WDROŻENIE MIFID II Propozycja rynkowego standardu kwalifikacji ZAPROSZENIE DO DEBATY SEKTOROWEJ 1. Nowe wymagania kwalifikacyjne pod rządami MiFID II i Wytycznych ESMA Dyrektywa MiFID II weszła w życie 3 stycznia 2018. Celem nowej regulacji unijnej jest wzmocnienie ochrony inwestorów oraz podniesienie przejrzystości rynku poprzez bardziej zharmonizowane uregulowanie przepisów krajowych. Nowe zasady obejmują między innymi ocenę adekwatności i odpowiedniości informacji i doradztwa inwestycyjnego dla klientów i wyznaczają wymagania niezbędnej wiedzy i kompetencji dla pracowników firm inwestycyjnych. Celem niniejszego opracowania jest wskazanie potencjalnych korzyści dla banków i firm inwestycyjnych w Polsce, jakie mogą płynąć z rozsądnej implementacji Dyrektywy, ale także wskazanie zagrożeń, jakie mogą wyniknąć ze schematycznego, biurokratycznego podejścia do wdrażania regulacji. W opracowaniu proponuje się także nowe podejście do kwalifikacyjnego modelu dostarczania informacji i doradztwa inwestycyjnego w Polsce. Artykuł 25. Dyrektywy określa, że państwa członkowskie wymagają, aby firmy inwestycyjne zapewniały i wykazywały właściwym organom na żądanie, że osoby fizyczne świadczące na rzecz klienta usługi doradztwa Styczeń 2019
inwestycyjnego lub przekazujące mu informacje o instrumentach finansowych, usługach inwestycyjnych lub usługach dodatkowych w imieniu firmy inwestycyjnej posiadają wiedzę i kompetencje niezbędne do wypełniania obowiązków określonych w art. 24 i niniejszym artykule. Państwa członkowskie publikują kryteria, które mają być wykorzystywane do oceny takiej wiedzy i takich kompetencji. Europejski Urząd Nadzoru Giełd i Papierów Wartościowych, ESMA (ang. European Securities and Markets Authority) został zobowiązany do opracowania wytycznych określających kryteria oceny wiedzy i kompetencji wymagane przez dyrektywę i opublikował je w grudniu 2015 roku. W ten sposób ESMA zdefiniowała minimalne standardy wiedzy i kompetencji pracowników firm inwestycyjnych w UE. Zapisy zawarte w Wytycznych otworzyły szereg opcji implementacyjnych, zarówno na poziomie szczegółowych uregulowań krajowych, jak i indywidualnych rozwiązań wewnątrz firm. Po pierwsze, ESMA określa wymóg wiedzy jako zdobycie odpowiedniej kwalifikacji oraz wymóg kompetencji jako zdobycie odpowiedniego doświadczenia. Wytyczne ESMA definiują odpowiednią kwalifikację jako odpowiedną kwalifikację, inny test lub program szkoleniowy, spełniający kryteria określone w wytycznych 1, a odpowiednie kompetencje jako pomyślne wykazanie się przez pracownika zdolnością do świadczenia odpowiednich usług dzięki poprzednio wykonywanej pracy (ibidem). Wytyczne formalnie różnicują zakres wymagań wiedzowych dla osób udzielających informacji o produktach i usługach inwestycyjnych oraz dla osób świadczących usługę doradztwa inwestycyjnego. W tym drugim przypadku oczekuje się wyższej intensywności i poziomu wiedzy i kompetencji. Jednak w samych Wytycznych wymóg dla osób świadczących usługę doradztwa inwestycyjnego jest jedynie nieznacznie szerszy, a oba poziomy są określone opisowo i pozostawiają duże pole do interpretacji. ESMA wymaga jednocześnie zastosowania zasady proporcjonalności, co oznacza, że poziom odpowiedniej wiedzy i kompetencji powinien rosnąć wraz ze wzrostem zakresu i poziomu złożoności oferowanych produktów i usług. Wytyczne określają także wymagania w zakresie zapewnienia jakości dla wybranej metody wywiązania się z wymogów kwalifikacyjnych. Interpretując zapisy Wytycznych można wnioskować, że na poziomie uregulowań europejskich preferowanym rozwiązaniem jest wypełnienie wymogu wiedzy poprzez zdobycie odpowiedniej kwalifikacji zewnętrznej, która powinna być opublikowana przez nadzór krajowy na oficjalnej liście uznawanych kwalifikacji. Możliwym jest także podejście, w którym wiedza dostarczana i potwierdzana jest wewnętrznie, jednak to podmiot zewnętrzny dokonuje przeglądu i potwierdza jakość rozwiązania wewnętrznego. Dopuszcza się jednak również, aby cały system miał charakter wewnętrzny, a jego gwarantem była jednostka zapewnienia zgodności (ang. compliance) firmy inwestycyjnej. Dostępne spectrum rozwiązań może być oczywiście zawężone i doprecyzowane przez upoważniony organ krajowy. 1 Warto zauważyć, że oficjalne polskie tłumaczenie Wytycznych jest w sposób istotny nieprecyzyjne: Appropriate qualification means a qualification or other test or training course that meets the criteria set out by the guidelines. (Wytyczne, wersja angielska, str. 5); Odpowiednie kwalifikacje oznaczają pozytywne zaliczenie testu kwalifikacyjnego bądź odbycie szkolenia spełniającego kryteria określone niniejszymi wytycznymi. (Wytyczne, wersja polska, str. 5)
Rys. 1: Wdrożenie MiFID II: wspólne standardy czy wspólnota rozbieżności w kwalifikacjach ESMA oczekuje, że Wytyczne przyczynią się do większego ujednolicenia wiedzy i kompetencji pracowników firm inwestycyjnych udzielających informacji o produktach i usługach inwestycyjnych oraz świadczących usługę doradztwa finansowego klientom. 2. Wytyczne ESMA wobec dostępnych europejskich standardów kwalifikacyjnych Z pewnym zaskoczeniem można odebrać decyzję europejskiego organu nadzoru ESMA, który wprowadza znaczącą zmianę w regulacyjnych wymaganiach kwalifikacyjnych dla sektora firm inwestycyjnych i NIE wykorzystuje ŻADNEGO z nowoczesnych standardów kwalifikacyjnych rekomendowanych dla rynku europejskiego, w tym Europejskiej Ramy Kwalifikacji, które są dostępne w krajach członkowskich UE od dłuższego czasu. Należą do nich m.in: Europejska Rama Kwalifikacji, ERK (ang. European Qualifications Framework, EQF, Rekomendacja Parlamentu Europejskiego i Rady Europy z dnia 23 kwietnia, 2008), która została wdrożona w większości krajów UE. ERK określa, czym jest kwalifikacja, definiuje tzw. efekty uczenia się (ang. learning outcomes), opisujące kwalifikację i wyznacza osiem jasno opisanych poziomów kwalifikacji. Polska wdrożyła to rozwiązanie tworząc Polską Ramę Kwalifikacji. Jej odpowiednikiem w sektorze bankowym jest Sektorowa Rama Kwalifikacji Sektora Bankowego, zachowująca ekwiwalentność poziomów kwalifikacji z ERK i PRK; Europejski System Akumulowania i Przenoszenia Osiągnięć w Kształceniu i Szkoleniu zawodowym (ang. European Credit System for Vocational Education and Training, ECVET, Rekomendacja Parlamentu Europejskiego i Rady Europy z dnia 18 czerwca, 2009), który udostępnia metodę oszacowania wielkości kwalifikacji, potwierdzania kwalifikacji oraz akumulowania i przenoszenia uporządkowanych zestawów efektów uczenia się pomiędzy różnymi systemami kształcenia;
Europejska Rama Zapewnienia Jakości Kształcenia i Szkolenia Zawodowego (ang. European Quality Assurance Reference Framework for Vocational Education and Training, EQAVET, Rekomendacja Parlamentu Europejskiego i Rady Europy z dnia 18 czerwca, 2009), która wyznacza europejskie standardy dla zapewnienia jakości w kwalifikacjach zawodowych. Prezentując powyższe rozwiązania, warto odnotować, że europejska organizacja instytutów bankowych w Europie, the European Banking and Financial Services Training Network (http://www.ebtn-association.eu, 24 członków europejskich, w tym Warszawski Instytut Bankowości, i 19 członków stowarzyszonych), skutecznie zintegrowała powyższe trzy rekomendacje i opracowała standard jakości kwalifikacji dla europejskiego sektora usług finansowych, Standard z Potrójnym E (http://www.triple-e-ebtn.eu/). Standard określa, jak kwalifikacja powinna być zaprojektowana i w jaki sposób powinna być prowadzona. Standard z Potrójnym E daje możliwość zwiększenia jakości i przejrzystości kwalifikacji w sektorze i tym samym podniesienia zaufania do usług oferowanych przez firmy i pracowników sektora. Rys. 2. Struktura Standardu z Potrójnym E wg EBTN, oparta na ERK, ECVET i EQAVET Przyjrzyjmy się krótko synergiom, jakie można zidentyfikować pomiędzy europejskimi instrumentami kwalifikacyjnymi ujętymi w Standardzie z Potrójnym E i Wytycznymi ESMA dla wymagań wiedzowych i kompetencyjnych w informowaniu i doradztwie inwestycyjnym. Standard z Potrójnym E wykorzystuje europejską definicję kwalifikacji : formalny wynik (certyfikat, dyplom lub tytuł) procesu oceny uzyskany w sytuacji, w której właściwy organ stwierdza, że dana osoba osiągnęła efekty uczenia się zgodne z określonymi standardami i/lub posiada odpowiednie kompetencje do wykonywania pracy w określonym zawodzie. Kwalifikacje są potwierdzeniem oficjalnego uznania wartości efektów uczenia się na rynku pracy. Kwalifikacje mogą dawać prawo do wykonywania konkretnego zawodu (Terminology of European education and training policy: a selection of 130 terms., 2nd ed. Luxembourg: Publications Office. Cedefop, 2014).
Z powyższej definicji jasno wynika, że test i program szkoleniowy NIE są kwalifikacją. Program szkoleniowy może prowadzić do kwalifikacji, a test może być formą potwierdzenia kwalifikacji. Kwalifikacja z Potrójnym E musi być opisana efektami uczenia się, czyli precyzyjnym określeniem, co posiadacz kwalifikacji powinien wiedzieć, rozumieć i potrafić wykonać w efekcie procesu uczenia się (który nie musi być procesem nauczania). Każda kwalifikacja z Potrójnym E jest odniesiona do poziomu. Będzie nim poziom krajowej ramy kwalifikacji jako odpowiednika Europejskiej Ramy Kwalifikacji lub poziom referencyjny do ERK (jeśli rama krajowa nie została jeszcze w pełni implementowana). Poziom ramy jest wskazaniem złożoności i zaawansowania danej kwalifikacji. Im wyższy poziom ramy, tym wyższe wymagania kompetencyjne powinien spełnić posiadacz kwalifikacji. W ten sposób uzyskujemy praktyczne narzędzie do zastosowania zasady proporcjonalności, zawartej w wytycznych ESMA. Standard z Potrójnym E wymaga także odpowiedniego zapewnienia jakości, w tym oddzielenia procesu szkoleniowego od egzaminowania i certyfikowania oraz potwierdzenia instytucjonalnej jakości organizacji, która certyfikację prowadzi. Co ważne, dotychczas akredytację do standardu z Potrójnym E uzyskały kwalifikacje, z których w Europie korzysta ponad 55 tysięcy pracowników sektora usług finansowych. Wśród tych kwalifikacji jest Europejski Certyfikat Bankowca z Potrójnym E, stanowiący ważny element Systemu Standardów Kwalifikacyjnych w Bankowości Polskiej oraz certyfikaty w obszarze doradztwa finansowego prowadzone przez European Financial Planning Assosiation, reprezentowane w Polsce przez EFPA Polska: Europejski Praktyk Inwestycyjny, EFPA EIP oraz Certyfikowany Doradca Finansowy, EFPA EFA. Rys. 3. Europejskie pomosty dla wspólnych standardów w ramach MiFID II, oparte na europejskich rozwiązaniach kwalifikacyjnych i uwzględnione w certyfikatach EFPA Wdrożenie MiFID II: obraz rzeczywistości Należy odnotować, że dotychczas pełen pakiet regulacji krajowych nie został jeszcze wdrożony we wszystkich krajach członkowskich (Raport EFPA Europa, Assesment of implementation in EU member states of MiFID II requirements on knowledge and competence). W Polsce regulacją implementującą MiFID II jest Ustawa o zmianie ustawy o obrocie instrumentami finansowymi i innych ustaw, która weszła w życie 20 kwietnia br. W Dzienniku Ustaw ogłoszono także Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 29 maja 2018 r. w sprawie
szczegółowych warunków technicznych i organizacyjnych dla firm inwestycyjnych, banków, o których mowa w art. 70 ust. 2 ustawy o obrocie instrumentami finansowymi, i banków powierniczych. W 41. 1. Rozporządzenie stwierdza, że Firma inwestycyjna upoważnia osobę do wykonywania czynności, o których mowa w art. 82a ust. 1 pkt 1 ustawy, jako autoryzowanego pracownika, jeżeli posiada ona, w zależności od rodzaju powierzonych obowiązków, odpowiednią wiedzę i kompetencje. Rozporządzenie definiuje zakres wiedzy i kompetencji osobno dla osób udzielających informacji o instrumentach finansowych i osobno szersze dla osób wykonujących czynności doradztwa inwestycyjnego, wymagając zachowania zasady proporcjonalności poziomu wiedzy i kompetencji adekwatnie do złożoności wykonywanych zadań. Jednak, podobnie jak Wytyczne ESMA, Rozporządzenie określa oba poziomy opisowo, nie dając miary ich złożoności i zawansowania, co pozostawia pole do interpretacji. To oznacza, że praktyka stosowania będzie zapewne kształtowała się w dłuższym terminie jako proces docierania rozwiązań wewnątrz firm i praktyki nadzorczej UKNF. Ten stan powinien mobilizować do poszukiwania optymalnych rozwiązań krajowych, które zabezpieczą odpowiednio klientów, zgodnie z duchem dyrektywy, ale jednocześnie utrzymają konkurencyjność polskiego rynku. 3. Praktyka implementacji MiFID II w krajach członkowskich: pierwsze obserwacje W zarysowanym powyżej kontekście, przyjmując perspektywę strategicznego celu MiFID II, którym jest zwiększenie ochrony klientów i przejrzystości rynków poprzez harmonizację uregulowań, warto dokonać krótkiego przeglądu pierwszych doświadczeń w zakresie implementacji dyrektywy: czy uzyskujemy wspólne standardy, czy doprowadzamy do upowszechnienia zróżnicowania podejść. Rys 4. Wytyczne ESMA: w poszukiwaniu zbieżności czy budowanie rozbieżności (ERK Europejska Ramy Kwalifikacji; Kolor zielony: rekomendowane praktyki z rynku holenderskiego)
ESMA zdefiniowała standard minimum wymaganej wiedzy i kompetencji poprzez dość ogólny opis głównych zagadnień, w których pracownik powinien wykazywać się zrozumieniem. Język wskazuje na wymagania wyłącznie wiedzowe, choć odnoszone są one do wiedzy i kompetencji. Nie podano miary referencyjnej co do poziomu zaawansowania i złożoności wymaganej wiedzy i kompetencji, choć mówi się wprost o potrzebie zastosowania zasady proporcjonalności. Takie podejście powoduje, że w różnych krajach pracownicy o podobnym profilu zawodowym będą mieli wymagania na różnych poziomach. To zróżnicowanie może też wystąpić na poziomie krajowym pomiędzy różnymi instytucjami. Bez zastosowania poziomów kwalifikacji oraz transparentnych standardów zapewnienia jakości te różnice są oczywiście niewidoczne, a rozwiązanie może wydawać się spójne. Szczególnym przykładem jest Polska, gdzie dotychczas doradztwo inwestycyjne jest zarezerwowane wyłącznie dla osób z licencją doradcy inwestycyjnego i maklera, których kwalifikacje - jeśli odniesiemy je do dyplomów magistra - znajdują się na 7 poziomie Polskiej i Europejskiej Ramy Kwalifikacji. To powoduje sytuację, w której licencję doradcy inwestycyjnego może na podstawie umowy podpisanej pomiędzy uczelnią wyższą a UKNF - uzyskać student kończący studia magisterskie, a doświadczeni doradcy finansowi, którzy zdają praktyczny 6-godzinny egzamin zawodowy EFPA EFP, mogą jedynie udzielać informacji o produktach inwestycyjnych lub przekazywać rekomendację sporządzone przez doradcę inwestycyjnego, podobnie jak wszyscy pozostali pracownicy firm inwestycyjnych. Nowe Rozporządzenie Ministra Finansów zmienia ten stan formalnie. Umożliwia potwierdzenie kwalifikacji na obu poziomach poprzez realizację ścieżki szkoleniowo-certyfikacyjnej, opisanej w Rozporządzeniu. Zapowiada również możliwość potwierdzenia odpowiedniej wiedzy i kompetencji poprzez tytuł naukowy lub zawodowy, zgodnie z wykazem określonym przez ministra właściwego do spraw instytucji finansowych, wydanym na podstawie art.94 ust. 3 Ustawy. Rozporządzenie w tym zakresie nie zostało jednak jeszcze wydane. Rys. 5. Rozporządzenie MF: ścieżka wypełnienia wymagań wiedzy i kompetencji
Czy zapisy Rozporządzenia zmienią praktykę wypełniania wymogów kwalifikacyjnych pracowników i co ważniejsze realia doradztwa inwestycyjnego w Polsce, to będzie można obserwować dopiero okaże jako efekt rozwiązań wdrożeniowych na poziomie firm oraz oceny tych działań przez UKNF. Rys. 5. Różne poziomy wymagań kwalifikacyjnych wg ESMA i w Polsce (SRKB: Sektorowa Rama Kwalifikacji Sektora Bankowego, PL) Mamy też przykłady innych rozwiązań krajowych w UE. W Holandii krajowy nadzorca nad rynkiem papierów wartościowych AFM (ang. The Dutch Authority for the Financial Markets) oddelegował implementację Wytycznych ESMA do sektorowej fundacji not-for-profit, o charakterze samoregulacyjnym DSI (ang. Dutch Securities Institute). DSI opracowała cztery wystandaryzowane kwalifikacje, odpowiadające najważniejszym profilom zawodowym dla pracowników świadczących usługę doradztwa inwestycyjnego i udzielających informacji o produktach inwestycyjnych. Każda z kwalifikacji jest opisana efektami uczenia się i odniesiona do jednego z poziomów Holenderskiej Ramy Kwalifikacji (krajowego odpowiednika ERK). Uzyskanie jednej z tych kwalifikacji wypełnia wymagania regulacyjne wynikające z MiFID II na rynku holenderskim. Podobne rozwiązania obowiązują w Wielkiej Brytanii i Irlandii, a w pewnym zakresie również w Hiszpanii, gdzie nadzór CNMW opublikował oficjalną listę kwalifikacji uznawanych w ramach MiFID II. Analizując dalej, należy podkreślić, że prawidłowo opisany zakres merytoryczny kwalifikacji, doprecyzowany pod względem poziomu zaawansowania i złożoności, nie wystarcza dla rzetelności kwalifikacji. Kluczowy jest sposób potwierdzenia, że posiadacz kwalifikacji dysponuje wiedzą i kompetencjami deklarowanymi w danej kwalifikacji. Dlatego tak ważne są rozstrzygnięcia w zakresie systemów zapewniania jakości dla
kwalifikacji. Jak przedstawiono powyżej, ESMA pozostawia duży zakres możliwych rozwiązań. Stąd też, jak można się było spodziewać, już dziś widzimy, że firmy bardzo różnie podchodzą do sposobu wypełnienia wymogów w tym zakresie. Są firmy, które deklarują, że cały proces będzie realizowany wewnętrznie, a strażnikiem rozwiązania będzie departament zgodności. Są też takie, które potwierdzają wymagane kompetencje zewnętrznymi kwalifikacjami, oferowanymi w wysokim reżimie krajowych i/lub międzynarodowych akredytacji. W świetle przedstawionych powyżej argumentów, proponujemy rozważenie zmodyfikowanego podejścia do wymogów kwalifikacyjnych w obszarze informowania i doradztwie inwestycyjnym w Polsce, które: Adekwatnie wypełni wymagania zawarte w dyrektywie MiFID II, Wytycznych ESMA i krajowych regulacjach, Zapewni zastosowanie zasady proporcjonalności co do wymagań kwalifikacyjnych w zależności od złożoności zadań wykonywanych przez różne grupy pracowników firm inwestycyjnych, Dopasuje poziom kwalifikacji wyodrębnionych grup pracowników do potrzeb obsługiwanych przez nich grup klientów i jednocześnie pozwoli na lepsze wykorzystanie potencjału kompetencyjnego pracowników firm inwestycyjnych, Umożliwi pracownikom firm inwestycyjnych z potwierdzonymi kwalifikacjami udział w procesie dostarczania usługi doradztwa inwestycyjnego, z zachowaniem bezpieczeństwa procesu dla klientów i firm inwestycyjnych, zgodnie z wymaganiami regulacyjnymi, Zbliży rozwiązania polskie do praktyk stosowanych na innych rynkach europejskich, Zwiększy dostęp klientów do profesjonalnych usług doradczych, umożliwiając wzrost oszczędności i inwestycji jako zabezpieczenie potrzeb obywateli, w tym na ważne cele emerytalne, Poprzez lepiej dopasowane, potwierdzone i wyższe kwalifikacje pracowników firm inwestycyjnych przyczyni się do realnej ochrony klientów i większego bezpieczeństwa współpracy z klientami, podniesienia przejrzystości rynku i wzmocnienia zaufanie do usług finansowych i pracowników pracujących w sektorze.
NOWY MODEL DOSTARCZANIA USŁUGI INFORMOWANIA O PRODUKATACH FINANSOWYCH I DORADZTWA INWESTYCYJNEGO z wykorzystaniem potencjału certyfikowanych doradców finansowych z potwierdzonymi kwalifikacjami Opracowano: EFPA Polska Rys. 6. Propozycja struktury wymagań kwalifikacyjnych dla usługi doradztwa inwestycyjnego, zgodna z MiFID II, z wykorzystaniem poziomów Sektorowej Ramy Kwalifikacji SRKB Styczeń 2019