ANALIZA WP YWU DOP AT BEZPOŒREDNICH NA WYNIKI PRODUKCYJNO-EKONOMICZNE POLSKIEGO ROLNICTWA

Transkrypt

1 332 J. Szpojankowska STOWARZYSZENIE EKONOMISTÓW ROLNICTWA I AGROBIZNESU Roczniki Naukowe tom VIII zeszyt 4 Justyna Szpojankowska Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnoœciowej Pañstwowy Instytut Badawczy w Warszawie ANALIZA WP YWU DOP AT BEZPOŒREDNICH NA WYNIKI PRODUKCYJNO-EKONOMICZNE POLSKIEGO ROLNICTWA ANALYSIS OF INFLUENCE OF THE DIRECT PAYMENTS ON PRODUCTIVITY AND ECONOMY PERFORMANCE OF POLISH AGRICULTURE S³owa kluczowe: dop³aty bezpoœrednie, jednolita p³atnoœæ obszarowa, p³atnoœæ uzupe³niaj¹ca, system uproszczony, Rachunki Ekonomiczne dla Rolnictwa (RER) Key words: direct payments, single area payment, complementary payment, simplified system, Economics Accounts for Agriculture (EAA) Synopsis. Zaprezentowano strukturê p³atnoœci bezpoœrednich oraz ich wp³yw na wartoœæ dodan¹ brutto i dochód rolnictwa w Polsce w ujêciu makroekonomicznym. Do analizy wykorzystano Rachunki Ekonomiczne dla Rolnictwa. Wstêp Wyniki produkcyjno-ekonomiczne rolnictwa unijnego wskazuj¹ na wagê p³atnoœci bezpoœrednich w kszta³towaniu dochodu rolniczego. Dop³aty bezpoœrednie wprowadzone w latach 9-tych w pañstwach Unii Europejskiej (UE), reform¹ McSharry ego z 1992 roku, sta³y siê istotnym instrumentem wspólnej polityki rolnej (WPR). Wp³ywaj¹ na op³acalnoœæ i konkurencyjnoœæ produkcji rolniczej, a w niektórych przypadkach mog¹ decydowaæ o dodatnim wyniku finansowym gospodarstw rolnych 1. Wraz z przyst¹pieniem do UE polskie rolnictwo zosta³o objête wsparciem finansowym z bud etu unijnego, w postaci dop³at bezpoœrednich. W latach p³atnoœci bêd¹ realizowane za poœrednictwem systemu uproszczonego z mo liwoœci¹ przed³u enia o kolejne dwa lata (do roku 28) 2. Przys³uguj¹ca kwota œrodków finansowych z tego tytu³u jest dzielona na jednolit¹ p³atnoœæ obszarow¹ i p³atnoœæ uzupe³niaj¹c¹. Jednolita p³atnoœæ obszarowa (JPO) to dop³ata do 1 ha u ytków rolnych, bez wzglêdu na rodzaj prowadzonej dzia³alnoœci. Natomiast p³atnoœci uzupe³niaj¹ce (UPO) przys³uguj¹ jedynie do tych powierzchni upraw, które s¹ objête wsparciem w UE. Podobnie p³atnoœci bezpoœrednie wprowadzone reform¹ WPR w roku 1999 nie s¹ powi¹zane z produktami rolniczymi i generalnie maj¹ na celu wspieranie produkcji rolniczej nie wycenianej przez rynek 3. Celem niniejszego artyku³u jest ukazanie wp³ywu p³atnoœci bezpoœrednich na wartoœæ produkcji rolniczej oraz dochód przedsiêbiorcy rolnego w Polsce. W opracowaniu, do ukazania znaczenia 1 W latach 9-tych w niektórych krajach UE dop³aty bezpoœrednie decydowa³y o dodatnim wyniku finansowym sektora rolniczego, by³y to: Finlandia, Szwecja, Niemcy, Wielka Brytania i Dania [Floriañczyk 23]. 2 W krajach UE od 1992 roku p³atnoœci bezpoœrednie otrzymuj¹ producenci zbó, roœlin oleistych, str¹czkowych, pastewnych, uprawiaj¹cy len na ziarno i w³ókno, tytoñ, chmiel, ziemniaki skrobiowe, hodowcy byd³a miêsnego i owiec. Natomiast w systemie uproszczonym p³atnoœci przys³uguj¹ do wszystkich u ytków rolnych bez wzglêdu na rodzaj prowadzonej produkcji [Rowiñski 23]. Obecnie system standardowy w krajach UE jest przekszta³cany. 3 Rozporz¹dzenie Rady (WE) NR 1257/1999 z dnia 17 maja 1999 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich z Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej (EFOGR) oraz zmieniaj¹ce i uchylaj¹ce niektóre rozporz¹dzenia.

2 Analiza wp³ywu dop³at bezpoœrednich na wyniki produkcyjno-ekonomiczne polskiego rolnictwa 333 dop³at bezpoœrednich w rolnictwie, wykorzystano wyniki pochodz¹ce z Rachunków Ekonomicznych dla Rolnictwa (RER) 4. W Polsce Rachunki s¹ sporz¹dzane, od 1998 r., przez IERiG PIB i GUS, zgodnie z metod¹ opracowan¹ przez Eurostat 5. RER jest rachunkiem satelitarnym do Rachunku Narodowego (RN). Obydwa rachunki s¹ sporz¹dzane na bazie tych samych danych, lecz nie s¹ jednakowe. Zakres RER jest inny ni RN i dok³adniej odzwierciedla sytuacjê dochodow¹ rolnictwa 6. W produkcji sektora rolniczego, w RER, obok wytwarzanych dóbr i us³ug, s¹ uwzglêdniane drugorzêdne dzia³alnoœci nierolnicze, których wydzielenie z procesu produkcji nie jest mo liwe 7. Nale y do nich przetwórstwo produktów rolnych wytwarzanych w gospodarstwach rolnych, a w szczególnoœci przerób mleka na sery, mas³o i œmietanê oraz dzia³alnoœæ agroturystyczna. Kolejn¹ ró nic¹, w metodzie liczenia, pomiêdzy RER a RN jest wy³¹czenie z pierwszego rachunku produkcji o charakterze hobbistycznym. W efekcie produkcja pochodz¹ca z przydomowych ogródków, nie jest wliczana do RER 8. Rejestracja zdarzeñ gospodarczych w RER odbywa siê wed³ug zasady memoria³owej. W efekcie do dochodu rolniczego wliczana jest ca³a kwota dofinansowania przys³uguj¹ca rolnikom w danym roku, bez wzglêdu na datê fizycznego przekazania subwencji 9. Bior¹c pod uwagê opóÿnienie w wyp³acaniu dop³at, w odczuciu rolników ich dochód mo e byæ ni szy od dochodu wyliczonego zgodnie z RER, zw³aszcza w pierwszym roku cz³onkostwa w UE. W kolejnych latach nale y spodziewaæ siê mniejszych ró nic miêdzy rachunkiem ekonomicznym opartym na zasadzie memoria³owej i kasowej. W RER s¹ uwzglêdniane subwencje pochodz¹ce zarówno ze œrodków unijnych, jak równie krajowych. P³atnoœci bezpoœrednie w Rachunkach s¹ rejestrowane w dwóch pozycjach jako dop³aty do produktów i do produkcji. Pierwsze z nich wi¹ ¹ siê z produkcj¹ okreœlonych dóbr i us³ug, drugie natomiast z prowadzon¹ dzia³alnoœci¹ rolnicz¹ 1. Dop³aty do produktów s¹ ujmowane w cenach bazowych, które s¹ cen¹, jak¹ otrzymuj¹ producenci pomniejszon¹ o podatki i powiêkszon¹ o subwencje zwi¹zane z produktami. Struktura p³atnoœci bezpoœrednich P³atnoœci uzupe³niaj¹ce, czyli dop³aty do produktów, przys³uguj¹ do okreœlonych kierunków produkcji, objêtych p³atnoœciami bezpoœrednimi w pañstwach UE. W Polsce p³atnoœci uzupe³niaj¹ce przys³uguj¹ producentom zbó, roœlin oleistych, wysokobia³kowych i str¹czkowych, lnu i konopi, do plantacji nasiennych, ³¹k i pastwisk, a tak e chmielu, ziemniaków skrobiowych i tytoniu 11. Przed przyst¹pieniem Polski do UE subwencje do produktów obejmowa³y jedynie dop³aty do skupu pszenicy i yta. Œrednio w latach by³a to kwota rzêdu 465 mln z³ rocznie. Po wejœciu do UE dop³atami do produktów objêto wiêkszoœæ produkcji roœlinnej. W efekcie ³¹czna kwota p³atnoœci uzupe³niaj¹cych w 24 roku by³a ponad 7 razy wy sza ni w latach bezpoœrednio poprzedzaj¹cych akcesjê i wynios³a 3677 mln z³, a w mln z³ (8 razy wy sza ni przed rokiem 24). Jak wynika z tabeli 1, udzia³ p³atnoœci uzupe³niaj¹cych w wartoœci produkcji w cenach bazowych jest znacz¹cy. Wprowadzenie dop³at uzupe³niaj¹cych w najwiêkszym stopniu wp³ynê³o na wzrost wartoœci produkcji w cenach bazowych roœlin paszowych. W roku 24 udzia³ ten wyniós³ 25% 4 Przedstawione w dalszej czêœci artyku³u wyniki dla roku 25 s¹ szacunkiem, gdy dane jednostkowe w oparciu, o które obliczane s¹ RER nie zosta³y w pe³ni zgromadzone przez GUS, natomiast dla lat wczeœniejszych s¹ rachunkiem ostatecznym. Jednoczeœnie, aby wyeliminowaæ wahania zmian wartoœci dla lat 21, 22 i 23 zosta³a obliczona œrednia arytmetyczna Obowi¹zek sporz¹dzania RER posiadaj¹ wszystkie pañstwa UE. Dziêki strukturze Rachunków mo liwe jest porównywanie wyników produkcyjno-ekonomicznych rolnictwa pomiêdzy poszczególnymi krajami oraz wykorzystywanie ich dla celów WPR. 6 Zakres i metodê obliczania RER reguluje Rozporz¹dzenie (WE) nr 138/24 Parlamentu Europejskiego i Rady Unii Europejskiej z dnia 5 grudnia 23 r. dotycz¹ce rachunków ekonomicznych dla rolnictwa we Wspólnocie. 7 Rozporz¹dzenie (WE) nr 138/24 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 5 grudnia 23 r. dotycz¹ce rachunków gospodarczych dla rolnictwa we Wspólnocie. 8 W Polsce zasada ta nie jest ujêta w RER, gdy wynik dzia³alnoœci hobbistycznych nie wp³ywa istotnie na wielkoœæ produkcji rolniczej, a koszt pozyskiwania tego rodzaju danych jest wysoki. 9 Manual on the economic accounts for agriculture and forestry eaa/eaf 97. Rev. 1.1, Eurostat, 2. 1 Tam e. 11 Dz. U. 24 Nr 6 poz. 4.

3 334 J. Szpojankowska Tabela 1. Udzia³ dop³at do produktów w wartoœci produkcji poszczególnych grup roœlinnych wyra onych w cenach bazowych [%] Produkcja sektora rolniczego Produkcja roœlinna Zbo a Przemys³owe Paszowe Warzywa i produktyogrodnicze Ziemniaki Owoce i jagody Pozosta³e 22* 24 25* *,9 1,8 4,8 5,7 11, 16,3 7,1 25,,4 1,2,1 5,8 12,2 2,6 7,6 26,7,1 1,3,1 * Wartoœæ dla roku22 zosta³a obliczona jako œrednia arytmetyczna ztrzechlat 21, 22, 23. ** Wyniki dla 25 rokus¹ szacunkami. ród³o: Rachunki Ekonomiczne dla Rolnictwa opracowane dla EurostatuprzezIERiG, przywspó³pracyzgus. wartoœci produkcji w cenach bazowych, natomiast w 25 wzrós³ do 26,7%. Równie du- ym udzia³em subwencji w wartoœci produkcji odznaczaj¹ siê zbo a. Przed akcesj¹ udzia³ ten wynosi³ przeciêtnie 4,8% wartoœci produkcji, w 24 wzrós³ do 16,3%, a w roku kolejnym do 2,6%. Kolejn¹ subwencjonowan¹ grup¹ s¹ roœliny przemys³owe: oleiste, chmiel i tytoñ. W 24 roku dop³aty uzupe³niaj¹ce stanowi³y 7,1% wartoœci produkcji w cenach bazowych tej grupy roœlin, a w 25 7,6%. Subwencje przys³uguj¹ tak e do produkcji ziemniaków skrobiowych, w 24 r. udzia³ dop³at wyniós³ 1,2%, a w 25 1,3% wartoœci produkcji. Subwencjonowaniu nie podlegaj¹ natomiast warzywa i owoce oraz pozosta³e roœliny. W latach poprzedzaj¹cych przyst¹pienie Polski do UE, udzia³y p³atnoœci bezpoœrednich do produktów w wartoœci produkcji roœlinnej i w wartoœci produkcji ca³ego sektora rolniczego by³y znikome, odpowiednio wynosi³y 1,8 i,9%. Natomiast w latach 24 i 25 udzia³ subwencji by³ znacznie wy szy, w 24 p³atnoœci uzupe³niaj¹ce stanowi³y 11% wartoœci produkcji roœlinnej i 5,7% wartoœci produkcji sektora rolniczego, a w 25 roku odpowiednio po 12,2 i 5,8%. Ogólna kwota p³atnoœci uzupe³niaj¹cych jest rozdysponowana miêdzy uprawiane produkty w oparciu o strukturê zasiewów. Faktyczne rozdysponowanie mo e nieznacznie odbiegaæ od rzeczywistego rozk³adu. Na dzieñ dzisiejszy system informatyczny nie jest w stanie wygenerowaæ dok³adnych danych na ten temat. Oprócz p³atnoœci uzupe³niaj¹cych równie istotne znaczenie dla rolnictwa posiadaj¹ dop³aty do produkcji. W RER dop³aty do produkcji s¹ rejestrowane jako pozosta³e subwencje. Wielkoœæ tych dop³at obejmuje zarówno p³atnoœci pochodz¹ce ze œrodków unijnych, jak i krajowych. Krajowa pomoc finansowa, przed przyst¹pieniem Polski do UE, wynosi³a oko³o 4 mln z³ rocznie. Kwota ta by³a przeznaczana na wsparcie postêpu biologicznego, ochronê roœlin i dofinansowanie kredytów obrotowych. Objêcie polskich rolników p³atnoœciami unijnymi spowodowa³o ponad 1-krotny wzrost dop³at do produkcji. W pierwszym roku cz³onkostwa Polska z tego tytu³u otrzyma³a 3,9 mld z³, a w kolejnym 4,4 mld z³. Najbardziej istotn¹ pozycj¹ wœród dop³at do produkcji dla polskiego rolnictwa s¹ p³atnoœci obszarowe, przyznawane do ka dego hektara u ytków rolnych bez wzglêdu na prowadzon¹ produkcjê. W 24 roku na jednolit¹ p³atnoœæ obszarow¹ przypad³o 2,8 mld z³, a w 25 3,2 mld. Drugie pod wzglêdem wa noœci s¹ p³atnoœci przyznawane do powierzchni u ytków rolnych, znajduj¹cych siê na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania. Œrednio w obydwu latach wynios³y one po 1,1 mld z³. Pozosta³e dop³aty do produkcji obejmuj¹ wsparcie gospodarstw niskotowarowych i rolnictwo ekologiczne. Nale y zaznaczyæ, i w przysz³oœci bêd¹ stopniowo Tabela 2. Dop³aty do produkcji [mln Dop³atyunijne Jednolita p³atnoœæ obszarowa ONW Rolnictwo ekologiczne Wsparcie gospodarstw niskotowarowych Dop³atykrajowe Razem dop³atydo produkcji ród³o: jak w tab.1. z³] ,7 398,7 3997,7 2847,9 1142,4 7,4 297,3 4295, 4393,8 3225,8 194,9 36,3 36,8 126,8 452,6 uruchamiane nowe dzia³ania wsparcia finansowego w ramach tego rodzaju dop³at. W strukturze dop³at do produktów zdecydowanie wiêksz¹ czêœæ stanowi¹ p³atnoœci unijne. Ich udzia³ w 24 roku wyniós³ 93,1%, a w 25 97,2%, p³atnoœci krajowe natomiast stanowi³y niewielk¹ czêœæ, odpowiednio po 6,9 i 2,8% w ka dym roku.

4 Analiza wp³ywu dop³at bezpoœrednich na wyniki produkcyjno-ekonomiczne polskiego rolnictwa 335 Wp³yw p³atnoœci bezpoœrednich na wartoœæ produkcji i dochód rolniczy Wp³yw dop³at bezpoœrednich na wartoœæ produkcji odzwierciedla ró nica w wartoœci dodanej brutto wyra ona w cenach producenta i w cenach bazowych. Natomiast znaczenie dop³at w kreowaniu dochodu przedsiêbiorcy rolnego ukazuje relacja tych wartoœci. Prezentowane w tabeli 3 dane odzwierciedlaj¹ wp³yw subwencji na wartoœæ dodan¹ brutto. W 22 r. wartoœæ dodana brutto w cenach bazowych by³a o 2,8% ni sza od wartoœci dodanej brutto w cenach producenta. By³ to efekt wiêkszego udzia³u podatków ni subwencji, które stanowi³y odpowiednio 7,2 i 4,4% WDB. Wprowadzenie p³atnoœci unijnych w 24 roku spowodowa³o 28,4% wzrost wartoœci dodanej brutto w cenach bazowych w stosunku do wartoœci dodanej brutto w cenach producenta. W kolejnym roku 25 wzrost ten by³ jeszcze wiêkszy i wynosi³ 3,7%. W 22 r. dochód do dyspozycji przedsiêbiorcy rolnego stanowi³ jedynie 5,3% wartoœci dodanej brutto, w 24 ten sam udzia³ wzrós³ do 87,7 %, a w 25 do 91,1%. Wzrost udzia³u by³ spowodowany wprowadzeniem dop³at bezpoœrednich. Jednoczeœnie na skutek wzrostu wartoœci dodanej brutto w cenach bazowych obni y³ siê udzia³ pozosta³ych kategorii: podatków (z 7,2% w 22 r. do 5,4% w 25), amortyzacji (25,6% 22, 24,1% 24, 22,2% 25) i kosztów pracy najemnej (z 15,4 do 12,2%). Najwiêkszym wzrostem w ci¹gu roku odznacza³y siê subwencje. Jak wynika z drugiej czêœci tabeli 3, w latach 9. zaanga owanie polityki krajowej, w postaci dop³at bezpoœrednich, w kszta³towanie dochodów rolniczych by³o niewielkie, a udzia³ dop³at w dochodzie rolników stanowi³ jedynie 8,8% 12. Objêcie polskich rolników p³atnoœciami bezpoœrednimi w 24 roku spowodowa³o wzrost dochodów rolniczych. W pierwszym roku cz³onkostwa udzia³ dop³at ogó³em w dochodzie wyniós³ 38,9%, a w kolejnym roku 39,6%. Wœród dop³at bezpoœrednich wiêkszy wp³yw na dochody rolnicze maj¹ dop³aty do produkcji. W 24 roku ich udzia³ kszta³towa³ siê na poziomie 2,9%, a w 25 21,7%. Jednoczeœnie p³atnoœci uzupe³niaj¹ce stanowi³y w dwóch kolejnych latach po 17,9% dochodu rolniczego. Tabela 3. Udzia³ poszczególnych kategorii w wartoœci dodanej brutto w cenach producenta i dop³at w dochodzie rolniczym [%] Podsumowanie Wsparcie polskiego rolnictwa, za poœrednictwem dop³at bezpoœrednich, wyraÿnie wp³ywa nie tylko na wzrost wartoœci produkcji, ale przede wszystkim na dochód przedsiêbiorcy rolnego. Wprowadzenie dop³at bezpoœrednich by³o jednym z g³ównych czynników wzrostu dochodowoœci produkcji rolniczej w pierwszym roku cz³onkostwa Polski w UE. Istotne znaczenie dla wartoœci produkcji rolniczej maj¹ p³atnoœci uzupe³niaj¹ce. Wprowadzenie dop³at pozwoli³o na wzrost dochodu rolniczego nie tylko gospodarstwom rolnym specjalizuj¹cym siê w produkcji roœlinnej, ale równie poœrednio w hodowli zwierz¹t Udzia³ poszczególnych kategorii w wartoœci dodanej brutto Wartoœæ dodana brutto wcenachproducenta * Podatki Subwencje Wartoœæ dodana brutto wcenachbazowych Amortyzacja Wartoœæ dodana netto wcenachbazowych Czynsze dzier awne Saldo odsetek Dochód netto zczynnikówprodukcji Kosztypracynajemnej Dochód "przedsiêbiorcyrolnego" Udzia³ dop³at w dochodzie rolniczym Dochód "przedsiêbiorcyrolnego" Dop³atyrazem Dop³atydo produktów ** Dop³atydo produkcji *** 7,2 4,4 97,2 25,6 71,6 1,6 4,3 65,7 15,4 5,3 8,8 4,7 4,1 5,5 33,9 128,4 24,1 14,3 1,5 3, 99,8 12,1 87,7 38,9 17,9 2,9 * wartoœæ produkcji sektora rolniczego pomniejszona o zu ycie poœrednie, ** dop³atydo produktów to p³atnoœci uzupe³niaj¹ce, *** dop³atydo produkcji to pozosta³e p³atnoœci unijne. ród³o: jak w tab. 1. 5,4 36,1 13,7 22,2 18,5 1,6 3,6 13,3 12,2 91,1 39,6 17,9 21,7 12 Poœrednie wsparcie dochodów rolniczych to tak e dop³aty do KRUS, które stanowi¹ jedn¹ z najwiêkszych pozycji bud etu pañstwa, w 24 r. wynosi³y one prawie 16 mld z³, jednak e nie s¹ one uwzglêdniane w rachunku RER. Prezentowany udzia³ obejmuje jedynie dop³aty przys³uguj¹ce do produktów i produkcji.

5 336 J. Szpojankowska Wzrost wartoœci dodanej brutto po uwzglêdnieniu subwencji obrazuje, jak istotne znaczenie maj¹ p³atnoœci bezpoœrednie w kszta³towaniu wartoœci produkcji. Wysoki udzia³ prawie 4% subwencji w dochodzie przedsiêbiorcy rolnego œwiadczy o roli, jak¹ pe³ni¹ subwencje w tworzeniu dochodów rolników. Prezentowane opracowanie jest wstêpn¹ analiz¹ wp³ywu dop³at bezpoœrednich na wyniki produkcyjno-ekonomiczne rolnictwa. Niemniej jednak ju w okresie dwóch lat widoczny jest wp³yw p³atnoœci na wartoœæ produkcji i dochód rolniczy. Konkluduj¹c, dop³aty bezpoœrednie maj¹ i wydaje siê, e bêd¹ mieæ rosn¹ce znaczenie dla dochodowoœci polskiego rolnictwa. Czy bêd¹ przewy szaæ dochód rolnictwa, tak jak ma to miejsce w niektórych krajach UE, oka e siê to w przysz³oœci. Literatura Floriañczyk Z. 23: Charakterystyka instrumentów Wspólnej Polityki Rolnej oraz ich wp³yw na dochody rodzin rolniczych. IERiG, Warszawa, 28. Manual on the economic accounts for agriculture and forestry eaa/eaf 97, Rev. 1.1, Eurostat, 2. Rowiñski J. 23: Koszty i korzyœci cz³onkostwa Polski w UE (rolnictwo). [W:] Korzyœci i koszty z cz³onkostwa Polski w Unii Europejskiej. Centrum Europejskie Natolin, Warszawa, Rozporz¹dzenie Rady Ministrów z dnia 6 kwietnia 24 r. w sprawie rodzajów roœlin objêtych p³atnoœciami uzupe³niaj¹cymi [Dz. U. 24 Nr 6 poz. 4]. Rozporz¹dzenie Rady (WE) nr 1257/1999 z dnia 17 maja 1999 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich z Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej (EFOGR) oraz zmieniaj¹ce i uchylaj¹ce niektóre rozporz¹dzenia. Rozporz¹dzenie (WE) nr 138/24 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 5 grudnia 23 r. dotycz¹ce rachunków gospodarczych dla rolnictwa we Wspólnocie. Summary In article influence of direct payments on value of production and incomes of Polish agriculture were analysed. For that purpose results of economics accounts for agriculture (EAA) were used. The method of registration in EAA together with strengthening role of direct payments in gross value-added of agriculture and net agriculture income were presented. Main direction of farm support with the use of complementary payments was analyzed. Adres do korespondencji: mgr Justyna Szpojankowska Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnoœciowej Pañstwowy Instytut Badawczy w Warszawie Zak³ad Ogólnej Ekonomiki ul. Œwiêtokrzyska 2-2 Warszawa tel. ( 22) e- mail: szpojnakowska@ierigz.waw.pl