instytucje gospodarki rynkowej

instytucje gospodarki rynkowej redakcja naukowa Tadeusz Włudyka, Marcin Smaga Maciej Matuszewski, Wojciech Matuszewski Krzysztof Oplustil, Marek Porzycki, Marcin Smaga Tadeusz Włudyka, Paweł Marek Woroniecki SERIA AKADEMICKA 3. WYDANIE

instytucje gospodarki rynkowej redakcja naukowa Tadeusz Włudyka, Marcin Smaga Maciej Matuszewski, Wojciech Matuszewski Krzysztof Oplustil, Marek Porzycki, Marcin Smaga Tadeusz Włudyka, Paweł Marek Woroniecki Zamów książkę w księgarni internetowej SERIA AKADEMICKA 3. WYDANIE WARSZAWA 2018

Stan prawny na 1 października 2018 r. Wydawca Izabella Małecka Redaktor prowadzący Paulina Staniszewska-Chudzik Opracowanie redakcyjne Małgorzata Masłowska Łamanie Wolters Kluwer Polska Poszczególne rozdziały napisali: Maciej Matuszewski rozdz. 2 pkt 15; rozdz. 18 Wojciech Matuszewski rozdz. 18 Krzysztof Oplustil rozdz. 4 pkt 4; rozdz. 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17 Marek Porzycki rozdz. 11, 12, 13, 15, 16, 17 Marcin Smaga rozdz. 1 pkt 1-3, 6, 8 9; rozdz. 2 pkt 10, 13, 15; rozdz. 3; rozdz. 4 pkt 1, 3, rozdz. 5, 6, 7; rozdz. 8 pkt 1; rozdz. 9 pkt 1 8 Tadeusz Włudyka rozdz. 1 pkt 2 5, 7; rozdz. 2 pkt 1 14, 16 18; rozdz. 3; rozdz. 4 pkt 2 3; rozdz. 5, 6, 7; rozdz. 8 pkt 1 3; rozdz. 9 pkt 9; rozdz. 19 Paweł Marek Woroniecki rozdz. 10, 15 Ta książka jest wspólnym dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, byś przestrzegał przysługujących im praw. Książkę możesz udostępnić osobom bliskim lub osobiście znanym, ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A jeśli musisz skopiować część, rób to jedynie na użytek osobisty. SZANUJMY PRAWO I WŁASNOŚĆ Więcej na www.legalnakultura.pl POLSKA IZBA KSIĄŻKI Copyright by Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o., 2018 ISBN 978-83-8160-029-3 3. wydanie Dział Praw Autorskich 01-208 Warszawa, ul. Przyokopowa 33 tel. 22 535 82 19 e-mail: ksiazki@wolterskluwer.pl www.wolterskluwer.pl księgarnia internetowa www.profinfo.pl

SPIS TREŚCI Wykaz skrótów... 11 Słowo wstępne... 15 Słowo wstępne do wydania trzeciego... 17 Rozdział pierwszy Pojęcia... 19 1. Początki ekonomii (Marcin Smaga)... 19 2. Definicja ekonomii (Tadeusz Włudyka, Marcin Smaga)... 21 3. Prawidłowości i prawa ekonomiczne (Tadeusz Włudyka, Marcin Smaga)... 22 4. Ekonomia a inne nauki (Tadeusz Włudyka)... 25 5. Definicja polityki gospodarczej (Tadeusz Włudyka)... 26 6. Uwarunkowania polityki gospodarczej (Marcin Smaga)... 27 7. Cele polityki gospodarczej (Tadeusz Włudyka)... 29 8. Instrumenty polityki gospodarczej (Marcin Smaga)... 32 9. Dziedziny polityki gospodarczej (Marcin Smaga)... 34 Literatura... 35 Rozdział drugi Historia... 37 1. Starożytność i średniowiecze (Tadeusz Włudyka)... 37 2. Merkantylizm (Tadeusz Włudyka)... 39 3. Fizjokratyzm (Tadeusz Włudyka)... 41 4. Nowe stosunki produkcji w Europie Zachodniej (Tadeusz Włudyka)... 43 5. Rozwój przemysłu i handlu w Stanach Zjednoczonych (Tadeusz Włudyka)... 46 6. Rewolucja przemysłowa w Europie Środkowo-Wschodniej (Tadeusz Włudyka)... 48 7. Rozwój gospodarczy w krajach azjatyckich (Tadeusz Włudyka)... 48 8. Szkoła klasyczna w ekonomii (Tadeusz Włudyka)... 49 9. Szkoła historyczna (Tadeusz Włudyka)... 54

6 Spis treści 10. Szkoła subiektywistyczno-marginalna (Tadeusz Włudyka, Marcin Smaga)... 55 11. Szkoła lozańska (Tadeusz Włudyka)... 58 12. Szkoła neoklasyczna (Tadeusz Włudyka)... 62 13. Szkoła krakowska (Tadeusz Włudyka, Marcin Smaga)... 62 14. Instytucjonalizm (Tadeusz Włudyka)... 72 15. Keynesizm (Maciej Matuszewski, Marcin Smaga)... 76 16. Monetaryzm (Tadeusz Włudyka)... 77 17. Trzecia droga w doktrynach ekonomicznych (Tadeusz Włudyka)... 80 18. Teoria racjonalnych oczekiwań (Tadeusz Włudyka)... 82 Literatura... 83 Rozdział trzeci Gospodarowanie (Tadeusz Włudyka, Marcin Smaga)... 85 1. Własność... 85 2. Dobro... 87 3. Potrzeba... 90 4. Proces gospodarowania... 93 5. Wybór ekonomiczny... 97 6. Stan równowagi... 99 7. Koszt alternatywny... 102 8. Podmioty gospodarcze... 105 Literatura... 109 Rozdział czwarty Państwo... 111 1. Systemy gospodarcze (Marcin Smaga)... 111 2. Ordoliberalizm (Tadeusz Włudyka)... 116 3. Interwencja państwa w gospodarkę (Tadeusz Włudyka, Marcin Smaga)... 120 4. Funkcje państwa (Krzysztof Oplustil)... 127 Literatura... 132 Rozdział piąty Konsument (Tadeusz Włudyka, Marcin Smaga)... 133 Literatura... 140 Rozdział szósty Przedsiębiorstwo (Tadeusz Włudyka, Marcin Smaga)... 141 Literatura... 151 Rozdział siódmy Rynek (Tadeusz Włudyka, Marcin Smaga)... 153 1. Rodzaje rynków... 153

Spis treści 7 2. Wartość a cena... 154 3. Struktury rynkowe... 156 4. Popyt i podaż... 160 5. Polityka cenowa... 167 Literatura... 171 Rozdział ósmy Dochód narodowy... 173 1. Mierniki (Tadeusz Włudyka, Marcin Smaga)... 173 2. Podział dochodu narodowego (Tadeusz Włudyka)... 179 3. Równowaga ekonomiczna (Tadeusz Włudyka)... 180 Literatura... 181 Rozdział dziewiąty Cykl koniunkturalny... 183 1. Wzrost gospodarczy (Marcin Smaga)... 183 2. Czynniki wzrostu gospodarczego (Marcin Smaga)... 186 3. Modele wzrostu (Marcin Smaga)... 190 4. Bariery wzrostu gospodarczego (Marcin Smaga)... 191 5. Rodzaje wahań gospodarczych (Marcin Smaga)... 192 6. Cykl koniunkturalny (Marcin Smaga)... 194 7. Teorie cyklu koniunkturalnego (Marcin Smaga)... 196 8. Narzędzia polityki antycyklicznej państwa (Marcin Smaga)... 199 9. Kryzys 2008 r. (Tadeusz Włudyka)... 200 Literatura... 204 Rozdział dziesiąty Budżet i podatki (Krzysztof Oplustil, Paweł Marek Woroniecki)... 205 1. Polityka fiskalna... 205 2. System podatkowy jako instrument polityki fiskalnej... 210 3. Zarys prawnych uwarunkowań polityki fiskalnej państwa... 219 4. Prawne uwarunkowania samorządowej polityki fiskalnej zarys problematyki... 240 Literatura... 267 Rozdział jedenasty Pieniądz (Krzysztof Oplustil, Marek Porzycki)... 269 1. Ramy prawne i instytucjonalne polityki pieniężnej... 269 2. Pieniądz jako przedmiot polityki pieniężnej... 273 3. Inflacja i deflacja... 283 4. Funkcje banku centralnego. Narodowy Bank Polski jako kreator polityki pieniężnej w Polsce... 292

8 Spis treści 5. Strategie i instrumenty polityki pieniężnej... 296 Literatura... 308 Rozdział dwunasty Waluta (Krzysztof Oplustil, Marek Porzycki)... 311 1. Pojęcie kursu walutowego. Cele polityki walutowej... 311 2. Systemy kursu walutowego... 313 3. Ewolucja międzynarodowego systemu walutowego... 320 4. Unie walutowe... 325 Literatura... 327 Rozdział trzynasty Unia walutowa w Europie (Krzysztof Oplustil, Marek Porzycki)... 329 1. Historia integracji walutowej w Europie... 329 2. Prawne i instytucjonalne podstawy Unii Gospodarczej i Walutowej... 332 3. Derogacja i warunki przyjęcia euro... 336 4. Perspektywa przyjęcia euro przez Polskę... 340 5. Kryzys strefy euro od 2010 r... 347 Literatura... 362 Rozdział czternasty Rynek pracy (Krzysztof Oplustil)... 365 1. Pojęcie i funkcje rynku pracy... 365 2. Rynek pracy jako przedmiot oddziaływania polityki zatrudnienia... 367 3. Bezrobocie i jego rodzaje... 371 4. Instytucjonalne czynniki wpływające na poziom zatrudnienia i bezrobocia... 377 5. Instrumenty polityki zatrudnienia... 381 6. Główne problemy polskiego rynku pracy... 388 7. Dialog społeczny... 391 Literatura... 393 Rozdział piętnasty Rynek finansowy i kapitałowy (Krzysztof Oplustil, Marek Porzycki, Paweł Marek Woroniecki)... 395 1. Charakterystyka rynku finansowego... 395 2. Funkcje rynku finansowego... 397 3. Podział rynku finansowego i kapitałowego... 400 4. Rodzaje instrumentów finansowych... 403 5. Uczestnicy rynku finansowego... 410 6. Nadzór nad rynkiem finansowym w Polsce i Unii Europejskiej... 422 Literatura... 433

Spis treści 9 Rozdział szesnasty Polityka właścicielska państwa i prywatyzacja (Krzysztof Oplustil, Marek Porzycki)... 435 1. Pojęcie i cele polityki właścicielskiej i prywatyzacji... 435 2. Rodzaje polityki prywatyzacyjnej... 438 3. Ryzyka i bariery prywatyzacji... 441 4. Prywatyzacja w Polsce po 1989 r... 444 5. Działalność gospodarcza państwa w sferze dominium... 450 6. Zarządzanie mieniem państwowym i nadzór właścicielski w spółkach z udziałem Skarbu Państwa... 454 7. Sposoby zabezpieczania wpływu państwa na spółki działające w tzw. strategicznych sektorach gospodarki... 463 Literatura... 469 Rozdział siedemnasty Handel międzynarodowy (Krzysztof Oplustil, Marek Porzycki)... 471 1. Pojęcie i rodzaje... 471 2. Przyczyny istnienia międzynarodowej wymiany handlowej teorie handlu zagranicznego... 473 3. Bilans płatniczy państwa... 478 4. Protekcjonistyczna polityka handlowa... 480 5. Tendencje liberalizacyjne w handlu międzynarodowym... 485 6. Integracja w ramach Unii Europejskiej... 494 Literatura... 500 Rozdział osiemnasty Ochrona środowiska (Maciej Matuszewski, Wojciech Matuszewski)... 503 1. Znaczenie społeczno-gospodarcze środowiska... 503 2. Wpływ gospodarowania na środowisko... 505 3. Polityka ochrony środowiska... 506 4. Cechy polityki ochrony środowiska... 509 5. Polityka ochrony środowiska w Polsce... 513 6. Wpływ integracji polityczno-gospodarczej na politykę ekologiczną Polski... 521 Literatura... 539 Rozdział dziewiętnasty Trzy dekady transformacji (Tadeusz Włudyka)... 541 Literatura... 558

10 Spis treści Wykaz aktów prawnych... 559 Spis tabel i ilustracji w tekście... 565 Indeks osób... 567 Indeks rzeczowy... 575 Redaktorzy naukowi... 587

Wykaz skrótów 11 WYKAZ SKRÓTÓW Akty prawne Konstytucja RP Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2.04.1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm.) k.s.h. ustawa z 15.09.2000 r. Kodeks spółek handlowych (Dz.U. z 2017 r. poz. 1577 ze zm.) statut ESBC i EBC Protokół nr 4 do Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej w sprawie Statutu Europejskiego Systemu Banków Centralnych i Europejskiego Banku Centralnego (Dz.Urz. UE z 2016 r. C 202, s. 230) r TFUE Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (wersja skonsolidowana: Dz.Urz. UE z 2012 r. C 326, s. 47) TUE Traktat o Unii Europejskiej (Dz.U. z 2004 r. poz. 864/30 ze zm.) u.d.j.s.t. ustawa z 13.11.2003 r. o dochodach jednostek samorządu terytorialnego (Dz.U. z 2017 r. poz. 1453 ze zm.) u.f.i. ustawa z 27.05.2004 r. o funduszach inwestycyjnych i zarządzaniu alternatywnymi funduszami inwestycyjnymi (Dz.U. z 2018 r. poz. 1355 ze zm.) u.f.p. ustawa z 27.08.2009 r. o finansach publicznych (Dz.U. z 2017 r. poz. 2077 ze zm.) u.k.n.u.p ustawa z 30.08.1996 r. o komercjalizacji i niektórych uprawnieniach pracowników (Dz.U. z 2017 r. poz. 1055 ze zm.) ustawa o NBP ustawa z 29.08.1997 r. o Narodowym Banku Polskim (Dz.U. z 2017 r. poz. 1373 ze zm.) u.o.i.f. ustawa z 29.07.2005 r. o obrocie instrumentami finansowymi (Dz.U. z 2017 r. poz. 1768 ze zm.) u.p.o.l. ustawa z 12.01.1991 r. o podatkach i opłatach lokalnych (Dz.U. z 2017 r. poz. 1785 ze zm.) u.p.r. ustawa z 15.11.1984 r. o podatku rolnym (Dz.U. z 2017 r. poz. 1892) u.p.z. ustawa z 20.04.2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz.U. z 2018 r. poz. 1265 ze zm.) u.s.g. ustawa z 8.03.1990 r. o samorządzie gminnym (Dz.U. z 2018 r. poz. 994 ze zm.) u.s.p. ustawa z 5.06.1998 r. o samorządzie powiatowym (Dz.U. z 2018 r. poz. 995 ze zm.)

12 Wykaz skrótów u.s.w. ustawa z 5.06.1998 r. o samorządzie województwa (Dz.U. z 2018 r. poz. 913 ze zm.) u.z.z.m.p. ustawa z 16.12.2016 r. o zasadach zarządzania mieniem państwowym (Dz.U. z 2018 r. poz. 1182 ze zm.) Inne APP Asset Purchase Programme (program skupu aktywów) AWS Akcja Wyborcza Solidarność BFG Bankowy Fundusz Gwarancyjny CDS credit-default swap CIT Corporate Income Tax (podatek dochodowy od osób prawnych) EBC Europejski Bank Centralny ECOFIN Economic and Financial Affairs Council (Rada do spraw gospodarczych i finansowych) ECU European Currency Unit EEA European Environment Agency (Europejska Agencja Środowiska) EFSF European Financial Stability Facility (Europejski Instrument Stabilności Finansowej) EFSM European Financial Stabilisation Mechanism (Europejski Mechanizm Stabilizacji Finansowej) EFTA European Free Trade Association (Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu) ELA Emergency Liquidity Assistance (nadzwyczajne wsparcie płynnościowe) EMI European Monetary Institute (Europejski Instytut Walutowy) EMS European Monetary System (Europejski System Walutowy) EOG Europejski Obszar Gospodarczy ERM Exchange Rate Mechanism (Mechanizm Kursów Wymiany) ESA European Supervisory Authorities (Europejskie Urzędy Nadzoru) ESBC Europejski System Banków Centralnych ESM European Stability Mechanism (Europejski Mechanizm Stabilności) TS Trybunał Sprawiedliwości EWG Europejska Wspólnota Gospodarcza FDIC Federal Deposit Insurance Corporation (federalny system ochrony depozytów) Fed Federal Reserve (Rezerwa Federalna) FOR Forum Obywatelskiego Rozwoju GATT General Agreement on Tariffs and Trade (Układ Ogólny w sprawie Taryf Celnych i Handlu) GPW Giełda Papierów Wartościowych GUS Główny Urząd Statystyczny IPO Initial Public Offering (Pierwsza Oferta Publiczna) ISDS investor-to-state dispute settlement JST jednostka samorządu terytorialnego KDPW Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych

Wykaz skrótów 13 KNF Komisja Nadzoru Finansowego LTRO longer-term refinancing operations MFW Międzynarodowy Fundusz Walutowy MSP Ministerstwo Skarbu Państwa NBP Narodowy Bank Polski NFI narodowe fundusze inwestycyjne OECD Organization for Economic Co-operation and Development (Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju) OFE otwarte fundusze emerytalne PIT Personal Income Tax (podatek dochodowy od osób fizycznych) PKB produkt krajowy brutto PKN produkt krajowy netto PKO BP Powszechna Kasa Oszczędności Bank Polski PNB produkt narodowy brutto PPH Przegląd Prawa Handlowego PSL Polskie Stronnictwo Ludowe PZPR Polska Zjednoczona Partia Robotnicza QE quantitative easing rbg roboczogodzina RPP Rada Polityki Pieniężnej SDR Special Drawing Rights (specjalne prawa ciągnienia) SKOK spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe SLD Sojusz Lewicy Demokratycznej SP Skarb Państwa SSM Single Supervisory Mechanism (jednolity mechanizm nadzorczy) TARGET2 Trans-European Automated Real-Time Gross Settlement Express Transfer System (paneuropejski system międzybankowych rozliczeń w euro w czasie rzeczywistym) TLTRO targeted longer-term refinancing operations TTIP Transatlantic Trade and Investment Partnership (Transatlantyckie Partnerstwo w dziedzinie Handlu i Inwestycji) UE Unia Europejska UGW Unia Gospodarcza i Walutowa UNEP United Nations Environment Programme (Program Ochrony Środowiska Narodów Zjednoczonych) UW Unia Wolności VAT Value Added Tax (podatek od towarów i usług PTU) WE Wspólnoty Europejskie WIBOR Warsaw Interbank Offered Rate WIG Warszawski Indeks Giełdowy WTO World Trade Organization (Światowa Organizacja Handlu)

Słowo wstępne 15 SŁOWO WSTĘPNE Pierwsza dekada XXI wieku przyniosła w globalnej rzeczywistości serię negatywnych wydarzeń gospodarczych, a zwłaszcza finansowych, i całkowicie przewartościowała dotychczasowe myślenie o gospodarce zarówno z punktu widzenia teoretycznego, jak i praktycznego. Najgłębszy od kilku dekad kryzys finansowy, w konsekwencji także gospodarczy, wybuchł w krajach wysoko rozwiniętych, a został wywołany pojawieniem się tzw. baniek ( bąbli ) spekulacyjnych (głównie w Stanach Zjednoczonych i w Europie Zachodniej, do czego przyczyniła się także, a może przede wszystkim, polityka niskich stóp procentowych stosowanych przez banki centralne, zwłaszcza Fed, w obawie przed recesją). Kraje wysoko rozwinięte odnotowały głęboką stagnację (w kilku przypadkach stagflację i slumpflację) przy historycznie najwyższej stopie bezrobocia, strukturalnym deficycie budżetowym i wysokim długu publicznym. Jednocześnie bardzo wysoki wzrost gospodarczy nastąpił w Chinach, Indiach i Brazylii, co przesądziło o wzroście ich znaczenia gospodarczego i politycznego w świecie oraz odgrywaniu nowej roli przez grupę dwudziestu państw (G20), czyli zmierzchu prymatu G7 czy G8. Zjawiska te powodują co najmniej rozczarowanie obowiązującymi poglądami doktrynalnymi oraz stosowanymi instrumentami gospodarczymi i prawnymi przede wszystkim w państwach wysoko rozwiniętych. Koniecznością staje się więc nie tylko głęboka refleksja nad dotychczasowym stanem wiedzy, a raczej niewiedzy w uprawianiu polityki gospodarczej, ekonomii (makro, mikro, stosowanej, menedżerskiej itd.), ale również nad systemami prawnymi i instytucjami prawnogospodarczymi wykorzystywanymi w państwach demokratycznych. Tym bardziej jest to aktualne w szeroko rozumianym procesie edukacyjnym, zwłaszcza gdy dotyczy aktywności państw w zakresie ustroju ekonomicznego oraz prawnego i to zarówno w sensie teoretycznym, jak i praktycznym. Politycy, ustawodawcy i rządy powinni zajmować się praktyczną stroną przyjętych założeń doktrynalnych, teoretycy natomiast, odwołując się do posiadanej wiedzy, a także nabytych doświadczeń, próbują interpretować oraz wyjaśniać zależności oraz relacje zachodzące w skali gospodarki krajowej i międzynarodowej. Optymalizacja rozwoju jednego lub grupy państw nie wyklucza postępu w skali międzynarodowej czy globalnej, co w warstwie politycznej nie jest już takie oczywiste.

16 Słowo wstępne Założeniem autorów podręcznika jest popularyzacja problematyki ekonomicznej i prawnej, czyli obszarów i dyscyplin ściśle ze sobą powiązanych i szczególnie skorelowanych we współczesnej gospodarce rynkowej. Program i wymiar czasowy przedmiotów typu ogólnego, takich jak ekonomia czy polityka gospodarcza na studiach nieekonomicznych, a także ich fakultatywność wymuszają kompromis nie tylko w sensie zakresu omawianego materiału, ale także metody prezentacji. Stąd Czytelnikowi i Słuchaczowi niemającym wcześniej kontaktu z omawianą materią dedykujemy kompendium wiedzy o gospodarce zawierające zagadnienia teoretyczno-definicyjne. W kolejnych rozdziałach zaprezentowano podstawowe i klasyczne formy instytucjonalnej aktywności państwa, m.in. politykę monetarną, walutową, fiskalną, budżetową, zagraniczną, na rynku pracy, w zakresie ochrony środowiska oraz przekształceń własnościowych. Są to, jak się wydaje, najbardziej wrażliwe obszary relacji obywatel państwo w każdym kraju. Podręcznik zamyka część statystyczna, dająca wyobrażenie o zróżnicowaniu gospodarczym państw i regionów w coraz bardziej chociażby za sprawą technik informatycznych i medialnych zglobalizowanym świecie. Przedstawiana Czytelnikom książka jest w pewnym zakresie kontynuacją podręcznika Polityka gospodarcza. Podręcznik dla studentów kierunków nieekonomicznych pod red. T. Włudyki, opracowanego przez zespół Katedry Polityki Gospodarczej i wydanego w 2007 r. przez Wydawnictwo Wolters Kluwer (dlatego też zrezygnowano z odrębnego powoływania go w spisach literatury pod poszczególnymi rozdziałami). Część jej rozdziałów opiera się na odpowiednich rozdziałach podręcznika Polityka gospodarcza, które zostały zaktualizowane, przeredagowane oraz znacznie rozbudowane. Dynamiczne zmiany zachodzące od tego czasu w światowej gospodarce, jak również doświadczenia pracowników Katedry w nauczaniu przedmiotu polityka gospodarcza podyktowały przy tym jednak daleko idącą zmianę koncepcji podręcznika i ujęcie omawianej problematyki od strony instytucji determinujących funkcjonowanie gospodarki rynkowej. Zasadna okazała się zatem rezygnacja z drugiego wydania i przygotowanie nowego opracowania pod nowym tytułem, lepiej odpowiadającym jego zmienionej koncepcji. Kraków 2011 Tadeusz Włudyka Autorzy są pracownikami Katedry Polityki Gospodarczej na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego

Słowo wstępne do wydania trzeciego 17 SŁOWO WSTĘPNE DO WYDANIA TRZECIEGO Upływ trzech lat od ostatniego wydania podręcznika potwierdza nieprzewidywalną dynamikę wydarzeń gospodarczych i politycznych, takich jak chociażby proces występowania Wielkiej Brytanii z Unii Europejskiej (brexit) czy zawirowania w handlu międzynarodowym wynikające z kroków podjętych przez administrację prezydenta D. Trumpa. Relatywnie stabilny wzrost gospodarek nie tylko krajów rozwiniętych z równocześnie niską inflacją pozwoliły co prawda na stopniowe zacieśnianie polityki pieniężnej (określane niekiedy jako quantitative tightening) przez niektóre banki centralne, jak np. Fed, czy zmniejszenie wolumenu luzowania ilościowego (quantitative easing) przez inne, jak Europejski Bank Centralny. Stabilizacja i wzrost gospodarczy doprowadziły do relatywnie niskich stóp bezrobocia, ale też do wzrostu cen surowców energetycznych, zwłaszcza ropy naftowej. Jednocześnie jednak nie można uznać, że światowa gospodarka po upływie dziesięciu lat w pełni podniosła się z najgłębszego współczesnego kryzysu. Problematyczna pozostaje sytuacja finansów publicznych niektórych państw członkowskich należących do strefy euro (w szczególności Włoch), dalekie od końca są również prace nad integracją sektora bankowego w UE (tzw. unia bankowa) i zabezpieczeniem jego stabilności. Obok tego pojawia się szereg nowych elementów zwiększających ryzyko nowego kryzysu. Protekcjonistyczna polityka Stanów Zjednoczonych, wyrażająca się w arbitralnym wprowadzaniu ceł w obrocie gospodarczym nie tylko z Chinami i UE, ale także z sąsiadami z NAFTA, grozi zastosowaniem przez partnerów USA retorsji zmniejszających saldo wzajemnej wymiany handlowej. Oznacza to realną perspektywę osłabienia WTO i innych fundamentalnych dla światowego systemu gospodarczego instytucji tworzących łącznie dotychczasowy porządek oparty na zasadach (rules-based order). Zwiększenie wpływów demagogicznych sił politycznych w wielu krajach zagraża dotychczasowym tendencjom integracyjnym i grozi zaostrzeniem konfliktów politycznych i gospodarczych. Zagrożenia te, obok już toczących się wojen i konfliktów politycznych, wzmagających kryzysy migracyjne, mogą się przyczynić do osłabienia światowej gospodarki, a nawet do kolejnego kryzysu. I nie jest to jedynie hipoteza badawcza, lecz potwierdzona wielokrotnie przez historię gospodarczą (częściowo uwzględnioną w tym podręczniku) rzeczywistość. Uniknięcie zagrożeń jest niemożliwe, ale możliwe jest łagodzenie ich skutków poprzez, między innymi, wiedzę i świadomość ekonomiczną.

18 Słowo wstępne do wydania trzeciego Tekst trzeciego wydania został zaktualizowany. Zrezygnowano z załącznika zawierającego dane statystyczne obrazujące poszczególne wielkości ekonomiczne. W rozdziale poświęconym historii myśli ekonomicznej wprowadzono nowy podrozdział opisujący poglądy przedstawicieli tzw. szkoły krakowskiej. Grupa ta, zgromadzona wokół prof. Adama Krzyżanowskiego, prezentowała liberalne poglądy gospodarcze. Jej przedstawiciele opowiadali się przeciwko nadmiernej ingerencji państwa w gospodarkę, ale uważali, że wolny rynek może sprawnie funkcjonować w społeczeństwie, które kieruje się wartościami etycznymi, takimi jak uczciwość, poszanowanie cudzej własności, prawość. Ekonomia uprawiana przez szkołę krakowską nawiązywała do aktualnych w owym czasie prądów myślowych w Europie i Stanach Zjednoczonych. Jej przedstawiciele pozostawali w bliskim kontakcie zarówno z naukowcami młodszej szkoły austriackiej (której charakterystykę w niniejszym wydaniu poszerzono), jak i ekonomistami amerykańskimi. Szkoła krakowska praktycznie przestała istnieć po II wojnie światowej. Jej najwybitniejsi przedstawiciele albo zginęli (Adam Heydel), albo nie wrócili z emigracji (Ferdynand Zweig), albo też zostali odsunięci od nauczania (Adam Krzyżanowski). Kraków, wrzesień 2018 Autorzy

Rozdział pierwszy. Pojęcia 19 Rozdział pierwszy POJĘCIA 1. Początki ekonomii Tradycyjnie przyjmuje się, że pojęcia ekonomia (Ekonomik gr. Οίκονομικóς, Oikonomikós) po raz pierwszy użył Ksenofont (ok. 430 p.n.e. ok. 355 p.n.e.) jako tytułu zbioru 21 pism praktyczno-dydaktycznych opisujących wzorcowe zarządzanie gospodarstwem rolnym; w języku greckim oikos oznacza dom, a nomos prawo 1. Zbiór ten nie był jednak dziełem ekonomicznym nawet w najszerszym rozumieniu tego słowa. Te pojawiły się wiele wieków później. nazwa Pierwszym dziełem o gospodarce, w którego tytule użyto słowa ekonomia, był wydany w 1615 r. Traktat o ekonomii politycznej (Traité de l économie politique). Jego autor, Antoine de Montchrétien (Montchrestien) (1575 1621), był jednym z francuskich merkantylistów. Jest uważany za twórcę pojęcia ekonomia polityczna, rozumianej jako opis gospodarki w kontekście działalności państwa. W istocie, o czym będzie mowa dalej, Traktat jest dziełem z zakresu polityki gospodarczej, a nie ekonomii. Powstaje zatem pytanie, czym jest ekonomia i kiedy pojawiła się jako nauka. Najogólniej można powiedzieć, że istotą ekonomii jest opis tego, w jaki sposób człowiek, żyjąc w społeczeństwie, zaspokaja swoje potrzeby. Innymi słowy, jak sobie radzi z problemem przeżycia. Ekonomia opisuje bowiem proces zdobywania przez społeczeństwa rozmaitych dóbr potrzebnych człowiekowi w jego codziennej egzystencji. W całej swojej historii ludzkość znała jedynie cztery sposoby radzenia sobie z problemem przeżycia. Społeczeństwa prymitywne były silnie determinowane przez warunki środowiskowe, które określały zarówno sposób zdobywania dóbr, jak i ich podział. To środowisko zmuszało do wspólnego działania, a efekt tego współdziałania był dzielony. Antropologia odkryła, że w warunkach mniej skrajnych społe- problem przeżycia społeczeństwa prymitywne 1 Polskie tłumaczenie autorstwa A. Bronikowskiego ukazało się w Poznaniu w 1857 r.

20 Rozdział pierwszy. Pojęcia czeństwa prymitywne dokonywały podziału dóbr zgodnie z pokrewieństwem lub zasadą wzajemności. systemy tradycyjne systemy nakazowo-rozdzielcze system rynkowy Wraz z rozwojem społecznym środowisko naturalne przestało determinować procesy produkcji i podziału. Współpraca nie była już przypadkowa, przyjęła formę stałą. Społeczeństwa zaczęły wypracowywać systemy norm wskazujące zadania poszczególnych jednostek w produkowaniu dóbr, zasady podziału i wymiany wytworzonych dóbr. Pojawiły się systemy tradycyjne, często symboliczne lub religijne, pełne nakazów i zakazów mających na celu najbardziej efektywną alokację zasobów. Na przykład przepisy nakazywały synowi przejąć zawód po ojcu, jak w starożytnym Egipcie, lub zapobiegały nadmiernemu rozproszeniu środków produkcji przez skomplikowany system dziedziczenia. Trzecim sposobem rozwiązania problemu przeżycia był system nakazowo- -rozdzielczy, który zakładał, że istnieje jeden ośrodek władzy decydujący o tym, ile każda jednostka ma wyprodukować dóbr i w jaki sposób zostaną one podzielone. Systemy nakazowo-rozdzielcze są obecne w historii ludzkości od kilku tysięcy lat. Dzisiaj funkcjonują w okrojonej postaci w Korei Północnej i na Kubie. W Polsce system taki istniał jeszcze 25 lat temu. W żadnym jednak z opisanych przypadków ekonomia w istocie nie była potrzebna. Niezbędni byli teologowie, politycy, filozofowie czy historycy, którzy potrafili kreować i objaśniać rzeczywistość, ale nie ekonomiści. Ekonomia narodziła się, gdy ludzkość wynalazła czwarty sposób zaspokajania potrzeb, nazywany wymianą rynkową. Naturalnie pojęcie rynek jest obecne w historii na długo, zanim pojawiło się pierwsze dzieło ekonomiczne. Nie chodzi jednak o to, kiedy dokonano pierwszej wymiany, lecz raczej o to, kiedy rynek stał się mechanizmem utrzymania całego społeczeństwa. Aby rynek mógł zacząć funkcjonować i stał się powszechnym sposobem zaspokojenia potrzeb przez wszystkich, konieczne było uwolnienie dóbr, które podlegały wymianie, w tym przede wszystkim pracy, ziemi i kapitału. Dobra te, zwane czynnikami produkcji, stały się wolne dość późno. W Europie nastąpiło to w XV wieku i zbiegło się z wielkimi odkryciami geograficznymi, rewolucją religijną i tworzeniem się państw narodowych. W tych warunkach pojawił się system, którym kieruje, jak stwierdzi to Adam Smith, jakaś niewidzialna ręka. Na pierwszy rzut oka system ten jest kompletnie niezrozumiały zakłada, że każdy może robić to, co uważa za słuszne dla siebie, mimo to nie dochodzi do ogólnego bałaganu i wszyscy mają zaspokojone swoje potrzeby. Mimo że każdy kieruje się własnym interesem, wyprodukowana jest właściwa ilość dóbr i każda potrzeba może zostać zaspokojona. Nie może więc dziwić, że szybko pojawia się

2. Definicja ekonomii 21 potrzeba opisania tego systemu i wytłumaczenia zasad jego działania. W ten sposób rodzi się ekonomia jako nauka 2. 2. Definicja ekonomii Ekonomia może być definiowana na rozmaite sposoby. Najogólniej rzecz ujmując, jest to nauka społeczna, która zajmuje się analizą procesu produkcji i dystrybucji dóbr lub inaczej badaniem gospodarczego aspektu działalności ludzkiej. definicja ekonomii Przedmiotem ekonomii jest więc badanie oraz interpretacja procesu społecznego gospodarowania dobrami i usługami powstającymi dzięki pracy ludzkiej. Istotą zagadnienia jest znajdowanie odpowiedzi na ciągle aktualne pytania: co produkować lub jakie realizować usługi, gdzie produkować i jak, co ma związek z ograniczonymi zasobami przyrody i kosztami ich przeobrażeń, oraz kiedy produkować. Celem ekonomii jest opis i wyjaśnienie przyczyn i natury zjawisk zachodzących w procesach gospodarowania. Stara się ona odpowiedzieć na pytania: co decyduje o cenach dóbr, jaki jest sprawiedliwy podział dochodu, dlaczego wiele osób nie może znaleźć pracy, jaką rolę w gospodarce powinny odgrywać państwa, a jaką przedsiębiorstwa czy banki. Ekonomia opiera się na założeniu, że ilość dóbr niezbędnych do zaspokojenia potrzeb społeczeństwa jest ograniczona. Konieczne jest zatem wskazanie, jak najbardziej racjonalnie gospodarować tymi dobrami, przy założeniu, że mają one alternatywne zastosowania. Ekonomia jest nauką nomotetyczną (teoretyczną). Nie odpowiada na pytanie, jak się stać bogatym ani jak dokonać najbardziej opłacalnej inwestycji. Zajmuje się jedynie odkrywaniem prawidłowości i przez uogólnienia tworzeniem praw i teorii ekonomicznych. Ekonomia jest często dzielona na część pozytywną i normatywną. Ekonomia pozytywna (teoretyczno-opisowa) stara się wyjaśniać badaną rzeczywistość i mechanizmy nią sterujące (opisuje jak jest ). Jest obiektywna i nie zawiera żadnych sądów wartościujących. Opierając się na wypracowanych metodach analizy, stara się konstruować prognozy na przyszłość. Ekonomia normatywna ma charakter subiektywny i opiera się na sądach wartościujących. Wskazuje, w jaki sposób osiągnąć cele, które są najbardziej pożądane ekonomia pozytywna ekonomia normatywna 2 Por. R.L. Heilbroner, Wielcy ekonomiści. Czasy, życie, idee, Warszawa 1993, s. 15 18.

Publikacja stanowi kompendium wiedzy o gospodarce, które dogłębnie omawia podstawowe formy instytucjonalnej aktywności państwa. Założeniem autorów podręcznika jest popularyzacja dwóch dziedzin ekonomii i prawa, które są ściśle skorelowane we współczesnej gospodarce rynkowej. Autorzy szczegółowo objaśniają zagadnienia z zakresu polityki monetarnej, walutowej, fiskalnej, budżetowej i zagranicznej, a także kwestie dotyczące ochrony środowiska oraz przekształceń własnościowych. W podręczniku czytelnik znajdzie przydatne informacje dotyczące: prawidłowości i praw ekonomicznych, instrumentów polityki gospodarczej, klasyfikacji podmiotów gospodarczych i ich funkcji, rodzajów systemów gospodarczych, teorii równowagi konsumenta, mierników dochodu narodowego. Książka zawiera tabele, wykresy, schematy ilustrujące zjawiska i mechanizmy związane z funkcjonowaniem gospodarki rynkowej, które ułatwiają zrozumienie i zapamiętanie prezentowanych treści. Autorzy książki są pracownikami Katedry Polityki Gospodarczej na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego. Podręcznik jest przeznaczony zarówno dla studentów, jak i wszystkich osób zainteresowanych poznaniem zasad funkcjonowania gospodarki rynkowej. ZAMÓWIENIA: INFOLINIA 801 04 45 45, FAX 22 535 80 01 ZAMOWIENIA@WOLTERSKLUWER.PL WWW.PROFINFO.PL CENA 49 ZŁ (W TYM 5% VAT)