dostępu śliny czy krwi etc.). Nie bez znaczenia jest również za stosowana metoda opracowania ubytku, jak i dobór materiału wypełnieniowego. Przez wiele lat jedyny mi narzędziami dostępnymi dla stomatologów i umożliwiającymi opracowanie ubytków próchnico wych były skrawające urządzenia rotacyjne wier tarki stomatologiczne oraz narzędzia ręczne. Ostat nie lata przyniosły nie tylko rozwój i unowocześnianie materiałów wypełnieniowych i systemów łączących, ale też wprowadzenie nowoczesnych technik opra cowywania ubytków próchnicowych. Przeprowadzone dotychczas badania dotyczące ob razu powierzchni twardych tkanek zęba po zasto sowaniu różnych technik opracowania wykazały istotne różnice w zależności od zastosowanej me tody. (1,3,7,12,25). Różnice te dotyczą zarówno szorstkości powierzchni, obecności warstwy mazi stej oraz czystości powierzchni i stopnia otwarcia kanalików zębinowych. Powierzchnia zębiny uzyska na po opracowaniu odgrywa znaczącą rolę z punk tu widzenia jakości wykonanego wypełnienia. Wy daje się w związku z tym, że zastosowanie różnych technik opracowania ubytków próchnicowych może w znaczący sposób wpłynąć na jakość i trwałość wypełnień poprzez wpływ na szczelność połącze nia materiału z twardymi tkankami zęba oraz jego adhezję do szkliwa i zębiny. Cel pracy Celem pracy jest ocena w SEM zmian morfolo gicznych powierzchni zębiny po opracowaniu pię cioma różnymi technikami preparacji Tendencje do maksymalnego oszczędzania zdro wych oraz zmienionych w sposób odwracalny twar dych tkanek zęba, czyli koncepcje stomatologii minimalnie inwazyjnej zaowocowały szerokim pro pagowaniem technik preparacji ubytków o minimal nej inwazyjności. Prowadzone w wielu ośrodkach naukowych na świecie i w Polsce badania doty czyły oceny struktury tkanek zęba uzyskanej po opracowaniu różnymi technikami (1,3,7,12,25). Badania te najczęściej skupiały się na ocenie jed nej konkretnej metody preparacji (np. chemo me chanicznego opracowania, abrazji powietrznej czy lasera). Obserwacje wykonane przez Banerjee i wsp. w mikroskopie skaningowym wykazały istotne różnice w obrazie powierzchni zębiny po opraco waniu jej różnymi technikami preparacji. (3). Róż nice te dotyczyły nie tylko struktury powierzchni szorstkości, ale również stopnia otwarcia kanali ków zębinowych, co związane jest z obecnością lub brakiem warstwy mazistej. Wydaje się więc, że oprócz rodzaju zastosowanego materiału do re konstrukcji utraconych twardych tkanek zęba, wpływ na efekt leczenia i jakość wykonanych wy pełnień może mieć zastosowana metoda opraco wania ubytków. Wobec coraz większej dostępności i coraz po wszechniejszego stosowania alternatywnych dla tradycyjnych technik preparacji, istotna wydaje się również ocena uzyskanej po opracowaniu róż nymi metodami powierzchni zębiny. 44 PRACE ORYGINALNE DENTAL FORUM /1/2006/XXXIV

Wpływ techniki preparacji ubytków próchnicowych na uzyskaną powierzchnię zębiny obserwacje w SEM Materiał i metodyka Do badań wykorzystano ludzkie zęby III trzonowe usunięte ze wskazań chirurgicznych. Do czasu wy konania badań zęby przetrzymywane były w wodzie destylowanej z dodatkiem tymolu przez okres 2 ty godni. Z powierzchni żującej zębów usuwano szkli wo (szczelinowym wiertłem diamentowym) aby od słonić powierzchnię zębiny. Następnie zębinę opracowywano jedną z ocenianych technik, na głę bokość ok. 2mm (pomiar sondą periodontologiczną). Dla każdej z metod opracowano po 5 ubytków. W ten sposób przygotowano próbki dla metody tra dycyjnej, laserowej, abrazji powietrznej i sonoabrazji. Inaczej przygotowywano próbki dla techniki chemo mechanicznej, ponieważ żel Carisolv ma powi nowactwo jedynie do próchnicowo zmienionej zę biny. W tym przypadku do badań zakwalifikowano zęby z ubytkami próchnicowymi sięgającymi zębi ny, i po otwarciu ubytku (usunięciu nawisów szkli wa) metodą tradycyjną próchnicowo zmienioną zę binę usuwano żelem Carisolv przy wykorzystaniu oryginalnych narzędzi Carisolv. Głębokość ubytku była determinowana zasięgiem zmian próchnico wych. Obserwacje prowadzono w skaningowym mikrosko pie elektronowym HITACHI 3500. Wyniki Obserwacje w SEM wykazały istotne różnice w strukturze powierzchni zębiny w zależności od za stosowanej techniki preparacji. Obserwacje prowa dzono w powiększeniu 1000 razy. 1. Zębina po opracowaniu techniką tradycyjną. Obraz powierzchni zębiny po opracowaniu wiertłem diamentowym osadzonym w końcówce wolnoobro towej przedstawia rycina 1. Powierzchnia zębiny jest wyżłobiona przez ruchy obrotowe wiertła. Ułożenie bruzd jest odzwierciedleniem położenia narzędzia w stosunku do opracowywanej powierzchni zęba. Powierzchnia ze względu na obecność wyżłobień jest stosunkowo szorstka. Dostępna w polu widze nia zębina pokryta jest warstwą mazistą, kanaliki zębinowe nie są widoczne. 2. Zębina po opracowaniu techniką chemo me chaniczną. Po opracowaniu zębiny żelem Carisolv powierzch nia jest nieregularna, przypomina obraz rafy kora lowej. Wykazuje dużą szorstkość powierzchni, znaczne nierówności (płatki) powodowane selek tywnym usuwaniem próchnicowo zmienionych tka nek. Powierzchnia zębiny jest pozbawiona warstwy mazistej. Częściowo widoczne są kanaliki zębino we, dość nieregularne, jakby ponadtapiane i czę ściowo zablokowane. Obraz zębiny opracowanej żelem Carisolv przedstawia rycina 2. Rycina 1. Powierzchnia zębiny opracowana techniką tradycyjną. Rycina 2. Powierzchnia zębiny opracowana żelem Carisolv. 3. Zębina po opracowaniu laserem jagowo er bowym. Rycina 3 przedstawia zębinę opracowaną laserem, Powierzchnia zębiny jest szorstka, jednorodna, na całej powierzchni czysta. Wszystkie dostępne w polu widzenia kanaliki zębinowe są otwarte, ni czym nie zablokowane o zachowanym kształcie. (ob raz przypomina sito). Powierzchnia jest całkowicie wolna od warstwy mazistej. 4. Zębina po opracowaniu metodą abrazji po wietrznej. Powierzchnia zębiny opracowanej metodą abrazji powietrznej jest stosunkowo gładka. Wyraźnie wi doczne są wyżłobienia powstałe na skutek uderza nia drobin tlenku glinu w powierzchnię zębiny i wy hamowywania proszku abrazyjnego. Pomimo, iż nie DENTAL FORUM /1/2006/XXXIV PRACE ORYGINALNE 45

Marta Raczyńska, Elżbieta Jodkowska, Małgorzata Lewandowska, Krzysztof Kurzydłowski pracującej, podczas gdy długie wyżłobienia widoczne po opracowaniu wiertłem oddają jego ruch obroto wy. Obraz zębiny opracowanej metodą sonoabrazji przedstawia rycina 5. Rycina 3. Powierzchnia zębiny opracowana laserem jagowo erbowym. Rycina 5. Powierzchnia zębiny opracowana techniką sonoabrazji. Rycina 4. Powierzchnia zębiny opracowana techniką abrazji powietrznej. stwierdzono obecności warstwy mazistej, po wierzchnia jest zanieczyszczona pozostałościami proszku abrazyjnego i usuwanej tkanki. Kanaliki zębinowe są częściowo widoczne, jednak w znacz nym stopniu pokryte są proszkiem abrazyjnym. Zę bina opracowana techniką abrazji powietrznej zo stała przedstawiona na rycinie 4. 5. Zębina po opracowaniu metodą sonoabrazji. Powierzchnia zębiny opracowanej metodą abrazji powietrznej jest podobna do uzyskanej po opraco waniu techniką tradycyjną z użyciem wiertła dia mentowego, co nie jest zaskoczeniem biorąc pod uwagę, że nasyp na części pracującej skalera So nicflex jest diamentowy, podobnie jak nasyp na pra cującej części wiertła. Powierzchnia zębiny jest po kryta warstwą mazistą, w całym polu widzenia brak jest widocznych kanalików zębinowych. Inny rodzaj wzoru powierzchni w porównaniu z techniką tra dycyjną wynika z odmiennych ruchów podczas pre paracji. Widoczne łuski po opracowaniu sono abrazją odzwierciedlają ruch drgający części Dyskusja Ciągły, dynamiczny rozwój wielu dziedzin stomato logii doprowadził do ulepszeń rozwiązań już istnieją cych, oraz poszukiwań i wdrażania nowych, coraz lepszych materiałów i technik preparacji ubytków. Poza tradycyjnym opracowaniem ubytku metodą kon wencjonalną z użyciem wiertła osadzonego w koń cówce szybko lub wolnoobrotowej lekarz może wy brać w zależności od sytuacji klinicznej pomiędzy zastosowaniem metody chemo mechanicznej, wiązki energii laserowej, abrazji powietrznej, sonoabrazji czy metody ART, która może być stosowana w wa runkach ekstremalnych, gdy nie ma dostępu do wła ściwie wyposażonego gabinetu stomatologicznego a nawet gdy nie dysponuje się źródłem prądu. (10,21). Użycie mikroskopu skaningowego pozwoliło na ob serwacje powierzchni zębiny po zastosowaniu róż nych technik preparacji. Otrzymane wyniki wykazały znaczne różnice w strukturze uzyskanej powierzchni zębiny. Po zastosowaniu metody tradycyjnej po wierzchnia zębiny była stosunkowo gładka, w ca łym polu widzenia pokryta powstałą na skutek mechanicznego opracowania warstwą mazistą. Obecność wymienionej warstwy niewątpliwie pogar sza jakość szczelności zakładanego wypełnienia, wymagane jest więc usunięcie warstwy mazistej przez wytrawienie zębiny kwasem ortofosforowym. (5,14,24,27). Różnej głębokości rowki i wyżłobienia na opracowanej powierzchni odzwierciedlają rota cyjny charakter pracy wiertła. 46 PRACE ORYGINALNE DENTAL FORUM /1/2006/XXXIV

Wpływ techniki preparacji ubytków próchnicowych na uzyskaną powierzchnię zębiny obserwacje w SEM Po opracowaniu metodą chemo mechaniczną z za stosowaniem żelu Carisolv uzyskuje się powierzchnię bardziej szorstką, o płatkowatej strukturze i w więk szości otwarte kanaliki zębinowe, które sprzyjają za kotwiczeniu materiału wypełniającego. Nie stwierdza się obecności warstwy mazistej lub jest ona bardzo zredukowana, ponieważ jeden ze składników prepa ratu Carisolv podchloryn sodu (NaOCl) posiada zdolność jej rozpuszczania (1,3,7,8,9). Chociaż me toda ta jest modyfikacją ręcznego usuwania próch nicowo zmienionych tkanek, zastosowanie żelu Ca risolv podnosi efektywność opracowania, zapewnia selektywne usuwanie wyłącznie próchnicowo zmie nionej zębiny oraz jak podkreślano pozwala na uzyskanie powierzchni zębiny pozbawionej warstwy mazistej pomimo, iż po ręcznym opracowaniu war stwa mazista powstaje. (19) Preparacja tkanek zęba wiązką promieniowania la sera Er:YAG pozwala na uzyskanie bardziej szorst kiej powierzchni, w porównaniu do powierzchni twar dych tkanek zęba otrzymanej po tradycyjnym czy abrazyjnym opracowaniu (powstające na skutek fo toablacji kratery). Opracowanie techniką laserową nie prowadzi do wytworzenia warstwy mazistej. Wszystkie dostępne w polu widzenia kanaliki zębi nowe na opracowanej powierzchni zębiny są otwarte, niczym nie zablokowane. Struktura powierzchni opracowanej zębiny pozostaje niezmieniona, nato miast w obserwacjach w SEM stwierdzono pęknię cia i uszkodzenia pod powierzchnią opracowanego szkliwa. Hibst, Keller w opublikowanych w 1989 roku badaniach przedstawili obserwacje w SEM po wierzchni tkanek twardych zęba po zastosowaniu promieniowania lasera Er:YAG. (12,13,16) Obser wacje te nie wykazały żadnych uszkodzeń twardych tkanek zęba. W innych badaniach tych samych au torów (16) podkreślane są takie zalety opracowania twardych tkanek zęba laserem, jak uzyskana szorst ka powierzchnia, nie wykazująca oznak deminera lizacji, otwarte kanaliki zębinowe, brak warstwy mazistej oraz czystość uzyskanej powierzchni. (6). Natomiast Kataumi i wsp, w badaniach opubliko wanych w 1998r wykazali, że po opracowaniu zębi ny wyłącznie metodą laserową, bez późniejszego wytrawienia tej tkanki nie jest możliwe powstanie warstwy hybrydowej, ponieważ po opracowaniu la serem nie występuje demineralizacja powierzchni i nie zostaje wyeksponowany kolagen. Konieczne jest więc dodatkowe wytrawienie powierzchni kwa sem, jeżeli podczas wypełniania ubytku będzie sto sowana technika adhezyjna. (15) Powierzchnia zębiny po opracowaniu metodą abraz ji powietrznej przedstawia charakterystyczny wzór, powstały na skutek uderzania i wyhamowywania drobin proszku abrazyjnego. Pomimo, iż nie jest wy twarzana podczas preparacji warstwa mazista, opracowana powierzchnia nie jest czysta. Zarówno na powierzchni zębiny jak i w świetle kanalików zę binowych stwierdza się zablokowane wraz z prosz kiem abrazyjnym fragmenty opracowanej tkanki. Podobne zanieczyszczenia w obrębie szkliwa opra cowanego abrazją powietrzną stwierdzili Kupczyń ski i wsp. oraz Szkodny i wsp. (17,25). Takie zalety preparacji twardych tkanek zęba metodą abrazji po wietrznej, jak brak uszkodzeń pęknięć szkliwa i zębiny, oraz bardziej zaokrąglone, łagodnie prze chodzące ściany ubytku w jego dno, podkreślali Lau rell i Hess w publikacji z 1995 roku (18). Autorzy ci zaobserwowali również, że zarys ubytku posiada bardziej zaokrąglone, łagodnie przechodzące ścia ny ubytku w jego dno, podczas gdy po opracowaniu wiertłem zarys ubytku posiada ostre kąty. Kształt ubytku, uzyskany po opracowaniu metodą abrazyj ną, czyli łagodne, zaokrąglone przejście ścian w dno ubytku jest bardziej korzystny, ponieważ zapobiega powstawaniu naprężeń wewnętrznych podczas wy pełniania ubytku materiałem kompozytowym. Opracowanie ubytków metodą sonoabrazji pozosta wia powierzchnię zębiny zbliżoną do opracowanej klasyczną metodą rotacyjną, również pokrytą war stwą mazistą, inny jest natomiast uzyskany wzór powierzchni, gdyż inny jest także charakter pracy urządzenia. Podobieństwa w obrazie powierzchni zębiny są spowodowane takim samym nasypem diamentowym na końcówkach systemu Sonic, jak i na części pracującej wiertła. Natomiast powstała po opracowaniu zębiny metodą sonoabrazji warstwa mazista jest cieńsza w porównaniu z wytworzoną po opracowaniu techniką rotacyjną. Różnice w obrazie uzyskanej powierzchni zębiny są wyraźne i zostały stwierdzone w licznych badaniach (3,8,13,14,24,27,28). Poza klinicznymi aspektami za stosowania różnych technik opracowania, jak efektyw ność szybkość usuwania zmienionych tkanek, obec ność lub brak wibracji, przegrzewania tkanek czy wreszcie doznań pacjenta, istotny wydaje się ocenio ny in vitro wpływ techniki preparacji na uzyskaną po wierzchnię opracowanych tkanek, co z kolei przekła da się na takie parametry wykonanego wypełnienia: jego jakość, szczelność i stopień adhezji materiału do opracowanej tkanki, co będzie się manifestowało między innymi trwałością wykonanej odbudowy. DENTAL FORUM /1/2006/XXXIV PRACE ORYGINALNE 47

Marta Raczyńska, Elżbieta Jodkowska, Małgorzata Lewandowska, Krzysztof Kurzydłowski Wnioski 1. Na podstawie obserwacji przeprowadzonych w skaningowym mikroskopie elektronowym stwierdzono, że zastosowanie różnych metod preparacji prowadzi do powstania istotnych różnic w obrazie powierzchni zębiny. 2. Obserwacje własne wykazały, iż jedynie opra cowanie chemo mechaniczne żelem Carisov i laserem Er:YAG pozwoliło na całkowite usu nięcie warstwy mazistej (pozostawiło otwarte ka naliki zębinowe i czystą powierzchnię zębiny). Piśmiennictwo [1] Albrektsson T. Bratthall D, Glantz P, Lindhe J. Tissue Pre servation in Caries Treatment. Quintessence Books 2001. [2] Banerjee A, Kidd E, Watson TF. In vitro Evaluation of Five Alternative Methods of Carious Dentine Excavation. Caries Res. 2000a, 34, 144 150. [3] Banerjee A, Kidd EAM, Watson TF. Scanning electron mi croscopic observations of human dentin after mechanical caries excavation, J. Dentistry 2000, 28, 179 186. [4] Banerjee A.,Watson T.F., Kidd EAM. Dentine caries exca vation: a review of current clinical techniques. Br. Dent. J. 2000,188, 9, 476 482. [5] Borczyk D, Piątowska D. Rola zębiny w adhezji materiałów od twórczych do tkanek zęba. Czas Stom., 2000, LIII, 6, 337 344. [6] Ceballos L, Osorio R, Toledano M, Marshall GW. Microle akage of composite restorations after acid or Er YAG laser cavity treatments. Dent. Mater. 2001; 17: 340 346. [7] Ericson D, Kidd E, McComb D, Mjőr I, Noack M. Minimally Invasive Dentistry Concepts and Techniques in Cariology. Oral Health & Preventive Dentistry 2003, 1, 1, 59 72. [8] Ericson D, Zimmerman M, Raber H, Gotrick B, Bornstein R, Thorell J. Clinical evaluation of efficacy and safety of a new method for chemo mechanical removal of caries. A multi centre study. Caries Res 1999, 33, 171 177. [9] Ericson D. Carisolv aktualny stan wiedzy. Stomat. Współ czesna, 2000, 6, 34 40. [10] Frencken JE, Makoni F, Sithole WD. Atraumatic Restorarive Treatment and Glass Ionomer Sealants in a School Oral Health. Programme in Zimbabwe. Evaluation after 1 year. Caries Research 1996, 30, 428 433. [11] Haak R, Witcht MJ, Noack MJ. Does chemomechnical ca ries removal affect dentine adhesion? Eur. J. Oral. Sci. 2000; 108: 449 455. [12] Hibst R, Keller U. Experimental studies of the application of the Er:YAG laser on dental hard substances: I. Measurment of the Ablation Rate. Laser Surg. Med. 1989; 9: 338 344. [13] Hibst R, Keller U. Experimental studies of the application of the Er:YAG laser on dental hard substances: II. Light microscopic and SEM investigations. Laser Surg. Med. 1989b; 9: 345 351. [14] Jodkowska E. Adhezja do zębiny. Część I warstwa mazi sta: sposób powstawania, budowa i połączenie z zębiną. Magazyn Stomat. 1993; 2 3: 27 30. [15] Kataumi M, Nakajima M, Yamada T. Tensile bond strength and SEM evaluation of Er:YAG laser irradiated dentin using dentin adhesive. Dent. Mater. J. 1998; 17: 125 138. [16] Keller U, Hibst R, Geurtsen W et al. Erbium:YAG laser application in caries therapy. Evaluation of patient per ception and acceptance. J. Dentistry 1998; 26: 649 656. [17] Kupczyński P., Postek Stefańska L., Borkowski L. Klinicz na ocena efektywności opracowania próchnicy powierz chownej metodą abrazyjną z zastosowaniem urządzenia Air Flow prep K1 doniesienie wstępne. Stomat. Współczesna 2001, 8, 5, 39 4. [18] Laurell KA, Hess JA. Scanning electron micrographic ef fects of air abrasion cavity preparation on human enamel and dentin. Quintessence Int.1995, 26, 139 143. [19] Maragakis GM, Hahn P, Hellwig E. Clinical Evaluation of Chemomechanical Caries Removal in Primary Molars and Its Acceptance by Patients. Caries Res. 2001; 35, 205 210. [20] Martinez Insua A, Dominguez LS, Rivera FG, Santana Penin UA. Differences in bonding to acid etched or Er:YAG laser treated enamel and dentin surfaces. J. Prosth. Dent. 2000; 84: 280 288. [21] Mjőr IA, Gordan V. A review of atraumatic restorative treat ment (ART). Int. Dent. J. 1999; 49: 127 131. [22] Peters MC, McLean ME. Minimally invasive operative care. I. Minimal intervention and concepts for minimally invasive cavity preparations. J. Adhes. Dent. 2001, 3,7 16. [23] Peters MC, McLean ME. Minimally invasive operative care. II. Contemporary Techniques and Materials: an Overview. J. Adhes. Dent. 2001, 3, 17 31. [24] Roulet J.F., Degrange M. Adhesion The Silent Revolution in Dentistry. Quintessence Books 2000. [25] Szkodny K, Mangold D, Brzoza M,Sroka A, Włodarz M, Wojta sińska P, Mencel A. Ocena przylegania materiałów Helioseal F I Fuji IX do szkliwa w bruzdach zębów opracowanych metodą tradycyjną I abrazyjną. Magazyn Stomat. 2003, 7 8, 70 75. [26] Tyas MJ, Anusavice KJ, Frencken JE, Mount GJ: Minimal intervention dentistry a review. Int. Dent. J. 2000, 50, 1 12. [27] Van Meerbeek B., Perdigao J,Gladys S,Lambrechts P, Van herle G. Enamel and dentin adhesion. In: Schwartz RS, Summit JB, Robins JW, dos Santo J. Fundamentals of Ope rative Dentistry, Chicago: Quintessence,1996: 141 186 (cyt za Roulet JF, Degrange M. Adhesion. The Silent Revolution in Dentistry. Quintessence Publishing 2000. [28] Wennerberg A, Sawase T, Kultje C. The influence of Cari solv on enamel and dentin surface topography. Eur. J. Oral. Sci. 1999;107:297 306. Otrzymano: 12.09.2005 r. Adres do korespondencji: ul. Miodowa 18 00 246 Warszawa 48 PRACE ORYGINALNE DENTAL FORUM /1/2006/XXXIV