SYTUACJA EKONOMICZNA ROCZNIKI NAUK GOSPODARSTW ROLNICZYCH, ZAJMUJ CYCH SERIA G, T. 94, SIÊ z. PRODUKCJ 1, MLEKA... 23 SYTUACJA EKONOMICZNA GOSPODARSTW ZAJMUJ CYCH SIÊ PRODUKCJ MLEKA W RÓ NYCH SCENARIUSZACH ZMIAN CEN PRODUKTÓW ROLNYCH Artur Wilczyñski, Ma³gorzata Karolewska Katedra Zarz¹dzania Przedsiêbiorstwami Akademii Rolniczej w Szczecinie Kierownik Katedry: prof. dr hab. Micha³ Œwit³yk S³owa kluczowe: scenariusze cenowe, produkcja mleka, dochód, przychody Key words: producer prices scenario, dairy farms, farm income, returns S y n o p s i s: Artyku³ przedstawia analizê sytuacji ekonomicznej gospodarstw zajmuj¹cych siê produkcj¹ mleka po wdro eniu czterech scenariuszy kszta³towania siê cen uzyskiwanych przez producentów rolnych oraz scenariusza zmian kosztów produkcji w latach -. Otrzymane wyniki wskazuj¹, e w momencie obowi¹zywania cen œwiatowych dochodowoœæ gospodarstw gwa³townie siê pogorszy, przy jednoczesnym ponoszeniu strat z dzia³alnoœci rolniczej. Wszystkie scenariusze wdro one w gospodarstwach, w których wysoki poziom udzia³u w przychodach stanowi¹ przychody z produkcji mleka, spowodowa³y spadek dochodu rolniczego netto w latach -. WSTÊP Przyst¹pienie Polski do UE w 2004 roku i objêcie polskich gospodarstw rolnych Wspóln¹ Polityk¹ Roln¹ spowodowa³y znaczne zmiany w zakresie funkcjonowania sektora rolnego, ze wzglêdu na charakter poszczególnych rynków rolnych oraz ci¹g³e modyfikacje polityki rolnej UE. Pierwsze lata cz³onkostwa to osi¹ganie przez polskie rolnictwo dodatkowych przychodów pieniê nych ze sprzeda y produkcji w³asnej, jednak wiêkszoœæ tych przychodów przejêli dostawcy œrodków produkcji podnosz¹cy ceny. Dodatnie saldo przep³ywów gotówkowych w latach 2004-2006 wynika z faktu otrzymywania p³atnoœci bezpoœrednich [Urban i in. 2006]. Dop³aty bezpoœrednie nie zdo³a³y zneutralizowaæ zmian cen na produkty rolne i œrodki do produkcji rolnej [Gburczyk 2006]. Prowadzone analizy w zakresie cen za produkty rolne uzyskiwane przez producentów wskazuj¹, e jeden z najwiêkszych wzrostów po akcesji do UE osi¹gnê³a cena mleka. Powinno to jednoczeœnie wp³yn¹æ na poprawê sytuacji ekonomicznej producentów mleka [Floriañczyk 2006]. Celem artyku³u jest analiza sytuacji ekonomicznej gospodarstw zajmuj¹cych siê produkcj¹ mleka w latach 2006-, ze szczególnym uwzglêdnieniem zmian w zakresie kosztów bezpoœrednich produkcji oraz sytuacji dochodowej badanych gospodarstw. Dochodowoœæ gospodarstw jest badana przy wprowadzeniu ró nych scenariuszy kszta³towania siê cen na produkty rolne w latach -, przy jednoczesnym uwzglêdnieniu zmian w polityce rolnej w analizowanym okresie.
24 A. WILCZYÑSKI, M. KAROLEWSKA SCENARIUSZE ZMIAN CEN NA PRODUKTY ROLNE I ŒRODKI DO PRODUKCJI Dane wykorzystane w badaniach pozyskano metod¹ analizy dokumentów oraz wywiadu standaryzowanego. Otrzymano oko³o 2000 zmiennych opisuj¹cych ka de z analizowanych gospodarstw. Informacje te dotyczy³y technologii produkcji mleka, z uwzglêdnieniem kosztów ponoszonych w produkcji roœlinnej, oraz kosztów produkcji, maj¹tku gospodarstwa i przychodów uzyskiwanych ze sprzeda y produktów rolnych. Do oszacowania przysz³ych kosztów i dochodów badanych gospodarstw przeprowadzono analizê dokumentów zawieraj¹cych prognozy cen na podstawowe produkty rolne (tab. 1) i opracowanych przez nastêpuj¹ce instytucje: Food and Agricultural Policy Research Institute (FAPRI) w Stanach Zjednoczonych, Food and Agricultural Policy Research Institute (FAPRI), Teagasc Rural Economy Research Centre w Irlandii [Binfield i in. 2006], Dairy Committee LTO w Holandii. Scenariusze A i C zosta³y opracowane na podstawie prognoz dokonanych przez FAPRI w Stanach Zjednoczonych. Scenariusz B jest scenariuszem prezentowanym przez FAPRI w Irlandii, a scenariusz D zosta³ sporz¹dzony na podstawie scenariusza FAPRI w Irlandii i w³¹czenia do niego przewidywanej ceny mleka na podstawie trendu obliczonego przy pomocy regresji liniowej. Regresja zosta³a obliczona na podstawie cen mleka notowanych przez Dairy Committee LTO w Holandii w latach 2000-2006. W ramach przeprowadzonych badañ dokonano oszacowania wzrostu g³ównych kosztów produkcji oraz okreœlenia wskaÿnika zmian cen na œrodki do produkcji rolnej w latach -, co zawarto w tabeli 2.Dane zawarte w tabeli 2 s¹ odzwierciedleniem tendencji na rynku œrodków do produkcji rolnej w latach 2004-2006. Jednoczeœnie nale y wskazaæ, e koszty bezpoœrednie i ogólnogospodarcze ponoszone przez polskie gospodarstwa rolne najszybciej wzrasta³y w 2004 roku w pierwszym okresie po akcesji [Raport rolny 2004-2006]. Przeprowadzona analiza wymaga³a oszacowania poziomu p³atnoœci bezpoœrednich w latach -, co obrazuje tabela 3. W przypadku roku za³o ono, e Polska pozostanie w systemie p³atnoœci SAPS (Single Area Tabela 1. Poziomy cen przyjête w scenariuszach Produkt ScenariuszFAPRI (ScenariuszA) Cena w roku 517 493 505 4,89 4,96 4,95 0,94 0,94 0,93 cukrowy S cenariusz FAPRI-IRL (ScenariuszB) 411 422 426 4,89 4,96 4,95 1,01 1,01 1,01 cukrowy Scenariusz CenŒwiatowych (ScenariuszC) 440 423 438 4,00 4,15 4,21 0,65 0,63 0,64 cukrowy S cenariusz LTO/FAPRI-IRL (ScenariuszD) 411 422 426 4,89 4,96 4,95 1,06 1,05 1,03 cukrowy ród³o: opracowanie w³asne na FAPRI, FAPRI-Ireland ilto. podstawie danych Tabela 2. Zmiany cenna œrodkido produkcji rolnej w latach- R odzaj nak³adu Zmiana [%] Nasiona 3 3 3 Nawozyiœrodkiochonyroœlin 2 2 2 Us³ugiobce 5 5 5 Noœnikienergiipoza olejem napêdowym 5 5 5 Olej napêdowy (World Bank) -15-7 -5 Inflacja 2, 4 2, 5 2, 5 Zmiana cenna œrodki produkcji(pozosta³e koszty) 2,6 2, 7 2, 7 ród³o: opracowanie w³asne na podstawie danych IERiG iibngr [Min. Gospodarski...2006].
SYTUACJA EKONOMICZNA GOSPODARSTW ZAJMUJ CYCH SIÊ PRODUKCJ MLEKA... 25 Tabela 3. P³atnoœci bezpoœrednie w latach - Rodzaj p³atnosci Cena w roku Jednolita p³atnoœæ obszarowa [z³/ha] 304, 0 380, 0 400, 0 P³atnoœæ uzupe³niaj¹ca do powierzchniupraw podstawowych[z³/ha] 300, 0 260, 0 240, 0 P³atnoœæ uzupe³niaj¹ca do powierzchniroœlinprzeznaczonychna na trwa³ychu ytkachzielonych( p³atnoœæ zwierzêca") [z³/ha] paszê uprawianych 380,0 390, 0 390, 0 P³atnoœæ cukrowa 33, 9 40, 1 47, 9 Payment Scheme System Jednolitych P³atnoœci Obszarowych) [Krzy anowska 2006]. W system p³atnoœci bezpoœrednich w³¹czono tak e p³atnoœæ do roœlin przeznaczonych na pasze uprawianych na trwa³ych u ytkach zielonych, które bêd¹ przys³ugiwaæ producentom rolnym utrzymuj¹cym zwierzêta (byd³o, owce, kozy i konie) pod warunkiem obsady zwierz¹t wynosz¹cej minimum 0,3 DJP/ha i obszaru nieprzekraczaj¹cego 50% zadeklarowanego, jako p³atnoœæ do gruntów rolnych. CHARAKTERYSTYKA BADANYCH GOSPODARSTW Powierzchnia u ytków rolnych w badanych gospodarstwach kszta³towa³a siê w granicach 39-100 ha, przy jednoczesnym udziale powierzchni dzier awionej powy ej 50% we wszystkich badanych gospodarstwach (tab. 4). Udzia³ trwa³ych u ytków zielonych w powierzchni u ytków rolnych w badanych gospodarstwach wynosi³ od 19% w gospodarstwie do 28% w gospodarstwie. Najwiêksz¹ powierzchni¹ paszow¹ charakteryzowa³o siê gospodarstwo, jednak w gospodarstwie ca³a produkcja roœlinna by³a przeznaczana na paszê dla byd³a mlecznego. W gospodarstwie powierzchnia paszowa zajmowa³a 49,0% powierzchni u ytków rolnych, natomiast w gospodarstwie udzia³ ten stanowi³ 88,5%. Obsada inwentarza ywego w gospodarstwie by³a prawie czterokrotnie wy sza ni w gospodarstwie i ponad dwukrotnie wy sza ni w gospodarstwie. WskaŸnik obsady Tabela 4. Charakterystyka badanychgospodarstw w 2006 roku Wyszczególnienie Gospodarstwa Powierzchnia u ytków rolnych[ha] 80 39 100 Udzia³ powierzchnidzier awionej w u ytkachrolnychogó³em[%] 68, 8 74, 4 55, 0 Powierzchnia trwa³ychu ytków zielonych[ha] 15 11 25 Powierzchnia paszowa [ha] 39, 2 39, 0 88, 5 Liczba krów mlecznych[szt.] 29 50 65 Obsada inwentarza ywego [DJP/100 ha] 55, 3 198, 3 85, 7 Obsada inwentarza paszowej] ywego na powierzchniê paszow¹ [DJP/ha powierzchni 1,1 2, 0 1, 0 Wydajnoœæ mleczna [kg] 7380 8035 7300 Ekonomiczna ywotnoœæ gospodarstwa [ESU] 36, 8 45, 3 58, 0 Udzia³ przychodów zprodukcjimleka w przychodachzprodukcjitowarowej [%] 69, 0 100, 0 93, 0
26 A. WILCZYÑSKI, M. KAROLEWSKA na poziomie prawie 200 DJP/100ha () wskazuje na wysok¹ intensywnoœæ chowu byd³a mlecznego. W gospodarstwie intensywnoœæ ta by³a œrednia, zaœ w gospodarstwie niska. Bior¹c pod uwagê powierzchniê paszow¹ najwiêksz¹ obsad¹ charakteryzowa³o siê gospodarstwo i by³a ona prawie dwukrotnie wy sza ni w pozosta³ych gospodarstwach. WYNIKI BADAÑ Analiza przychodów (tab. 5) gospodarstwa wskazuje, e w trzech przyjêtych scenariuszach (A, B, D) przychody ze sprzeda y w latach - bêd¹ wy sze ni w 2006 roku roku wyjœciowym. Po wprowadzeniu scenariusza C opartego na cenach œwiatowych przychody ulegn¹ zmniejszeniu o 18,2% w roku w stosunku do roku wyjœciowego. Przy czym przychody z produkcji mleka w scenariuszach A, B i C zmniejsz¹ siê w porównaniu z 2006 rokiem. Najwiêkszy spadek wystêpuje w scenariuszu C, który w roku wyniesie 33,1% w stosunku do 2006 roku. Tylko scenariusz D pozwala na osi¹gniêcie przez gospodarstwo wy szych przychodów ze sprzeda y mleka, jednak wzrost ten nie jest wysoki, bowiem wyniesie w roku tylko 2,9% w stosunku do roku wyjœciowego. Nale y tak e wskazaæ, e w gospodarstwie w scenariuszach A, B i D, pomimo spadku cen mleka przychody ze sprzeda y i przychody w latach - s¹ na wy szym poziomie ni w 2006 roku. Wynika to przede wszystkim z faktu wzrostu cen na produkty roœlinne, co mo na zaobserwowaæ we wszystkich przyjêtych scenariuszach. Przeciêtny wzrost przychodów ze sprzeda y produktów roœlinnych w latach - wyniesie w scenariuszu A 23,7%, w scenariuszu B 12,4%, w scenariuszu C 14,7% i w scenariuszu D 15,8% w stosunku do 2006 roku. Podobne tendencje w zakresie przychodów, jak w gospodarstwie wyst¹pi¹ w gospodarstwach i. Porównanie kszta³towania siê dochodu rolniczego netto analizowanych gospodarstw w poszczególnych scenariuszach zestawiono w tabeli 6. Dochód rolniczy netto w gospodarstwie w scenariuszach A, B i D w latach - kszta³tuje siê na wy szym poziomie ni w 2006 roku. W scenariuszu A do roku wzrasta o 10,3% w stosunku do roku wyjœciowego, a w roku ulega zmniejszeniu o 5,0% w odniesieniu do roku poprzedniego. Podobna tendencja utrzymuje siê Tabela 5. scenariuszach Kategoria przychodów SCEN_A gospodarstwa w przyjêtych Wartoœæ przychodów [tys. z³] w roku 2006 7 380, 8 379, 4 381, 1 8 237, 4 237, 8 235, 9 9 143, 4 141, 6 145, 2 6 810, 2 811, 2 814, 9 SCEN_B 7 380, 4 383, 0 385, 7 8 252, 4 252, 8 253, 1 9 128, 1 130, 2 132, 7 6 809, 5 818, 4 824, 2 SCEN_C 7 305, 7 301, 1 307, 7 8 173, 5 169, 8 172, 3 9 132, 2 131, 3 135, 4 6 660, 0 654, 5 668, 2 SCEN_D 7 391, 1 391, 6 390, 0 8 263, 1 261, 4 4 9 128, 1 130, 2 132, 7 6 830, 9 835, 5 832, 7
SYTUACJA EKONOMICZNA GOSPODARSTW ZAJMUJ CYCH SIÊ PRODUKCJ MLEKA... 27 w scenariuszach B i D, jednak zarówno zwiêkszenie, jak i spadek dochodu s¹ tutaj mniejsze. Ca³kowicie odmienna sytuacja zachodzi w przypadku wdro enia scenariusza C opartego na cenach œwiatowych. Nag³y spadek uzyskiwanych przez rolnika cen mleka spowoduje spadek dochodu rolniczego netto w roku o 56,9% w stosunku do roku poprzedniego. Stan ten utrzymuje siê w dalszych latach, a roku dochód bêdzie na poziomie ni szym o 65,8% w porównaniu z rokiem wyjœciowym. Analizuj¹c gospodarstwo pod wzglêdem uzyskiwanego dochodu nale y zauwa yæ, e tylko scenariusz D zapewni gospodarstwu wy szy dochód w latach - ni w 2006 roku. Jednak scenariusz ten wskazuje tak e na spadek poziomu dochodu w roku o 3,3% w stosunku do 2006 roku. Wdra aj¹c w gospodarstwie scenariusz A i B dochód rolniczy netto w roku ulegnie zmniejszeniu. W scenariuszu A spadek ten wyniesie 28,8%, a w scenariuszu B dochód bêdzie ni szy o 8,7%. W nastêpnych latach dochód gospodarstwa po wdro eniu scenariuszy A i B nadal ulega pogorszeniu. W roku w scenariuszu A Tabela 6. Poziom dochodu rolniczego netto badanych gospodarstw w przyjêtych scenariuszach Gospodarstwo SCEN_A Wartoœæ dochodu rolniczego [z³] 2006 836 126 408 120 095 101 282 101 181 93 756 566 128 465 120 186 SCEN_B 574 130 113 124 947 129 787 130 630 128 203 155 513 160 427 157 627 SCEN_C 49 214 44 263 39 039-24 804-37 237-41 336-35 458-49 496-56 157 SCEN_D 136 462 139 146 129 927 150 149 147 571 137 541 179 553 180 307 168 588 dochód rolniczy netto jest mniejszy o 34,1% w stosunku do 2006 roku, a w scenariuszu B spadek ten wyniesie 9,8%. Gospodarstwo w scenariuszu C charakteryzuje siê spadkiem dochodu rolniczego netto w roku o 129,1% w stosunku do roku poprzedniego, co powoduje, e dzia³alnoœæ rolnicza w tym gospodarstwie w latach - przynosi straty. W gospodarstwie we wszystkich przyjêtych scenariuszach dochód rolniczy netto ulega zmniejszeniu. Najmniejszy spadek w latach - analizowane gospodarstwo posiada w scenariuszu D, w którym do roku wyniesie on 8,4% w odniesieniu do roku wyjœciowego. W roku przy wdro eniu scenariusza B zmniejszenie dochodu kszta³tuje siê na poziomie 15,5% w stosunku do roku poprzedniego przy dalszym niewielkim wzroœcie dochodu w latach -. Najwiêkszy spadek dochodu spoœród wprowadzanych scenariuszy, w których gospodarstwo osi¹ga dodatni poziom dochodu rolniczego netto odnotowano tylko w scenariuszu A, bowiem w roku dochód zmniejsza siê o 34,7% w stosunku do 2006 roku. Wdro enie scenariusza C (oparty na cenach œwiatowych) spowoduje identyczn¹ sytuacjê, jak w przypadku gospodarstwa, które wówczas ponosi straty. PODSUMOWANIE Wszystkie przyjête scenariusze wskazuj¹ na ci¹g³y spadek ceny mleka w latach -. Agencje, takie jak: FAPRI, OECD czy te ceny podawane przez najwiêksze mleczarnie europejskie wskazuj¹ w prognozach, e w nastêpnych latach cena mleka bêdzie ulegaæ systematycznemu obni eniu. Tylko w przypadku produkcji roœlinnej ceny albo bêd¹ ulegaæ nieznacznym wahaniom, albo te w sposób minimalny rosn¹æ.
28 A. WILCZYÑSKI, M. KAROLEWSKA Przeprowadzona analiza wskazuje, e przychody z produkcji mleka we wszystkich scenariuszach bêd¹ siê zmniejszaæ w stosunku do roku wyjœciowego, którym by³ rok 2006. Jednoczeœnie nast¹pi wzrost przychodów z produkcji roœlinnej, ale tylko w gospodarstwie wzrost ten spowoduje znacz¹c¹ zmianê przychodów ca³kowitych, gdy przychody z produkcji mleka stanowi¹ w nim 69% przychodów ca³kowitych. Dochód rolniczy badanych gospodarstw przy przyjêciu scenariusza opartego na cenach œwiatowych ulegnie znacznemu zmniejszeniu. W dwóch badanych gospodarstwach scenariusz ten spowodowa³ sytuacjê, w której dzia³alnoœæ rolnicza przynosi straty. Tylko w gospodarstwie dochód rolniczy netto kszta³tuje siê nadal na poziomie dodatnim, ze wzglêdu na wysoki udzia³ przychodów z produkcji roœlinnej w przychodach ca³kowitych w porównaniu z pozosta³ymi gospodarstwami. W gospodarstwach, o wysokim udziale przychodów produkcji mleka w strukturze przychodów (we wszystkich scenariuszach) nast¹pi zmniejszenie dochodu ze wzglêdu na brak pokrycia przez p³atnoœci bezpoœrednie faktycznego spadku ceny mleka oraz wzrostu cen na œrodki do produkcji rolniczej. LITERATURA Binfield J., Donnellan T., Hanrahan K., Westhoff P. 2006: World Agricultural Trade, Reform and the WTO Doha, Development Round: Analysis of the Impact on EU and Irish Agriculture. Rural Economy Research Centre Teagasc, Athenry, 37-99. Committee LTO Netherlands 2000-2006. 2006: Report of LTO International comparison of producers prices for milk. LT Den Haag, Netherlands. FAPRI. : U.S. and World Agricultural Outlook. FAPRI Staff Report, nr 07-FSR 1, Iowa, United States, 49-395. Floriañczyk Z. 2006: Wp³yw instrumentów Wspólnej Polityki Rolnej na poziom dochodów rolników w Polsce. Studia i Monografie IERiG, nr 137, 99-104. Gburczyk S. 2006: Wp³yw dop³at bezpoœrednich na polskie rynki rolno-spo ywcze. Materia³y konferencyjne: Ekonomiczne i spo³eczne uwarunkowania rozwoju polskiej gospodarki ywnoœciowej po wst¹pieniu polski do Unii Europejskiej. IERiG, PIB, 12-13. Raport rolny 2004-2006. 2006: Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnoœciowej Warszawa. Krzy anowska Z. 2006: Docelowy system. Nowe ycie Gospodarcze, nr 23, 5-7. Ministerstwo Gospodarki, Departament Analiz i Prognoz : Sytuacja na rynkach surowców w 2006 r. oraz prognoza œrednio- i d³ugookresowa. Kwartalne prognozy gospodarcze, nr 54, IBnGR, Warszawa, 1-5. Urban R., Gburczyk S., Szczepaniak I. 2006: Rynki ywnoœciowe. Nowe ycie Gospodarcze, nr 23, 9-10. Artur Wilczyñski, Ma³gorzata Karolewska ECONOMIC SITUATION OF DAIRY FARMERS IN DIFFERENT PRODUCER PRICES SCENARIO Summary Polish dairy farms after EU accession faced many changes in technical farm organization as well as in economic situation. Introduction of four producer prices scenario and one producer cost scenario shows development of returns and incomes in analyzed farms in the period -. Scenario which basis on world prices shows that very high decrease of farm income and agricultural activity will be unprofitable. All dairy farms with high share of dairy production in farms returns after implementing all prices scenario have a decline of farm profit in -. Adres do korespondencji: dr Artur Wilczyñski, mgr Ma³gorzata Karolewska Katedra Zarz¹dzania Przedsiêbiorstwami, Akademia Rolnicza w Szczecinie Ul. Monte Cassino 16, 70-466 Szczecin tel. (0 91) 423 10 12 e-mail: awilczynski@e-ar.pl, mkarolewska@e-ar.pl