Poziom innowacyjny firm z woj. łódzkiego w sektorze ekonomiczno-handlowym

Poziom innowacyjny firm z woj. łódzkiego w sektorze ekonomiczno-handlowym Maria Okońska-Marcińczak Aleksandra Mroczek Wzmocnienie potencjału szkół zawodowych. Kadry dla innowacyjnego rozwoju regionu łódzkiego Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego Priorytet IX Rozwój wykształcenia i kompetencji w regionach Działanie 9.2 Podniesienie atrakcyjności i jakości szkolnictwa zawodowego Publikacja bezpłatna Łódź 2013

Tytuł: Poziom innowacyjny firm z woj. łódzkiego w sektorze ekonomiczno-handlowym Autorzy: Maria Okońska-Marcińczak, Aleksandra Mroczek Recenzent: Elżbieta Bednarska Opracowanie edytorskie i druk: WOOJT Agencja Reklamowo-Artystyczna Copyright by Społeczna Akademia Nauk ISBN: 978-83-63968-14-4

Spis treści Wstęp... 4 1. Rozwój innowacji w perspektywie krajów Unii Europejskiej i międzynarodowej... 5 2. Rozwój innowacji w perspektywie regionów Unii Europejskiej... 10 3. Strategia unijna Europa 2020... 15 3.1. Europa 2020 w Polsce... 16 4. Program Horyzont 2020... 18 5. Działalność innowacyjna w przedsiębiorstwach europejskich dane statystyczne Eurostat... 20 6. Działalność innowacyjna w przedsiębiorstwach w Polsce i w województwie łódzkim dane statystyczne GUS... 26 7. Kierunki rozwoju innowacji w Polsce... 35 7.1. Dynamiczna Polska 2020... 36 8. Możliwości innowacyjne firm - wyniki badań własnych... 38 8.1 Metodologia badań i struktura respondentów... 38 8.2 Charakterystyka ba firm z sektora handlu i usług z województwa łódzkiego, w tym outsourcingu usług, wynagrodzeń i form zatrudnienia... 46 8.3 Szkolenia pracowników w ba firmach... 60 8.4 Przyszła kadra dla innowacyjnych firm z sektora handlu i usług z województwa łódzkiego... 67 8.4.1 Opinia o przygotowaniu absolwentów, ocena systemu kształcenia i dostosowaniu programów nauczania do potrzeb innowacyjnych firm... 67 8.4.2 Współpraca ba firm ze szkołami... 91 Wnioski i rekomendacje... 100 Bibliografia... 102

Wstęp Innowacyjność staje się współcześnie zagadnieniem kluczowym w myśleniu o rozwojowej gospodarce. W oparciu o zdiagnozowane na poziomie Unii Europejskiej wskaźniki już od kliku lat prowadzone są badania w zakresie rozwoju innowacji w krajach wspólnoty. Działalność przedsiębiorstw jest jednym z głównych wskaźników poziomu innowacyjności krajów 1. Polska na tym tle prezentuje się jako kraj określany mianem innowator o skromnych wynikach, co oznacza, iż poziom rozwoju innowacji w Polsce znajduje się znacząco poniżej średniej unijnej. Podobnie prezentuje się sytuacja w województwach, jedynie województwo mazowieckie określono mianem regionu umiarkowanego innowatora. Strategie unijne oraz strategia polska jasno określają, jakie działania należy podjąć, aby sprzyjać rozwojowi innowacji w gospodarce założenia te przedstawione zostały w niniejszym raporcie. Omówione w nim zostały także badania prowadzone w tym obszarze, prezentujące mocne i słabe strony gospodarki międzynarodowej, europejskiej, polskiej i województwa łódzkiego w obliczu wyzwań stojących przed rozwojową wizją gospodarki innowacyjnej. Ponadto zaprezentowano program Horyzont 2020, który od 2014 roku ma ułatwiać działania w zakresie rozwoju innowacyjności. Raport zawiera ponadto analizę źródeł pierwotnych, wyników badań przeprowadzonych w ramach projektu o charakterze badawczym Wzmocnienie potencjału szkół zawodowych. Kadry dla innowacyjnego rozwoju regionu łódzkiego, który jest współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki Działanie 9.2 Podniesienie atrakcyjności i jakości szkolnictwa zawodowego. Beneficjentem projektu jest Społeczna Akademia Nauk z Łodzi. W ramach projektu zrealizowane zostały wywiady swobodne, wywiady pogłębione oraz ankiety internetowe. Wywiady swobodne przeprowadzone zostały wśród nauczycieli przedmiotów ogólnych i zawodowych (n = 80) szkół zawodowych o profilach ekonomiczno-handlowych, a wywiady pogłębione wśród przedsiębiorców (n = 80) sektora handlu i usług z województwa łódzkiego. Natomiast ankiety internetowe skierowane zostały do dyrektorów szkół zawodowych o profilach ekonomicznohandlowych (n = 12), nauczycieli (n = 48) i uczniów (n = 142) z tych szkół oraz przedsiębiorców (n = 200) z sektora handlu i usług (głównie sektorów sekcji G, K i S według PKD 2007) z województwa łódzkiego. W badaniach tych zastosowano warstwowo-losowy dobór próby. Zestawione wyniki analizy badań wtórnych (dostępnych publikacji, strategii, raportów) oraz pierwotnych (badań własnych) posłużą do stworzenia rekomendacji dotyczących wprowadzania innowacji wśród firm z sektora ekonomiczno-handlowego z województwa łódzkiego. 1 Komisja Europejska, Innovation Union Scoreboard, Bruksela 2013.

1. Rozwój innowacji w perspektywie krajów Unii Europejskiej i perspektywie międzynarodowej Profil innowacyjny firm jest przedmiotem zainteresowań o charakterze międzynarodowym, krajowym i regionalnym. Unia Europejska publikuje coroczny raport Innovation Union Scoreboard 2, w którym określa poziom innowacyjności krajów unijnych, szczególnie w obliczu kryzysu gospodarczego na świecie. W ramach tego raportu dokonano oceny porównawczej innowacyjności państw członkowskich, mocnych i słabych stron ich badań i systemów innowacji. Dla szerszego porównania w raporcie zestawione zostały także dane innych krajów europejskich, nienależących do wspólnoty, a także dane określające poziom innowacyjności u dziesięciu globalnych konkurentów. Z raportu tego płynie ogólny wniosek, iż poziom innowacyjności krajów Unii Europejskiej wzrasta, jednakże zauważalny jest proces pogłębiania się różnic w tych krajach, co powoduje rosnącą przepaść między państwami wspólnoty. Zaprezentowane w raporcie dane potwierdzają wzrost poziomu innowacyjności w krajach o już wysokim wskaźniku i postępów w krajach o niższym wskaźniku. Warto jednakże określić, w jaki sposób mierzono poziom innowacyjności w wymienionych krajach. Ramy pomiaru poziomu innowacyjności mieszczą się w trzech głównych kategoriach i ośmiu wymiarach: warunki podstawowe, czyli podstawowe elementy umożliwiające innowacje (zasoby ludzkie, otwarte, doskonałe i atrakcyjne systemy badań oraz finansowanie i wsparcie), działalność przedsiębiorstw, czyli wysiłki europejskich przedsiębiorstw w zakresie innowacji (inwestycje, powiązania i przedsiębiorczość, zasoby intelektualne), produkty, czyli wpływ innowacji na ogólny rozwój gospodarki (innowatorzy i skutki gospodarcze, w tym zatrudnienie) (rysunek 1). 2 Komisja Europejska, Innovation Union, op. cit.

Rysunek 1. Wskaźniki określające poziom innowacyjności kraju Źródło: opracowanie własne na podstawie: Komisja Europejska, Innovation Union Scoreboard, Bruksela 2013. Na podstawie tak opracowanych wskaźników określających poziom innowacyjności krajów w dalszej części przeprowadzonych badań wskazano państwa o najwyższej i najniższej wydajności innowacyjnej. I tak państwa członkowskie podzielone zostały na cztery kategorie: liderzy innowacji, czyli kraje, których poziom innowacyjności był znacznie wyższy niż średnia dla całej Unii Europejskiej: Szwecja, Niemcy, Dania i Finlandia, kraje doganiające liderów, czyli kraje, których poziom innowacyjności był wyższy niż średnia UE: Holandia, Luksemburg, Belgia, Wielka Brytania, Austria, Irlandia, Francja, Słowenia, Cypr i Estonia,

umiarkowani innowatorzy, czyli kraje, których poziom innowacyjności jest niższy niż średnia UE: Włochy, Hiszpania, Portugalia, Czechy, Grecja, Słowacja, Węgry, Malta i Litwa, innowatorzy o skromnych wynikach, czyli kraje, których poziom innowacyjności jest znacznie niższy od średniej unijnej: Polska, Łotwa, Rumunia i Bułgaria. Należy podkreślić, że pierwsze miejsce w zakresie poziomu innowacyjności państw Unii Europejskiej po raz trzeci zajęła Szwecja, która tym samym ustabilizowała swoje przywództwo. Największe postępy w porównaniu z poprzednimi raportami odnotowano w takich krajach, jak Estonia, Litwa i Łotwa. Najniższe tempo wzrostu zaobserwowano w Polsce, Bułgarii i Szwecji. Główne czynniki sprzyjające postępom w zakresie innowacji to rozwój innowacji małych i średnich przedsiębiorstw oraz komercjalizacja innowacji wraz z doskonałymi systemami badań. Natomiast przeszkody, jakie utrudniały ten postęp, to spadek aktywności gospodarczej oraz ograniczenie inwestycji wysokiego ryzyka w latach 2008 2012. Wśród liderów innowacji dostrzeżono wspólne mocne strony, dzięki którym osiągają tak wysoki wskaźnik innowacyjności. Opierają się one przede wszystkim na innowacyjnej przedsiębiorczości i dobrze rozwiniętym szkolnictwie wyższym, gdzie występują ścisłe powiązania między przemysłem a nauką. Ponadto w tych krajach sektory gospodarki osiągają bardzo wysokie wskaźniki nakładów na badania naukowe i rozwój, a liczba skła wniosków patentowych jest najwyższa. Warto także porównać wyniki krajów Unii Europejskiej w skali międzynarodowej. Wśród innych krajów europejskich, które nie są członkami wspólnoty, Szwajcaria potwierdziła swoją pozycję jako lidera innowacji, górując nad państwami z UE. W skali globalnej wyżej od państw unijnych pod względem wydajności plasują się także Korea Południowa, USA i Japonia. Powodem takiej sytuacji jest fakt, że przedsiębiorstwa krajów UE wciąż wykazują niższe nakłady na badania naukowe i rozwój, ponadto odnotowuje się mniej publicznoprywatnych wspólnych publikacji oraz patentów, gorzej oceniane jest także działanie sektora szkolnictwa wyższego. Z kolei państwa wspólnoty osiągnęły wyższe wyniki niż Australia, Kanada, Brazylia, Rosja, Indie, Chin czy Republika Południowej Afryki. Przewaga ta maleje w stosunku do Chin, jest stała w odniesieniu do Brazylii, Rosji i Indii, natomiast wzrasta w porównaniu do Australii i Kanady. 3 Polska została zakwalifikowana do grupy państw innowatorów o skromnych wynikach, których poziom innowacyjności był niższy od średniej dla UE. Zarówno mocne, jak i słabe strony Polski jako innowatora dostrzeżono w grupie wskaźników dotyczących działalności firm. Jej mocne strony zaobserwowano w zasobach ludzkich, słabe zaś w powiązaniach i przedsiębiorczości (wykres 1). 3 Ibidem.

Wykres 1. Wyniki Polski w zakresie innowacji według wskaźników innowacji na tle średniej (100) EU27 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Komisja Europejska, Innovation Union Scoreboard, Bruksela 2013. Dokonano również porównania wyników Polski w zakresie innowacji w zestawieniu z poprzednimi raportami. Średni wzrost Polski był stosunkowo niski i wyniósł 0,4%. Wysoki wzrost zaobserwowano w liczbie wspólnych publikacji naukowych publiczno-prywatnych, projektów wspólnotowych, zwiększyły się także dochody z licencji i patentów z zagranicy. Silny spadek dostrzeżono zaś w liczbie nowych absolwentów ze stopniem doktora, a także innowacyjnych małych i średnich przedsiębiorstw współpracujących z innymi podmiotami. Warto dodać, że najwyższy wzrost dotyczył grupy wskaźników zasoby intelektualne, a największy spadek grupy wskaźników powiązania i przedsiębiorczość (wykres 2).

a Wykres 2. Zmiany w zakresie wzrostu wydajności innowacyjnej w Polsce w 2013 roku Źródło: opracowanie własne na podstawie: Komisja Europejska, Innovation Union Scoreboard, Bruksela 2013. W raporcie Research and Innovation Performance in Poland 4 Polska oceniona została pod względem potencjału innowacyjnego. Raport ten zawiera podsumowanie rozwoju Polski w zakresie wydajności innowacyjnej od 2000 roku. Warto wskazać, że według autorów raportu Polska w latach 2000 2010 zwiększyła inwestycje w działalność badawczorozwojową oraz poprawiła doskonałość w nauce i technologii. Transformacja gospodarki przyniosła także wyższy poziom wiedzy specjalistycznej oraz wzrost konkurencyjności Polski w skali światowej. We wskazanym okresie wzrósł również polski eksport, w tym udział w 4 Komisja Europejska, Research and Innovation performance in Poland. Country profile 2013, Unia Europejska 2013.

eksporcie zaawansowanych technologii zwiększał się o 2% rocznie. Pomimo tego Polska wciąż pozostaje nisko w rankingach dotyczących poziomu wydajności innowacyjnej, a jej wyniki we wskaźnikach innowacji pozostają wciąż poniżej średniej dla Unii Europejskiej. Dlatego też Polska podjęła się ambitnych celów, aby zwiększyć intensywność działań o charakterze badawczo-rozwojowym w ramach zaleceń skierowanych do Polski w strategii Europa 2020, które zostaną omówione w dalszej części raportu. Jak wskazano w raporcie Innovation Union Scoreboard, najważniejszymi wyzwaniami dla Polski w zakresie innowacji jest utrzymanie wysokiego wzrostu poprzez wdrażanie pomysłów innowacyjnych i rozwój nowych technologii. Należy ponadto zwiększyć wydatki na badania i rozwój, szczególnie w sektorze prywatnym, gdzie występuje znaczne niedoinwestowanie. Ograniczona współpraca między sektorem badań a przemysłem wymaga zmiany podejścia poprzez wprowadzanie zachęt i skuteczne wsparcie finansowe (publiczne), a tym samym zwiększoną i poszerzoną współpracę publiczno-prywatną. 5 Na podstawie wskaźników szczegółowo opracowanych w raporcie Innovation Union Scoreboard można wskazać poziom innowacyjności krajów Unii Europejskiej. Wskaźniki te mieszczą się w trzech głównych kategoriach i ośmiu wymiarach, co decyduje o wysokim poziomie szczegółowości prowadzonych badań w tym zakresie. Główny wniosek raportu dotyczy wzrostu poziomu innowacyjności w krajach Unii Europejskiej przy jednoczesnym procesie pogłębiania się różnic w tym zakresie. Kraje unijne podzielone zostały na cztery kategorie pod względem wydajności innowacyjnej: liderzy innowacji (np. Szwecja czy Niemcy), kraje doganiające liderów (np. Holandia czy Wielka Brytania), umiarkowani innowatorzy (np. Włochy czy Hiszpania) oraz innowatorzy o skromnych wynikach (np. Polska czy Łotwa). Na tym tle Polska znalazła się wśród krajów o najniższej wydajności innowacyjnej, zaobserwowano także stosunkowo niskie tempo wzrostu tego poziomu. Z kolei na podstawie raportu Research and Innovation Performance in Poland wskazano kierunki działań mających na celu wzrost poziomu innowacyjności w Polsce. Przede wszystkim należy zwiększyć wydatki na B+R, a także wprowadzić zachęty i skuteczne publiczne finansowanie współpracy publiczno-prywatnej. 2. Rozwój innowacji w perspektywie regionów Unii Europejskiej W raporcie Regional Innovation Scoreboard (RIS) 6 dokonano oceny poziomu innowacyjności regionów w jednostkach terytorialnych NUTS 1 i NUTS 2 7 regionów Unii Europejskiej, Chorwacji, Norwegii i Szwajcarii. Regiony NUTS 2 zostały pogrupowane według skali omówionej w raporcie Innovation Union Scoreboard według wydajności 5 Ibidem. 6 Komisja Europejska, Regional Innovation Scoreboard, Bruksela 2012. 7 Klasyfikacja NUTS wyodrębnia terytorialne, hierarchicznie powiązane jednostki na trzech poziomach: NUTS 1 to regiony (w Polsce 6 jednostek, które grupują jednostki na szczeblu wojewódzkim), NUTS 2 to województwa (w Polsce jest ich 16), NUTS 3 to podregiony (w Polsce 66 jednostek, które grupują jednostki na szczeblu powiatowym).

innowacyjnej: innowatorzy o skromnych wynikach, umiarkowani innowatorzy, regiony doganiające liderów, liderzy innowacji. Wyniki pokazały, że większość krajów europejskich posiadała regiony o różnych poziomach wydajności innowacyjnej. Francja i Portugalia mieszczą w swoich granicach obszary ze wszystkich grup wydajności, a Czechy, Finlandia, Włochy, Holandia, Norwegia, Hiszpania, Szwecja i Wielka Brytania z trzech. Zróżnicowanie to wymaga podjęcia działań w zakresie wdrażania regionalnych programów wsparcia innowacji, które byłyby lepiej dostosowane do potrzeb poszczególnych regionów niż programy krajowe. Najbardziej innowacyjne regiony umiejscowione są w najbardziej innowacyjnych krajach, podobna zależność dotyczy krajów doganiających liderów innowacji. Warto jednak wyróżnić regiony wybijające się na tle swojego kraju pod względem wydajności innowacyjnej. Przykładami są Praga czy Lizbona regiony liderów innowacji znajdujące się w krajach określonych jako umiarkowani innowatorzy, a także Attyka region doganiający liderów, w Grecji, która jest umiarkowanym innowatorem. W Polsce większość województw określono jako regiony o skromnych wynikach, jedynie województwo mazowieckie otrzymało miano umiarkowanego innowatora (rysunek 2). Liderzy innowacji Regiony doganiające liderów Umiarkowani innowatorzy Innowatorzy o skromnych wynikach Rysunek 2. Regionalne rozróżnienie według grup wydajności innowacyjnej w 2012 roku Źródło: Komisja Europejska, Regional Innovation Scoreboard, Bruksela 2012, s. 6. Szczegółowa charakterystyka wskaźników w regionach pokazała mocne i słabe strony polskich województw pod względem ich wydajności innowacyjnej. Wskaźniki podzielone zostały na następujące grupy: wyższe wykształcenie, nakłady publiczne na badania i rozwój, nakłady firm na badania i rozwój, nakłady na innowacje niezwiązane z badaniami i rozwojem, małe i średnie przedsiębiorstwa wprowadzające wewnętrzne innowacje, innowacyjne małe i średnie przedsiębiorstwa współpracujące z innymi podmiotami, patenty EPO, innowacje produktowe i/lub procesowe, innowacje marketingowe i/lub organizacyjne. Zdecydowana większość województw odnotowała wzrost wysokości wskaźnika wykształcenie wyższe. W 2011 najwyższy wskaźnik odnotowano w województwie mazowieckim (0,72) oraz w województwach pomorskim i śląskim (po 0,54), najniższy zaś w województwie kujawsko-pomorskim (0,42). W województwie łódzkim wyniósł on 0,5. Różnie z kolei w latach 2009 2011 w polskich województwach zmieniała się wysokość wskaźnika nakłady publiczne na B+R. Najwyższy wskaźnik w 2011 roku

odnotowano w województwie mazowieckim (0,51) oraz małopolskim (0,48), najniższy w trzech województwach: opolskim, podkarpackim i świętokrzyskim (po 0,13). W województwie łódzkim wyniósł on 0,38. Nakłady firm na B+R w większości wymienionych regionów wzrastały, o czym świadczy zwiększająca się wartość tego wskaźnika w latach 2009 2011. Najwyżej ocenionymi województwami pod tym względem były ponownie województwa mazowieckie i małopolskie (odpowiednio po 0,35 i 0,31), a najgorzej oceniono województwa opolskie i lubelskie (odpowiednio po 0,04 i 0,06). Województwo łódzkie otrzymało 0,21 wysokości wskaźnika. Nakłady na innowacje niezwiązane z B+R były najwyższe w województwie mazowieckim (0,73), kujawsko-pomorskim (0,7) i podlaskim (0,66), najniższe zaś w województwie zachodnio-pomorskim (0,33) i małopolskim (0,38), z kolei w województwie łódzkim wskaźnik ten wyniósł 0,59. Stosunkowo nisko oceniono wprowadzanie wewnętrznych innowacji w MŚP w Polsce wskaźniki osiągały dość niskie wysokości we wszystkich województwach: od 0,01 w województwie łódzkim i zachodniopomorskim do 0,18 w województwie mazowieckim i 0,19 w województwie dolnośląskim. Nieco lepiej oceniona została współpraca innowacyjnych MŚP z innymi podmiotami. We wskaźniku tym wartości mieściły się w przedziale od 0,15 w województwie świętokrzyskim i zachodnio-pomorskim (w województwie łódzkim tylko 0,16) do 0,32 w województwie mazowieckim. Z kolei wskaźnik liczby patentów EPO najniższy był w województwie warmińsko-mazurskim i wyniósł 0,17, najwyższy zaś w małopolskim 0,29. W województwie łódzkim wyniósł on 0,26. Występowanie innowacji produktowych i/lub procesowych najniżej oceniono w województwie łódzkim 0,04, a najwyższą wartość odnotowano w województwie mazowieckim 0,24. Innowacje marketingowe i/lub organizacyjne zostały stosunkowo nisko ocenione na tle całego kraju najniższa wysokość wskaźnika wystąpiła w województwie warmińsko-mazurskim (0) oraz podlaskim (0,01) i łódzkim (0,06), najwyższa zaś w województwie mazowieckim (0,24) (tabela 1).

Tabela 1. Zestawienie wartości wskaźników innowacyjności dla polskich regionów według RIS 2012 Wyszczególnienie 1.1.3. Wyższe wykształcenie 1.2.1. Nakłady publiczne na B+R 2.1.1. Nakłady firm na B+R 2.1.3. Nakłady na innowacje niezwiązane z B+R 2.2.1. MŚP wprowadzające wewnętrzne innowacje 2.2.2. Innowacyjne MŚP współpracujące z innymi podmiotami 2.3.1. Patenty EPO 3.1.1. Innowacje produktowe i/lub procesowe 3.1.2. Innowacje marketingowe i/lub organizacyjne 2009 2011 2009 2011 2009 2011 2009 2011 2009 2011 2009 2011 2009 2011 2009 2011 2009 2011 łódzkie 0,45 0,5 0,34 0,38 0,16 0,21 0,44 0,59 0,11 0,01 0,22 0,16 0,26 0,26 0,12 0,04 0,19 0,06 mazowieckie 0,61 0,72 0,52 0,51 0,31 0,35 0,41 0,73 0,19 0,18 0,36 0,32 0,22 0,24 0,24 0,24 0,39 0,24 małopolskie 0,46 0,53 0,5 0,48 0,25 0,31 0,54 0,38 0,16 0,13 0,31 0,27 0,28 0,29 0,18 0,16 0,34 0,16 śląskie 0,44 0,54 0,21 0,24 0,22 0,26 0,60 0,40 0,24 0,15 0,33 0,28 0,22 0,19 0,25 0,17 0,38 0,13 lubelskie 0,44 0,49 0,37 0,36 0,13 0,06 0,72 0,59 0,23 0,07 0,30 0,23 0,17 0,25 0,28 0,13 0,29 0,05 podkarpackie 0,43 0,49 0,16 0,13 0,25 0,28 0,69 0,54 0,26 0,14 0,31 0,21 0,26 0,26 0,27 0,17 0,38 0,09 świętokrzyskie 0,44 0,49 0,06 0,13 0,13 0,17 0,48 0,44 0,18 0,08 0,26 0,15 0,15 0,21 0,22 0,13 0,21 0,08 podlaskie 0,44 0,51 0,17 0,23 0,06 0,19 0,65 0,66 0,17 0,08 0,30 0,22 0,12 0,22 0,26 0,13 0,33 0,01 wielkopolskie 0,4 0,48 0,3 0,32 0,23 0,20 0,48 0,61 0,10 0,07 0,25 0,19 0,20 0,24 0,14 0,10 0,25 0,12 0,49 0,51 0,22 0,22 0,00 0,13 0,45 0,33 0,14 0,01 0,23 0,15 0,22 0,20 0,14 0,06 0,28 0,08 lubuskie 0,37 0,45 0,06 0,15 0,09 0,16 0,52 0,51 0,06 0,06 0,26 0,20 0,25 0,24 0,09 0,10 0,17 0,11 dolnośląskie 0,43 0,51 0,24 0,25 0,21 0,22 0,67 0,45 0,28 0,19 0,40 0,29 0,23 0,26 0,27 0,22 0,33 0,12 opolskie 0,43 0,43 0,12 0,13 0,06 0,04 0,60 0,48 0,24 0,12 0,40 0,27 0,24 0,21 0,25 0,13 0,35 0,07 zachodniopomorskie kujawskopomorskie warmińskomazurskie 0,36 0,42 0,12 0,20 0,16 0,29 0,59 0,70 0,09 0,12 0,26 0,18 0,19 0,26 0,10 0,14 0,30 0,10 0,39 0,49 0,19 0,22 0,17 0,12 0,58 0,65 0,21 0,08 0,22 0,19 0,17 0,17 0,20 0,10 0,25 0,00 pomorskie 0,47 0,54 0,25 0,28 0,27 0,28 0,52 0,42 0,29 0,13 0,41 0,25 0,15 0,27 0,30 0,21 0,38 0,18 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Komisja Europejska, Regional Innovation Scoreboard, Bruksela 2012.

W raporcie Regional Innovation Scoreboard poziom innowacyjności określony został także na poziomie regionów Unii Europejskiej. W przeprowadzonej analizie można dostrzec stosunkowo duże zróżnicowanie regionów pod kątem ich poziomu innowacyjności w jednym kraju np. Francja posiadała w swoich granicach regiony ze wszystkich grup wydajności innowacyjnej. Taka sytuacja wymaga wdrażania regionalnych programów wsparcia innowacji, które powinny być dostosowane do wyzwań i potrzeb konkretnych regionów. Najbardziej innowacyjne regiony w znaczącej większości znajdują się w krajach o najwyższym poziomie wydajności innowacyjnej. W Polsce jedynie województwo mazowieckie zostało zaklasyfikowane do grupy regionów o wyższym poziomie wydajności innowacyjnej (umiarkowani innowatorzy) niż wskazano go dla całej Polski (innowatorzy o skromnych wynikach). Województwo łódzkie na tle innych regionów Polski prezentuje poziom przeciętny. We wskazanych wskaźnikach innowacyjności opracowanych dla regionów utrzymuje średnią pozycję wobec reszty województw.

3. Strategia unijna Europa 2020 Niezwykle ważnym dokumentem stanowiącym o kierunkach rozwoju gospodarki w ramach Unii Europejskiej jest dokument Europa 2020. Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu, czyli unijna strategia wzrostu w latach 2010 2020 8. Ma ona pomóc nie tylko w wyjściu z kryzysu gospodarczego, lecz także w skorygowaniu niedociągnięć europejskiego modelu wzrostu gospodarczego. Tak jak jest zapisane w tytule dokumentu, ma także stworzyć warunki, dzięki którym wzrost ten będzie: bardziej inteligentny, czyli będzie to rozwój gospodarki opartej na wiedzy i innowacji, zrównoważony, czyli wsparcie będzie dotyczyło gospodarki efektywniej korzystającej z zasobów, bardziej przyjaznej środowisku, ale także bardziej konkurencyjnej, sprzyjający włączeniu społecznemu: wsparcie gospodarki o wysokim poziomie zatrudnienia, w której zapewniona jest spójność społeczna i terytorialna. W związku z tym postanowiono wyznaczyć ramy, które wskażą konkretne zmiany, jakie powinny zostać zauważone w UE w 2020 roku. Ramy te określono za pomocą pięciu wymiernych celów: 1) zatrudnienie wskaźnik zatrudnienia dla osób mieszczących się w przedziale wiekowym 20 64 lat powinien wynosić 75%; 2) badania i rozwój inwestycje w badania i rozwój powinny wynosić 3% PKB UE; 3) zmiany klimatu i zrównoważone wykorzystywanie energii emisję gazów cieplarnianych trzeba ograniczyć o 20% w porównaniu do poziomu z 1990 roku, a jeśli warunki będą sprzyjające, nawet do 30%; ponadto 20% energii powinno pochodzić z odnawialnych źródeł, a efektywność energetyczna powinna wzrosnąć o 20%; 4) edukacja należy ograniczyć liczbę osób przedwcześnie kończących naukę szkolną do 10%; ponadto co najmniej 40% osób w przedziale wiekowym 30 34 lata powinno posiadać wykształcenie wyższe; 5) walka z ubóstwem i wykluczeniem społecznym należy zmniejszyć liczbę osób zagrożonych ubóstwem i wykluczeniem społecznym o 20 mln. Dokument ten przestawia także działania, które muszą zostać przeprowadzone na poziomie krajowym, unijnym i międzynarodowym, aby wspomóc realizację tych celów. Jest to siedem projektów przewodnich: 1) Unia innowacji jest to projekt, którego celem jest poprawa warunków ramowych i dostępu do finansowania badań i innowacji, dzięki czemu innowacyjne pomysły będą mogły przeradzać się w nowe produkty i usługi, a tym samym przyczynią się do wzrostu gospodarczego czy też tworzenia możliwości zatrudnienia; 2) Młodzież w drodze jest to projekt, którego celem jest poprawa wyników systemów kształcenia i ułatwianie młodzieży startu na rynku pracy; 3) Europejska agenda cyfrowa jest to projekt, którego celem jest upowszechnienie szybkiego dostępu do internetu i ujednolicenie korzystania z rynku cyfrowego dla gospodarstw domowych i przedsiębiorstw; 8 Komisja Europejska, Komunikat Komisji Europa 2020. Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu, Bruksela 2010.

4) Europa efektywnie korzystająca z zasobów jest to projekt, którego celem jest uniezależnienie wzrostu gospodarczego od wykorzystania zasobów, czyli przejście na gospodarkę niskoemisyjną, w tym większe wykorzystywanie odnawialnych źródeł energii; należy także dokonać modernizacji transportu oraz propagować efektywność energetyczną; 5) Polityka przemysłowa w erze globalizacji jest to projekt, którego celem jest poprawa otoczenia biznesu, szczególnie dotycząca MŚP, a także wspieranie rozwoju silnej i zrównoważonej bazy przemysłowej, konkurencyjnej na rynku światowym; 6) Program na rzecz nowych umiejętności i zatrudnienia jest to projekt, którego celem jest modernizacja rynków pracy i wzmocnienie pozycji obywateli, dzięki rozwojowi kwalifikacji przez całe życie; dzięki temu powinien wzrosnąć współczynnik aktywności zawodowej, a także powinno nastąpić lepsze dopasowanie popytu do podaży na rynku pracy poprzez zwiększenie mobilności siły roboczej; 7) Europejski program walki z ubóstwem jest to projekt, którego celem jest zapewnienie spójności społecznej i terytorialnej, dzięki której korzyści płynące ze wzrostu gospodarczego i zatrudnienia byłyby szerzej dostępne, osoby ubogie i wykluczone społecznie będą mogły żyć godnie i aktywnie uczestniczyć w życiu społecznym. 9 Na tak wyznaczonych celach i ogólnych priorytetach oraz sprawozdaniach państw członkowskich opiera się strategia Europa 2020, która dzięki zaproponowanemu modelowi zarządzania gospodarczego ma zrealizować wskazany plan działania. Komisja Europejska i Rada Europejska przedstawiły zatem, poprzez ten dokument, ogólne wytyczne polityczne, a państwa członkowskie zobowiązały się do przeprowadzenia na ich podstawie reform w zaprezentowanych obszarach. Następnie Komisja Europejska wydała zalecenia dla poszczególnych krajów, które zostały zatwierdzone przez szefów państw i rządów zasiadających w Radzie Europejskiej. Zalecenia te kraje członkowskie powinny wprowadzić w projektach budżetów i konkretnych dziedzinach polityki państwowej. 3.1. Europa 2020 w Polsce Po przeprowadzonej przez Komisję Europejską analizie sytuacji gospodarczej Polski opracowane zostały zalecenia oraz opis środków koniecznych do podjęcia w celu wdrożenia opracowanej strategii. KE określiła polską gospodarkę bardzo pozytywnie w kontekście panującego kryzysu, z uwagi na fakt, że jedynie w Polsce odnotowano wzrost gospodarczy w czasach kryzysu. Sytuacja ta jednakże zmieniła się i określono, że Polska stoi przed wieloma wyzwaniami wymagającymi bardziej ambitnych i stałych wysiłków. Dzięki nim powinien zostać pobudzony wzrost gospodarczy, który przyniósłby także nowe miejsca pracy. Określono następujące obszary wyzwań stojących przed Polską na rok 2013: 1) stabilność systemu finansów publicznych deficyt budżetowy w Polsce jest wysoki, należy zatem zwiększyć skuteczność wydatków na system opieki zdrowotnej, a także zwiększyć poziom przestrzegania prawa podatkowego, m.in. poprzez walkę z tzw. szarą strefą, aby obniżyć deficyt i zapewnić stabilność systemu finansów publicznych w dłuższym terminie, ponadto należy nadal prowadzić inwestycje oraz zwiększyć skuteczność polityki społecznej; 9 Ibidem.

2) ramy budżetowe aby zagwarantować długotrwałą stabilność finansów publicznych, należy usprawnić proces budżetowy; konieczne jest również zreformowanie koordynacji budżetowej między różnymi poziomami administracji rządowej; 3) bezrobocie młodzieży Polska powinna usprawnić system szkolnictw zawodowego, aby zmniejszyć wysoką stopę bezrobocia młodzieży oraz zmniejszyć liczbę młodzieży zatrudnionej na umowach czasowych; 4) poziom zatrudnienia kobiet i osób starszych zaobserwowano, że w Polsce pracuje za mało kobiet i osób starszych, należy zatem podjąć działania w zakresie ującej, dostępnej i taniej opieki nad dziećmi i osobami dorosłymi wymagającymi opieki; ponadto Polska powinna także obniżyć wysokość świadczeń społecznych dla górników i rolników, aby zwiększyć tym samym wysokość środków, które byłyby przeznaczone na zachętę do podjęcia pracy w innym sektorze; 5) innowacje w związku z bardzo niskim poziomem inwestycji w badania naukowe i rozwój oraz innowacyjność w Polsce, należałoby zachęcić sektor prywatny do inwestycji w B+R poprzez pomoc ze środków publicznych; 6) infrastruktura (energia, koleje i łącza szerokopasmowe) pomimo zauważalnych zmian w tym zakresie Polskę oceniono słabo; należy zatem odnowić i rozszerzyć sieć połączeń kolejowych, przesyłu energii, a także łączy szerokopasmowych i zwiększyć konkurencję w tym zakresie; 7) otoczenie biznesu należy uprościć zasady podatkowe, ponadto skrócić czas trwania postępowań cywilnych i handlowych w sądach, czas oczekiwania na decyzje budowlane oraz złagodzić warunki ich wydawania, jak również skrócić czas trwania postępowań upadłościowych; ważna jest także liberalizacja świadczenia usług w ramach wolnych zawodów, która przyczyni się do rozwoju przedsiębiorczości. 10 Europa 2020 to strategia unijna stanowiąca o kierunkach rozwoju gospodarki w krajach Unii Europejskiej na lata 2010 2020. Głównym jej założeniem jest stworzenie warunków, w których rozwój ten będzie inteligentny, zrównoważony i będzie sprzyjał włączeniu społecznemu. Na tej podstawie powstały ramy, czyli główne, wymierne cele, które dotyczą takich obszarów, jak zatrudnienie, badania i rozwój, zmiany klimatu i zrównoważone wykorzystywanie energii, edukacja, walka z ubóstwem i wykluczeniem społecznym. Realizację tych celów ma wspomóc siedem projektów przewodnich prowadzonych na poziomie krajowym, unijnym i międzynarodowym: Unia innowacji, Młodzież w drodze, Europejska agenda cyfrowa, Europa efektywnie korzystająca z zasobów, Polityka przemysłowa w erze globalizacji, Program na rzecz nowych umiejętności i zatrudnienia, Europejski program walki z ubóstwem. Na tej podstawie Komisja Europejska wydała zalecenia dla poszczególnych krajów wspólnoty, dotyczące wdrażania tej strategii. Dla Polski określono siedem obszarów wyzwań na rok 2013: stabilność systemów publicznych, ramy budżetowe, bezrobocie młodzieży, poziom zatrudnienia kobiet i osób starszych, innowacje, infrastruktura, otoczenie biznesu. 10 http://ec.europa.eu/europe2020/europe-2020-in-your-country/polska/country-specificrecommendations/index_pl.htm.

4. Program Horyzont 2020 Program Horyzont 2020 powstał na wniosek Komisji Europejskiej o finansowaniu programu badań i innowacji, o budżecie w wysokości 80 miliardów euro na lata 2014 2020. Program ten to jeden z głównych filarów tzw. Unii Innowacji i Europejskiej Przestrzeni Badawczej jednej z inicjatyw przewodnich strategii Europa 2020. Inicjatywa ta ma na celu zwiększenie konkurencyjności krajów UE w zakresie innowacyjności. Zawiera, poza zadaniami zrealizowanymi dotychczas w ramach 7. Programu Ramowego UE, również priorytety Programu Ramowego na rzecz Konkurencyjności i Innowacji oraz Europejskiego Instytutu Innowacji i Technologii. Program Horyzont 2020 ma przede wszystkim integrować badania naukowe i innowacje poprzez stworzenie jednolitego i spójnego systemu ich finansowania od etapu koncepcji do wprowadzania na rynek. Struktura programu opiera się na trzech filarach, spójnych ze strategią Europa 2020 : 1) doskonałość w nauce (budżet w wysokości 24 341 mln euro):

wsparcie przez Europejską Radę ds. Badań Naukowych najbardziej utalentowanych i kreatywnych osób i ich zespołów, prowadzących badania pionierskie najwyższej jakości, finansowanie wspólnych badań w celu znalezienia nowych i obiecujących obszarów badań naukowych i innowacji poprzez wsparcie dla przyszłych i wyłaniających się technologii, zapewnienie naukowcom doskonałych szkoleń i możliwości rozwoju kariery zawodowej poprzez akcję Marie Skłodowska-Curie, zapewnienie Europie infrastruktury badawczej (w tym e-infrastruktury) dostępnej dla wszystkich naukowców z Europy i spoza niej, 2) wiodąca pozycja w przemyśle (budżet w wysokości 17 015 mln euro): przywództwo w KET (Key Enabling Technologies) definiowanych jako: ICT, mikro- i nanoelektronika, fotonika, nanotechnologie, biotechnologia, zaawansowane materiały i zaawansowane technologie produkcji i przetwarzania, technologie kosmiczne, dostęp do kapitału wysokiego ryzyka, zapewnienie wsparcia w całej UE dla rozwoju innowacji w MŚP, 3) wyzwania społeczne (budżet w wysokości 30 956 mln euro): zdrowie, zmiany demograficzne, dobrostan, bezpieczeństwo żywności, zrównoważone rolnictwo i leśnictwo, gospodarka morska, wody śródlądowe i biogospodarka, bezpieczna, czysta i wydajna energia, inteligentny, zielony i zintegrowany transport, działania na rzecz klimatu, środowisko, efektywne wykorzystanie zasobów i surowców, Europa w zmieniającym się świecie włączające, innowacyjne i rozważne społeczeństwa, bezpieczne społeczeństwa ochrona wolności i bezpieczeństwa Europy i jej obywateli. 11 Program ten dotyczy w dużej mierze przekształcania odkryć naukowych w innowacyjne produkty i usługi, dzięki którym przedsiębiorstwa będą miały szansę rozwinąć się, a także poprawi się jakość życia. Stanowi on tym samym pierwszą inicjatywę unijną, która w jednym programie skupia unijnie środki finansowania badań naukowych i innowacji. Ponadto program ten w swoim założeniu ma w sposób znaczący ograniczyć formalności poprzez uproszczenie przepisów i procedur aplikacyjnych. Dzięki temu przyciągnąć ma większą liczbę naukowców i innowacyjnych przedsiębiorców. Uproszczony dostęp ma dotyczyć wszystkich przedsiębiorstw, uniwersytetów, instytutów we wszystkich krajach UE i poza nią. 12 11 http://www.nauka.gov.pl/komunikaty/horyzont-2020-program-ramowy-w-zakresie-badan-naukowych-iinnowacji-na-lata-2014-2020.html. 12 http://ec.europa.eu/polska/news/111130_horyzont_pl.htm.

Szerszy dostęp do aplikacji do programu Horyzont 2020 dotyczy: małych i średnich przedsiębiorstw projekty przewidziane będą dla MŚP, ukierunkowane na wyzwania społeczne i kluczowe technologie, wszystkich regionów wsparcie będzie nakierowane na zrozumienie funkcjonowania polityk UE, partnerstwa, współpracy, uzupełniające fundusze strukturalne, partnerów międzynarodowych inicjatywy przynoszące obopólne korzyści, wszystkich form innowacji innowacji społecznych, usług, pionierskich projektów, stymulowania popytu poprzez zamówienia publiczne, wspomagania procesu standaryzacji. W ramach programu Horyzont 2020 przewiduje się następujące wsparcie Europejskiej Przestrzeni Badawczej: zwiększenie wsparcia dla priorytetów ERA: mobilność, infrastruktura, transfer wiedzy, ujednolicenie polityk, silniejsze partnerstwo z państwami członkowskimi i sektorem prywatnym w celu większego i bardziej efektywnego inwestowania, uwzględnienie kwestii płci, kwestii etycznych, kariery naukowców i otwartego dostępu do wyników badań. 13 Program Horyzont 2020 powstał na wniosek KE i dotyczy finansowania programu badań i innowacji. Jego budżet wynosi 80 miliardów euro i ma on trwać w latach 2014 2020. Oparty jest na jednym z głównych filarów jednej z unijnych inicjatyw przewodnich strategii Europa 2020, a mianowicie na Unii Innowacji i Europejskiej Przestrzeni Badawczej. Głównym celem programu jest zwiększenie konkurencyjności krajów unijnych w zakresie innowacyjności, czyli integrowanie badań naukowych i innowacji poprzez stworzenie jednolitego i spójnego systemu ich finansowania od etapu koncepcji do wprowadzania na rynek. Struktura programu Horyzont 2020 opiera się na trzech filarach: doskonałość w nauce, wiodąca pozycja w przemyśle, wyzwania społeczne. Często wskazywaną zaletą tego programu ma być jego uproszczona formuła aplikowania i poszerzony dostęp dla zainteresowanych uczestników. 5. Działalność innowacyjna w przedsiębiorstwach europejskich dane statystyczne Eurostat Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w Europie scharakteryzowana została poprzez zestawienie statystycznych Eurostatu. Pierwsze z nich dotyczy liczby innowacyjnych przedsiębiorstw ogółem, ale także ze względu na rodzaj wprowadzanych innowacji: produktowych, procesowych, organizacyjnych i marketingowych. W zestawieniu wyszczególniono także sekcje przedsiębiorstw według PKD 2007 i wskazano liczbę innowacyjnych przedsiębiorstw w sektorze handlu i usług (sekcja G: Handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych, włączając motocykle i sekcja K: Usługi finansowe i ubezpieczeniowe). W całej Unii Europejskiej w 2010 roku odnotowano 386 832 13 http://www.kpk.gov.pl/index.html.

innowacyjne przedsiębiorstwa, w tym więcej było przedsiębiorstw wprowadzających innowacje organizacyjne i/lub marketingowe (102 027 przedsiębiorstw) niż przedsiębiorstw wprowadzających innowacje produktowe i/lub procesowe (88 825 przedsiębiorstw). W poszczególnych krajach europejskich najmniejszą liczbę innowacyjnych przedsiębiorstw w 2010 roku odnotowano w Niemczech 100 743 przedsiębiorstwa, najmniejszą zaś na Malcie 302, w Islandii 533 i na Cyprze 649 przedsiębiorstw. W sekcji G najwięcej innowacyjnych przedsiębiorstw było (według dostępnych ) we Włoszech 19 078 przedsiębiorstw, a najmniej w Islandii 68 przedsiębiorstw. W sekcji K natomiast najmniejsza liczba przedsiębiorstw wynosiła 3463 i odnotowana została w Niemczech, najmniej ich było na Malcie 35 przedsiębiorstw. Największa liczba przedsiębiorstw wprowadzających innowacje procesowe i/lub produktowe odnotowana została w Niemczech 22 446 przedsiębiorstw, a najmniejsza na Malcie 65 przedsiębiorstw. Według sekcji G najwięcej ich było we Włoszech 2379 przedsiębiorstw, a najmniej ponownie na Malcie 18 przedsiębiorstw. W sekcji K najwięcej ich było w Niemczech 438 przedsiębiorstw, a najmniej zaledwie 2 na Łotwie. Największą liczbę przedsiębiorstw wprowadzających innowacje organizacyjne i/lub marketingowe odnotowano w Niemczech 19 147 przedsiębiorstw, najmniejszą zaś w Islandii 58 przedsiębiorstw. W sekcji G najwięcej ich było we Włoszech 10 024, a najmniej w Islandii 11 przedsiębiorstw. Z kolei w sekcji K największą liczbę odnotowano w Niemczech 743, a najmniejszą w Estonii zaledwie 3 przedsiębiorstwa. Na tym tle Polska prezentowała się następująco. Ogółem liczba przedsiębiorstw innowacyjnych w 2010 roku wyniosła 14 247, z czego 3153 stanowiły przedsiębiorstwa należące do sekcji G, a 761 przedsiębiorstw należało do sekcji K. W Polsce, tak jak w innych krajach Unii Europejskiej, więcej było przedsiębiorstw wprowadzających innowacje organizacyjne i/lub marketingowe (6051 przedsiębiorstw) niż wprowadzających innowacje produktowe i/lub procesowe (3446 przedsiębiorstw), w tym więcej w sekcji G niż K (tabela 2). Tabela 2. Innowacyjne przedsiębiorstwa według ich rodzajów w Europie w 2010 roku Wyszczegól nienie Ogółem UE27 386 832 Innowacyjne przedsiębiorstwa Sekcja G Sekcja K Przedsiębiorstwa wprowadzające innowacje produktowe i/lub procesowe Ogółem 13 872 88 825 Sekcja G Sekcja K Przedsiębiorstwa wprowadzające innowacje organizacyjne i/lub marketingowe Ogółem 1 863 102 027 Sekcja G Belgia 7 598 1 825 360 2 232 404 64 1 159 381 53 Bułgaria 3 952 748 122 1 414 152 29 1 372 385 41 Czechy 10 623 1 879 207 1 903 211 23 3 479 821 48 Dania 4 378 1 505 217 857 232 23 946 397 62 Niemcy 100 743 Estonia 1 838 Irlandia 4 118 3 463 22 446 62 649 402 912 438 19 147 9 328 63 883 Sekcja K Hiszpania 31 227 11 072 773 9 743 2 376 131 9 182 5 523 248 Francja 37 002 7 561 1 050 6 552 777 106 13 254 3 926 391 743 3 128

Chorwacja 2 886 604 87 636 83 13 718 248 12 Włochy 66 751 19 078 1 506 15 006 2 379 112 18 829 10 024 576 Cypr 649 189 46 115 20 3 143 56 8 Łotwa 1 234 297 58 266 33 2 543 186 24 Litwa 1 944 358 62 380 40 14 669 186 15 Węgry 4 883 975 211 1 179 190 45 1 988 476 80 Malta 302 150 35 65 18 5 80 71 11 Holandia 14 481 6 927 745 4 763 2 230 143 2 454 1 805 212 Austria 9 016 523 2 013 92 2 005 Polska 14 247 3 153 761 3 446 436 222 6 051 1 913 212 Portugalia 12 166 2 706 316 2 493 437 30 2 816 768 77 Rumunia 8 116 1 789 261 1 137 161 17 4 353 1 232 103 Słowacja 2 098 529 83 383 39 13 440 154 19 Finlandia 4 544 282 1 282 22 791 Szwecja 9 861 2 352 329 2 727 584 61 1 831 513 75 Wielka Brytania 31 981 1 699 6 316 154 8 401 Islandia 533 68 44 140 20 9 58 11 7 Norwegia 3 723 746 156 1 174 215 24 839 260 56 Serbia 3 976 1 442 81 613 204 5 885 461 13 Turcja 32 990 425 5 718 Źródło: opracowanie własne na podstawie Eurostat. 65 10 406 Przedsiębiorstwa wprowadzające innowacje produktowe i/lub procesowe zostały podzielone według ich źródeł finansowania. Analizując dane, można zauważyć, że największy zbiór przedsiębiorstw tego typu stanowią przedsiębiorstwa, które nie otrzymały żadnych publicznych funduszy na działalność innowacyjną. We wszystkich opisanych poniżej krajach największą grupę stanowiły właśnie takie przedsiębiorstwa. Na drugim miejscu w ponad połowie krajów znajdowały się przedsiębiorstwa, które otrzymały fundusze na działalność innowacyjną od centralnych władz, takich jak agencje krajowe czy ministerstwa. Liczba dwóch ostatnich rodzajów przedsiębiorstw w sposób różnorodny rozkładała się w poszczególnych krajach. W Polsce odnotowano 1607 przedsiębiorstw, które nie otrzymały żadnych publicznych funduszy na działalność innowacyjną. Następną grupą przedsiębiorstw były te, które otrzymały fundusze unijne 1276 przedsiębiorstw. 455 przedsiębiorstw otrzymało fundusze od władz centralnych, a najmniej 283 przedsiębiorstwa od władz lokalnych lub regionalnych (tabela 3). Tabela 3. Przedsiębiorstwa wprowadzające innowacje produktowe i/lub procesowe według źródeł finansowania w Europie w 2010 roku Wyszczególnienie Przedsiębiorstwa, które nie otrzymały żadnych Przedsiębiorstwa, które otrzymały fundusze od lokalnych lub Przedsiębiorstwa, które otrzymały fundusze od centralnych Przedsiębiorstwa, które otrzymały fundusze od Unii Europejskiej 140 102 452 138

publicznych funduszy regionalnych władz władz (krajowe agencje, ministerstwa) Belgia 1 453 978 602 380 Bułgaria 414 13 204 256 Czechy 1 714 207 905 1 174 Niemcy 17 654 6 919 11 597 3 283 Estonia 370 25 266 171 Hiszpania 5 937 3 716 3 120 569 Francja 10 950 3 168 9 851 2 150 Chorwacja 629 119 550 46 Włochy 14 000 9 715 4 654 1 370 Cypr 212 13 191 49 Łotwa 99 6 27 96 Litwa 457 35 80 433 Luksemburg 127 0 120 25 Węgry 995 28 565 597 Malta 43 37 18 Holandia 4 096 1 559 3 921 467 Polska 1 607 283 455 1 276 Portugalia 2 249 234 1 796 631 Rumunia 349 82 228 152 Słowenia 452 51 363 220 Słowacja 257 7 72 210 Finlandia 1 319 245 1 148 216 Serbia 845 220 684 99 Turcja 6 356 710 5 928 208 Źródło: opracowanie własne na podstawie Eurostat. Udział wydatków na badania i rozwój w krajach unijnych został obliczony w stosunku do krajowego poziomu PKB. Średnia 27 krajów Unii Europejskiej wzrosła w latach 2010 2011 z 2% do 2,03% PKB. Europejskie kraje, które w 2011 roku odnotowały odsetek wyższy od średniej unijnej, to Belgia, Dania, Niemcy, Estonia, Francja, Holandia, Austria, Słowenia, Szwecja (najwyższy odsetek w UE 3,37% PKB) i najwyższy w Europie, w Finlandii 3,78% PKB. Natomiast kraje europejskie, których wskazany odsetek był niższy od średniej unijnej w 2011 roku, to Bułgaria, Czechy, Irlandia, Hiszpania, Chorwacja, Włochy, Łotwa, Litwa, Luksemburg, Węgry, Malta, Polska, Portugalia, Rumunia, Słowacja, Wielka Brytania, Norwegia, Turcja i najniższy na Cyprze 0,48% PKB. Polska uplasowała się pod względem wysokości udziału wydatków na B+R wobec wysokości PKB na miejscu 23., a udział ten wyniósł w 2011 roku w Polsce 0,76% i wzrósł w porównaniu z rokiem poprzednim z 0,74% PKB (tabela 4). Tabela 4. Udział wydatków na badania i rozwój wobec wysokości PKB w Europie w latach 2010 2011 Wyszczególnienie 2010 2011

% PKB UE27 2,00 2,03 Belgia 2,01 2,04 Bułgaria 0,60 0,57 Czechy 1,56 1,85 Dania 3,07 3,09 Niemcy 2,80 2,84 Estonia 1,63 2,38 Irlandia 1,71 1,72 Hiszpania 1,39 1,33 Francja 2,24 2,24 Chorwacja 0,75 0,76 Włochy 1,26 1,25 Cypr 0,50 0,48 Łotwa 0,60 0,70 Litwa 0,80 0,92 Luksemburg 1,48 1,43 Węgry 1,17 1,21 Malta 0,66 0,72 Holandia 1,85 2,04 Austria 2,79 2,75 Polska 0,74 0,76 Portugalia 1,59 1,49 Rumunia 0,46 0,50 Słowenia 2,09 2,47 Słowacja 0,63 0,68 Finlandia 3,90 3,78 Szwecja 3,39 3,37 Wielka Brytania 1,77 1,75 Norwegia 1,68 1,64 Turcja 0,84 0,86 Źródło: opracowanie własne na podstawie Eurostat. Liczba złożonych do EPO (European Patent Office) aplikacji patentowych na milion mieszkańców w Europie zmalała w latach 2010 2011 ze 109,6 do 107,45. Największa ich liczba w Europie odnotowana została w Lichtensteinie 800,58, w UE27 w Niemczech 272,25, a najmniejsza w Bułgarii 1,52. W Polsce liczba złożonych aplikacji patentowych od EPO na milion mieszkańców wzrosła z 8,72 w 2010 roku do 9,85 w 2011 roku (tabela 5).

Tabela 5. Złożone aplikacje patentowe do EPO na milion mieszkańców w Europie w latach 2010 2011 Wyszczególnienie 2010 2011 UE27 109,6 107,45 Belgia 123,17 115,54 Bułgaria 1,54 1,52 Czechy 17,44 17,34 Dania 212,00 204,90 Niemcy 277,73 272,25 Estonia 38,45 44,25 Irlandia 78,10 80,01 Grecja 7,92 7,48 Hiszpania 34,09 35,32 Francja 133,01 132,44 Chorwacja 4,26 3,45 Włochy 68,24 63,75 Łotwa 8,48 8,96 Litwa 2,40 2,28 Luksemburg 118,07 107,06 Węgry 18,42 18,31 Holandia 196,05 194,45 Austria 196,70 193,95 Polska 8,72 9,85 Portugalia 8,22 7,09 Rumunia 1,52 1,53 Słowenia 62,96 64,44 Słowacja 4,98 4,32 Finlandia 241,77 243,36 Szwecja 270,48 259,94 Wielka Brytania 82,20 79,54 Liechtenstein 812,11 800,58 Norwegia 124,84 132,32 Szwajcaria 385,28 370,76 Turcja 5,47 6,11 Źródło: opracowanie własne na podstawie Eurostat. Zebrane dane Eurostatu dotyczyły działalności innowacyjnej przedsiębiorstw w krajach europejskich. Najwięcej przedsiębiorstw innowacyjnych w Europie w 2010 roku stanowiły takie, które wprowadzały innowacje organizacyjne i/lub marketingowe. Najwięcej

innowacyjnych przedsiębiorstw ogółem było w Niemczech, a najmniej na Malcie. Niemcy i Włochy to kraje, w których odnotowano najwięcej przedsiębiorstw innowacyjnych ogółem, z podziałem na rodzaj innowacji czy też z podziałem na sektory. Polska również prezentowała podobne tendencje jak większość krajów europejskich, a liczba innowacyjnych przedsiębiorstw była siedmiokrotnie niższa od liczby tych przedsiębiorstw w Niemczech. Przedsiębiorstwa innowacyjne w Europie zostały porównane także pod kątem źródeł finansowania działań innowacyjnych. Najwięcej przedsiębiorstw stanowiły takie, które nie otrzymały żadnych publicznych funduszy na te cele. W Polsce drugą największą grupę innowacyjnych przedsiębiorstw stanowiły firmy, które otrzymały fundusze unijne, następnie takie, które otrzymały fundusze od władz centralnych, a najmniejszą grupą były przedsiębiorstwa, które otrzymały fundusze od władz lokalnych i regionalnych. Z kolei udział wydatków na B+R w krajach UE w stosunku do wysokości PKB danego kraju nieznacznie wzrósł w latach 2010 2011. Najwyższy odnotowany został w Szwecji, najniższy zaś na Cyprze. Polska w tym zestawieniu zajęła 23. miejsce, a odsetek ten był niższy od średniej dla UE. W całej UE zmniejszyła się natomiast liczba złożonych aplikacji patentowych liczonych na milion mieszkańców. Największa ich liczba odnotowana została w Lichtensteinie, najmniejsza zaś w Bułgarii. Wynik Polski w tym zakresie był stosunkowo niski. 6. Działalność innowacyjna w przedsiębiorstwach w Polsce i w województwie łódzkim dane statystyczne GUS Działalność innowacyjna rozumiana jest jako całokształt działań naukowych, technicznych, organizacyjnych, finansowych i komercyjnych, prowadzących lub zmierzających do wdrażania innowacji. Ponadto obejmuje także działalność badawczorozwojową (B+R) tworzenie konkretnej innowacji nie jest bezpośrednio związane z tą działalnością. Dlatego do określenia poziomu innowacyjności Polski niezbędne jest określenie zakresów działalności innowacyjnych w przedsiębiorstwach. Z uwagi na prowadzone w ramach projektu badania dotyczące funkcjonowania sektora handlu i usług w Polsce i regionie łódzkim, w prezentowanych statystycznych skupiono się na

przedsiębiorstwach sektora usług pod kątem ich działalności innowacyjnej (dostępne dane dzieliły jedynie przedsiębiorstwa na przemysłowe i usługowe). Nakłady na działalność innowacyjną w przedsiębiorstwach to wszelkie wydatki na innowacje produktowe i procesowe (bieżące i inwestycyjne), niezależnie od źródeł finansowania, poniesione w danym roku sprawozdawczym, na prace zakończone sukcesem (czyli wdrożeniem innowacji), niezakończone (kontynuowane) oraz przerwane lub zaniechane. W latach 2010 i 2011 nakłady na działalność innowacyjną w Polsce wzrosły i w 2011 wyniosły 10 979 090 tys. zł. Na poziomie województw zmiany te były bardziej zróżnicowane i nie można zaobserwować jednakowej tendencji wzrostu bądź spadku w większości regionów. W województwie mazowieckim odnotowane zostały najwyższe kwoty nakładów na działalność innowacyjną w 2011 wyniosły 8 612 000 tys. zł. Co więcej, stanowią one zdecydowaną większość tych środków w całym kraju. W pozostałych województwach wskazano znacząco niższe nakłady na działalność innowacyjną. W województwie łódzkim w 2010 wyniosły one 51 267 tys. zł, a w 2011 wzrosły do 65 892 tys. zł. Najniższe odnotowano w województwie opolskim 13 281 tys. zł (wykres 3). Wykres 3. Nakłady na działalność innowacyjną przedsiębiorstw z sektora usług w Polsce z podziałem na województwa w latach 2010 2011 w tys. zł Źródło: opracowanie własne na podstawie BDL GUS.

Nakłady na działalność innowacyjną w przedsiębiorstwach sektora usług podzielone zostały na rodzaje działalności: działalność badawczo-rozwojowa (B+R), nakłady inwestycyjne na środki trwałe, szkolenia personelu związane bezpośrednio z wprowadzaniem innowacji produktowych lub procesowych, marketing związany z wprowadzeniem nowych lub istotnie ulepszonych produktów. W ramach tych rodzajów odnotowano, iż w Polsce najwyższe nakłady wystąpiły w dziale nakłady inwestycyjne na środki trwałe w 2011 roku wyniosły one 6 015 881 tys. zł i wzrosły w porównaniu z poprzednim rokiem. Wysokie i postępujące nakłady odnotowano również w działalności badawczo-rozwojowej 1 498 477 tys. zł. W przypadku szkoleń personelu związanego bezpośrednio z wprowadzaniem innowacji produktowych lub procesowych nie można określić zmiany w kwocie nakładów na tę działalność innowacyjną w przedsiębiorstwach sektora usługowego w Polsce. Jednakże obserwując dane z roku 2010, można dostrzec, że na ten rodzaj działalności innowacyjnej przeznaczano najmniej środków w Polsce 82 591 tys. zł. Z kolei w marketingu związanym z wprowadzeniem nowych lub istotnie ulepszonych produktów odnotowano spadek w kwocie nakładów w 2011 roku wyniosły one 485 882 tys. zł. Tak jak w przypadku wcześniej opisanych dotyczących ogólnych nakładów na działalność innowacyjną w Polsce, tak również i w tych dzielących je według ich rodzajów, województwo mazowieckie jest niezaprzeczalnym liderem. Jednakże zmiany w wysokości nakładów są odmienne od dotyczących tendencji krajowych. Nakłady na działalność badawczo-rozwojową spadły w 2011 roku do 965 221 tys. zł, ale nakłady inwestycyjne na środki trwałe oraz marketing związany z wprowadzeniem nowych lub istotnie ulepszonych produktów wzrosły i wyniosły odpowiednio: 4 611 264 tys. i 452 486 tys. zł. Najniższe nakłady przewidziane na działalność B+R odnotowano (według dostępnych ) w 2011 roku w województwie świętokrzyskim wyniosły one 1291 tys. zł. Z kolei nakłady inwestycyjne na środki trwałe najniższe były (według dostępnych ) w województwie podlaskim 5566 tys. zł. Tylko 216 tys. zł przewidziano na szkolenia personelu związane bezpośrednio z wprowadzaniem innowacji produktowych lub procesowych w województwie lubuskim w 2011 roku (według dostępnych ). Także w tym województwie odnotowano najniższe nakłady na marketing związany z wprowadzeniem nowych lub istotnie ulepszonych produktów wyniosły one 170 tys. zł. Na tym tle województwo łódzkie prezentuje się optymistycznie, z uwagi na wzrastające w latach 2010 2011 nakłady na niemal wszystkie rodzaje działalności innowacyjnej (tabela 6). Tabela 6. Nakłady na działalność innowacyjną według jej rodzajów w przedsiębiorstwach sektora usług w Polsce z podziałem na województwa w latach 2010 2011 Wyszczególnienie Działalność badawczorozwojowa (B+R) Nakłady inwestycyjne na środki trwałe w tys. zł Szkolenia personelu związane bezpośrednio z wprowadzaniem innowacji produktowych lub procesowych Marketing związany z wprowadzeniem nowych lub istotnie ulepszonych produktów 2010 2011 2010 2011 2010 2011 2010 2011 Polska 1 354 134 1 498 477 5 921 562 6 015 881 82 591 486 676 485 882 Łódzkie 6 449 9 720 28 769 4 4485 711 1 854 2 344 2 310 Mazowieckie 984 989 965 221 4 509 506 4 611 264 48 583 394 343 452 486

Małopolskie 97 175 95 039 123 451 102 513 5 796 3 292 28 715 1 033 Śląskie 31 822 60 987 280 833 161 704 8 360 3 768 2 899 4 288 Lubelskie 13 635 16 351 27 311 37 038 697 689 1 394 170 Podkarpackie 6 075 57 697 61 459 991 515 319 659 Podlaskie 1 109 7 569 5 566 52 Świętokrzyskie 2 124 1 291 31 430 11 231 98 Lubuskie 1981 3 452 21 646 15 587 319 216 327 747 58 33 Wielkopolskie 16 224 7 234 74 775 50 941 1 292 1 226 12 975 4 236 Zachodniopomorskie 7 743 43 367 31 242 334 865 1707 Dolnośląskie 16 468 9 793 365 669 290 081 11 162 1 838 23 466 3 791 Opolskie 180 20 186 11 928 115 147 263 Kujawsko-pomorskie 1 702 43 480 386 532 1 727 2 820 Pomorskie 146 673 174 441 222 975 411 757 3 558 1 827 16 062 Warmińsko-mazurskie 19 786 62 897 135 351 43 Źródło: opracowanie własne na podstawie BDL GUS. Dokonano także rozróżnienia ze względu na źródło finansowania działalności innowacyjnych w przedsiębiorstwach sektora usług w Polsce. Największym źródłem finansowania działalności innowacyjnej w Polsce są środki własne przedsiębiorstw, które w 2011 roku wyniosły 9 115 748 tys. zł, jednakże spadły w porównaniu z rokiem poprzednim o 131 865 tys. zł. Na drugim miejscu uplasowały się kredyty bankowe. Wysokość zaciągniętych kredytów na ten cel w 2011 wyniosła 11 22 733 tys. zł i spadła o 6464 tys. zł w porównaniu z rokiem 2010. Kolejnym źródłem finansowania były środki pozyskane z zagranicy, których wysokość również zmalała w okresie 2010 2011 i wyniosła 205 612 tys. zł. Ostatnim źródłem finansowania okazały się środki budżetowe, które w 2011 roku wynosiły 118 775 tys. zł, jednakże jako jedyne wzrosły i to niemal dwukrotnie w porównaniu z rokiem 2010. W województwie łódzkim największym źródłem finansowania działalności innowacyjnych były również środki własne przedsiębiorstw, które w 2011 roku wyniosły 43 072 tys. zł, następnie odmiennie niż pokazuje to trend dla całego kraju korzystano ze środków pozyskanych z zagranicy wyniosły one 11 737 tys. zł. Kredyty bankowe wynosiły 4908 tys. zł, a ostatnim źródłem finansowania tej działalności były środki budżetowe, które w 2011 roku osiągnęły wysokość 2379 tys. zł (tabela 7). Tabela 7. Nakłady na działalność innowacyjnych przedsiębiorstw sektora usług według jej źródeł finansowania w Polsce z podziałem na województwa w latach 2010 2011 Wyszczególnienie Środki własne Środki budżetowe Środki pozyskane z zagranicy Kredyty bankowe 2010 2011 2010 2011 2010 2011 2010 2011 w tys. zł Polska 9 247 613 9 115 748 52 410 118 775 268 862 205 612 1 129 197 1122733 Łódzkie 34 501 43 072 2 115 2 379 9 544 11 737 4 488 4908

Mazowieckie 7 455 110 7 604 557 10 094 33 801 117 809 66 925 727 761 781527 Małopolskie 217 818 139 837 3 807 Śląskie 487 088 342 113 14 198 Lubelskie 38 214 39 413 765 17 057 21 299 32 971 6 683 4 918 55 293 3 368 20 462 3 128 5 198 Podkarpackie 36 149 158 635 1 316 6 222 15 685 20 057 16 790 Podlaskie 6 771 7 821 Świętokrzyskie 18 955 10 752 Lubuskie 18 485 18 123 919 4 000 Wielkopolskie 126463 82 393 3 294 183 16 441 5 674 4 703 Zachodniopomorskie 37 779 31216 651 Dolnośląskie 322 957 121 864 Opolskie 21 083 13 281 Kujawsko-pomorskie 34 939 106 360 4 193 2031 12 855 8 233 7 130 4 154 13 674 793 7 655 152 196 888 Pomorskie 314 652 373 154 7 475 23 165 26 749 11 714 107 343 42 873 Warmińsko-mazurskie 76 650 23 155 Źródło: opracowanie własne na podstawie BDL GUS. 2 911 13 541 Przedsiębiorstwa innowacyjne sektora usług podzielono według rodzajów wprowadzonych innowacji i określono ich procentowy udział wobec wszystkich przedsiębiorstw wprowadzających innowacje. Przedsiębiorstwa te w badanym okresie (2010 2011) wprowadziły na rynek przynajmniej jedną innowację produktową lub procesową (nowy lub istotnie ulepszony produkt bądź nowy lub istotnie ulepszony proces). W Polsce w 2011 roku najwyższy odsetek odnotowano wśród przedsiębiorstw, które wprowadziły nowe lub istotnie ulepszone procesy 8,97% wszystkich przedsiębiorstw. Warto dodać, że w 2010 roku odsetek ten był wyższy i wynosił 9,99%. Na drugim miejscu uplasowały się innowacyjne przedsiębiorstwa sektora usług, które wprowadziły nowe lub istotnie ulepszone produkty (2011 r. 6,35%, 2010 r. 7,87%). Najniższy odsetek dotyczył przedsiębiorstw, które wprowadziły nowe lub istotnie ulepszone dla rynku produkty zmalał on w badanym okresie i w 2011 roku wyniósł 3,35%. Na tym tle województwo łódzkie potwierdziło ogólnopolskie trendy w zakresie wskazanej powyżej kolejności rodzajów wprowadzonych w przedsiębiorstwach innowacji, jednakże odsetki te były niższe od średniej krajowej. W zakresie nowych lub istotnie ulepszonych produktów najwyższy odsetek przedsiębiorstw odnotowano w 2011 roku w województwie śląskim 8,12%, najniższy zaś w województwie łódzkim 4,09%. Najwyższy odsetek przedsiębiorstw wprowadzających nowe lub istotnie ulepszone dla rynku produkty wyniósł 5,09% i odnotowany został w województwie

pomorskim, a najniższy 1,14% w województwie opolskim. Najwyższe odsetki przedsiębiorstw wprowadzających innowacje dotyczyły nowych lub istotnie ulepszonych procesów i mieściły się w zakresie od 4,96% w województwie zachodniopomorskim do 11,67% w województwie mazowieckim (tabela 8). Tabela 8. Innowacyjne przedsiębiorstwa sektora usług według rodzajów wprowadzonych innowacji Wyszczególnienie Nowe lub istotnie ulepszone produkty Nowe lub istotnie ulepszone dla rynku produkty Nowe lub istotnie ulepszone procesy 2010 2011 2010 2011 2010 2011 Polska 7,87 6,35 4,27 3,35 9,99 8,97 Łódzkie 6,05 4,09 2,70 1,34 8,59 7,12 Mazowieckie 9,83 6,32 5,48 3,34 12,53 11,67 Małopolskie 7,86 5,71 4,61 3,88 9,81 8,49 Śląskie 7,46 8,12 3,89 4,73 9,56 9,07 Lubelskie 7,72 4,63 4,39 2,38 9,19 7,96 Podkarpackie 7,88 7,73 3,50 4,30 10,88 7,73 Podlaskie 5,04 7,47 2,85 1,96 6,80 4,98 Świętokrzyskie 4,65 5,05 1,40 1,76 8,37 5,27 Lubuskie 6,29 6,21 2,94 2,00 9,43 7,01 Wielkopolskie 7,77 7,92 4,32 3,69 8,77 8,37 Zachodniopomorskie 7,86 4,58 3,99 3,05 8,51 4,96 Dolnośląskie 8,30 5,66 5,03 3,52 10,27 7,80 Opolskie 7,34 4,35 4,56 1,14 10,63 9,61 Kujawsko-pomorskie 6,04 4,74 2,01 1,37 7,04 8,57 Pomorskie 7,90 6,95 4,94 5,09 10,64 11,56 Warmińsko-mazurskie 6,18 6,14 3,41 2,89 6,82 8,30 Źródło: opracowanie własne na podstawie BDL GUS. Przeanalizowano także współpracę przedsiębiorstw sektora usług w zakresie działalności innowacyjnej. Współpraca ta oznacza aktywny udział we wspólnych projektach dotyczących działalności innowacyjnej z innymi przedsiębiorstwami lub instytucjami niekomercyjnymi. Ponadto określono, że może ona mieć charakter perspektywiczny i długofalowy i nie musi wiązać się z bezpośrednimi, wymiernymi korzyściami ekonomicznymi dla uczestniczących w niej partnerów. Jednakże w badaniu zastrzeżono, że zwykłego zamawiania prac u wykonawców zewnętrznych, bez aktywnego współudziału w ich realizacji, nie należy uważać za współpracę w zakresie działalności innowacyjnej. Odsetek przedsiębiorstw sektora usług, które współpracowały w tym zakresie wobec ogółu przedsiębiorstw w Polsce zmalał w latach 2010 2011 z 4,4% do 3,5% przedsiębiorstw. W zdecydowanej większości województw zaobserwowano podobną tendencję. Najwyższy odsetek przedsiębiorstw współpracujących w zakresie działalności innowacyjnej odnotowano w 2011 roku w województwie śląskim wyniósł on 4,6%, najniższy zaś był w województwie lubuskim wyniósł on 1,4%. Na tym tle województwo łódzkie prezentuje %

odsetek nieznacznie poniżej średniej krajowej w 2011 roku wyniósł on 3,1% przedsiębiorstw (tabela 9). Tabela 9. Przedsiębiorstwa sektora usług współpracujące w zakresie działalności innowacyjnej w % ogółu przedsiębiorstw w Polsce z podziałem na województwa w latach 2010 2011 Wyszczególnienie 2010 2011 Polska 4,4 3,5 Łódzkie 3,5 3,1 Mazowieckie 6,0 3,9 Małopolskie 4,4 3,7 Śląskie 4,0 4,6 Lubelskie 3,7 3,6 Podkarpackie 4,5 3,6 Podlaskie 3,7 2,3 Świętokrzyskie 3,7 2,4 Lubuskie 1,9 1,4 Wielkopolskie 4,6 4,3 Zachodniopomorskie 3,0 2,4 Dolnośląskie 5,4 1,6 Opolskie 2,0 2,1 Kujawsko-pomorskie 2,1 1,7 Pomorskie 5,0 4,0 Warmińsko-mazurskie 1,9 3,4 Źródło: opracowanie własne na podstawie BDL GUS. Dokonano również zestawienia ogólnej liczby jednostek prowadzących działalność badawczo-rozwojową w Polsce w latach 2010 2011. Ich liczba we wskazanym okresie wzrosła z 1767 do 2220. Tendencja wzrostowa zauważona została we wszystkich województwach. Najwięcej jednostek prowadzących działalność B+R odnotowano w 2011 roku w województwie mazowieckim 552, następnie w województwie śląskim 286, 207 w województwie dolnośląskim i 203 w województwie wielkopolskim. Najmniejsza ich liczba odnotowana została w województwie lubuskim zaledwie 31 jednostek, województwie świętokrzyskim 35 i podlaskim 41 jednostek. W województwie łódzkim odnotowano 131 jednostek daje to szóste miejsce w skali kraju pod względem liczby jednostek prowadzących działalność B+R (wykres 4). %

Wykres 4. Liczba jednostek prowadzących działalność badawczo-rozwojową w Polsce z podziałem na województwa w latach 2010 2011 Źródło: opracowanie własne na podstawie BDL GUS. Dla stworzenia pełnego obrazu działalności w zakresie innowacji w Polsce wskazano również liczbę przyznanych patentów krajowych w latach 2011 2012. Na przestrzeni badanego okresu liczna ta zmalała z 1989 do 1848 patentów. Tendencja ta dotyczy większości województw, jednakże w województwach podlaskim, wielkopolskim, dolnośląskim, opolskim i warmińsko-mazurskim liczba ta wzrosła. Najwięcej patentów krajowych przyznano w 2012 roku w województwie mazowieckim 388, dolnośląskim 285 i śląskim 213, najmniej zaś w województwie lubuskim 10, warmińsko-mazurskim 17 i podlaskim 21 patentów. W województwie łódzkim liczba ta w 2011 roku wyniosła 137, a w 2012 roku zmalała do 118 (tabela 10). Tabela 10. Przyznane patenty krajowe w Polsce i z podziałem na województwa w latach 2011 2012 Wyszczególnienie 2011 2012 Polska 1989 1848 Łódzkie 137 118 Mazowieckie 411 388 Małopolskie 167 150 Śląskie 321 213 Lubelskie 103 98 Podkarpackie 53 49 Podlaskie 11 21

Świętokrzyskie 47 39 Lubuskie 19 10 Wielkopolskie 129 159 Zachodniopomorskie 88 85 Dolnośląskie 257 285 Opolskie 65 76 Kujawsko-pomorskie 80 55 Pomorskie 87 85 Warmińsko-mazurskie 14 17 Źródło: opracowanie własne na podstawie BDL GUS. W latach 2010 2011 nakłady na działalność innowacyjną w polskich przedsiębiorstwach sektora usług wzrosły. Najwyższe nakłady odnotowano w województwie mazowieckim stanowiły one większość ogólnych nakładów w całym kraju. W pozostałych województwach nakłady te były nieznaczne w porównaniu z województwem mazowieckim. W województwie łódzkim wyniosły one 65 892 tys. zł, a najniższe były w województwie opolskim i wynosiły 13 281 tys. zł. Nakłady na działalność innowacyjną w przedsiębiorstwach sektora usług podzielono także na rodzaje działalności. Najwyższe nakłady w Polsce dotyczyły inwestycji w środki trwałe, następnie na działalność B+R. Tak jak wskazano wyżej województwo mazowieckie było liderem i w tym zakresie. Najniższe nakłady na działalność B+R odnotowano w województwie świętokrzyskim, na środki trwałe w województwie podlaskim, na szkolenia oraz marketing w województwie lubuskim. Wzrost nakładów na działalność innowacyjną w regionie łódzkim w przedsiębiorstwach innowacyjnych sektora usług wystąpił w prawie wszystkich rodzajach działalności w 2011 roku. Ponadto badania wskazały, że największym źródłem finansowania działalności innowacyjnej w przedsiębiorstwach innowacyjnych sektora usług w 2011 roku były środki własne przedsiębiorstw. Drugie miejsce zajęły kredyty bankowe, następne były środki pozyskane z zagranicy, a ostatnim źródłem finansowania były środki budżetowe. Województwo łódzkie potwierdziło ogólnokrajowy trend finansowania działalności innowacyjnej w przedsiębiorstwach środkami własnymi. Jednakże na drugim miejscu znalazły się tu środki pozyskane z zagranicy, następnie kredyty i środki budżetowe. Innowacyjne przedsiębiorstwa podzielono także według rodzajów wprowadzonych innowacji. Najwyższy odsetek wszystkich przedsiębiorstw innowacyjnych sektora usług w Polsce stanowiły takie, które wprowadziły nowe lub istotnie ulepszone procesy, następnie wprowadzające nowe lub istotnie ulepszone produkty oraz przedsiębiorstwa, które wdrożyły nowe lub istotnie ulepszone dla rynku produkty. W województwie łódzkim sytuacja wyglądała identycznie, jednakże odsetki te były niższe od średniej krajowej. Współpraca przedsiębiorstw sektora usług w zakresie działalności innowacyjnej z innymi podmiotami okazała się być stosunkowo niska i zmalała w latach 2010 2011. Najwięcej przedsiębiorstw tego typu podejmowało współpracę w województwie śląskim, a najmniej w województwie lubuskim. W województwie łódzkim poziom tej współpracy być nieznacznie niższy od średniej krajowej. Kolejnym zagadnieniem była liczba jednostek prowadzących działalność B+R w Polsce. Wzrosła ona w latach 2010 2011, najwyższa odnotowana została w województwie mazowieckim, najniższa zaś w województwie lubuskim. Województwo łódzkie zajęło 6. miejsce w tym zakresie. Ostanie zestawienie określiło liczbę przyznanych patentów krajowych w Polsce w latach 2011 2012. W całym kraju w badanym

okresie liczba ta zmalała. Najwyższa odnotowana została w województwie mazowieckim, najniższa w województwie lubuskim. Powyższe dane potwierdzają najsilniejszą pozycję województwa mazowieckiego w zakresie działalności innowacyjnej. Na tym tle województwo łódzkie plasuje się na średniej pozycji wśród polskich regionów. 7. Kierunki rozwoju innowacji w Polsce W Polsce problem rozwoju innowacji i jego kierunków jest szeroko dyskutowany w różnego rodzaju publikacjach. Interesującą pozycją, która jest często cytowana w źródłach na ten temat, jest raport Kurs na innowacje. Jak wyprowadzić Polskę z rozwojowego dryfu? 14. Główną tezą tego raportu jest opinia, że Polska znajduje się w fazie rozwojowego dryfu, podczas gdy inne światowe gospodarki mierzą się z kryzysem. Działania polskie w tym zakresie zostały ocenione jako skuteczne, jednakże przy równoczesnym zaniedbaniu działań strukturalnych, co w efekcie spowodowało pogłębiony deficyt budżetowy i zadłużenie państwa. Doraźna ochrona w trakcie kryzysu, jaką zastosowała Polska, nie wystarczy, aby zmierzyć się z zapowiadaną stagnacją gospodarczą w skali globalnej. Rozwój Polski nie może zatem opierać się na wykorzystywaniu koniunkturalnych posunięć, należy podjąć politycznie trudne zmiany systemowe: strukturalne i instytucjonalne. To one, według autorów, pozwolą na uformowanie się nowego modelu rozwojowego Polski. Kluczowym elementem tego systemu powinno być wykorzystanie nie tylko potencjału innowacyjnego przedsiębiorstw prywatnych, ale także dotyczącego sfery publicznej i obywatelskiej. Rezultatem tego powinno stać się uruchomienie w masowej skali krajowego potencjału innowacyjności i kreatywności. Autorzy przestrzegają, że jeśli Polska nie podejmie takich kroków, grozi jej speryferyzowanie i stagnacja gospodarcza. Autorzy wymieniają, jakie konkretne działania powinny zostać podjęte w Polsce: 1. Znaczące zwiększenie finansowania nauki oraz prac badawczo-rozwojowych. 2. Kierowanie środków wspierających przedsiębiorstwa na faktycznie innowacyjne przedsięwzięcia. 3. Skuteczna koordynacja realizacji poszczególnych programów i projektów, tak by maksymalnie służyły rozwojowi kraju i regionów oraz ekspansji krajowych przedsiębiorstw. 4. Zwiększenie elastyczności procedur naboru i selekcji projektów. 5. Stworzenie mechanizmów zapobiegania powielaniu działań wspierających innowacyjność. 6. Krytyczne podejście do modnych koncepcji wspierania innowacyjności i realistyczna ocena ich możliwego oddziaływania. 7. Powiązanie finansowanych działań z uwarunkowaniami danego obszaru terytorialnego. 8. Zintegrowanie działań realizowanych w ramach różnych programów i finansowanych z różnych źródeł. 14 T. Geodecki, G. Gorzelak, J. Górniak, J. Hausner, S. Mazur, J. Szlachta, J. Zaleski J., Kurs na innowacje. Jak wyprowadzić Polskę z rozwojowego dryfu?, Fundacja GAP, 2012.

9. Kojarzenie (montaż) różnych źródeł finansowania przez upowszechnienie partnerstwa publiczno-prywatnego. 10. Upowszechnianie idei innowacyjności. 15 7.1. Raport Dynamiczna Polska 2020 Raport Strategia innowacyjności i efektywności gospodarki. Dynamiczna Polska 2020 to dokument opracowany przez Ministerstwo Gospodarki. Jest on ściśle powiązany z innymi krajowymi oraz unijnymi dokumentami o podobnym, strategicznym charakterze, np. z Długookresową Strategią Rozwoju Kraju (DSRK), Strategią Rozwoju Kraju 2020. Aktywne społeczeństwo, konkurencyjna gospodarka, sprawne państwo (SRK 2020), Koncepcją Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030 (KPZK), Narodową Strategią Spójności, z Krajowym Programem Reform (KPR), pozostałymi strategiami zintegrowanymi oraz Strategią Europa 2020. 16 Strategia ta wdrażana będzie za pomocą programów operacyjnych, programów rozwoju, a przede wszystkim poprzez Program Rozwoju Przedsiębiorstw. Szczególne w tym dokumencie jest nawiązanie do unijnej strategii rozwoju Europa 2020, której celem jest inteligentny, zrównoważony rozwój sprzyjający włączeniu społecznemu. Działania zawarte w polskiej strategii mają bezpośrednio przyczynić się do realizacji powyższego celu. Autorzy raportu podkreślili konieczność podjęcia działań przyczyniających się do wyraźnej poprawy w zakresie innowacyjności i efektywności polskiej gospodarki. Opierając się na zestawieniach prezentowanych w już przytoczonym wcześniej raporcie Innovation Union Scoreboard, określono, iż działania należy podjąć, gdyż Polska w zakresie innowacyjności pozostaje wciąż krajem poniżej unijnej średniej. Działania naprawcze powinny zatem dotyczyć wszystkich obszarów życia gospodarczego i społecznego. Część programowa strategii skupia się na obszarach, które są bezpośrednio związane z tworzeniem i wdrażaniem innowacji oraz podnoszeniem konkurencyjności i efektywności podmiotów gospodarki, w tym w szczególności należy zapewnić dostęp do wiedzy i kapitału oraz stworzyć warunki do współpracy między podmiotami. Określono także brzmienie celu głównego oraz celów szczegółowych tej strategii. Kierunki interwencji bazują na lukach i barierach występujących w szeroko rozumianym systemie innowacji, które pozostają poza bezpośrednim obszarem oddziaływania innych strategii. Celem głównym jest zatem wysoce konkurencyjna gospodarka (innowacyjna i efektywna) oparta na wiedzy i współpracy 17. Cele szczegółowe i kierunki działań ujęte zostały w następujący sposób: Cel 1: Dostosowanie otoczenia regulacyjnego i finansowego do potrzeb innowacyjnej i efektywnej gospodarki 1.1. Dostosowanie systemu regulacji gospodarczych do potrzeb efektywnej i innowacyjnej gospodarki 1.2. Koncentracja wydatków publicznych na działaniach prorozwojowych i innowacyjnych 15 Ibidem, s. 14. 16 Ministerstwo Gospodarki, Strategia innowacyjności i efektywności gospodarki. Dynamiczna Polska 2020, Warszawa 2013. 17 Ministerstwo Gospodarki, Strategia, op. cit., s. 9.

1.3. Uproszczenie, zapewnienie spójności i przejrzystości systemu danin publicznych, mające na względzie potrzeby efektywnej i innowacyjnej gospodarki 1.4. Ułatwienie przedsiębiorstwom dostępu do kapitału we wszystkich fazach ich rozwoju, ze szczególnym uwzględnieniem kapitału wysokiego ryzyka i sektora MŚP Cel 2: Stymulowanie innowacyjności poprzez wzrost efektywności wiedzy i pracy 2.1. Podniesienie poziomu i efektywności nauki w Polsce, wzmocnienie jej powiązań z gospodarką oraz wzrost jej międzynarodowej konkurencyjności 2.2. Budowa ram dla prowadzenia efektywnej polityki innowacyjności 2.3. Wspieranie współpracy w tworzeniu i wdrażaniu innowacji 2.4. Kształtowanie kultury innowacyjnej oraz szersze włączenie społeczeństwa w proces myślenia kreatywnego i tworzenia innowacji 2.5. Wspieranie rozwoju kadr dla innowacyjnej i efektywnej gospodarki 2.6. Stworzenie wysokiej jakości infrastruktury informacyjno-komunikacyjnej i rozwój gospodarki elektronicznej Cel 3: Wzrost efektywności wykorzystania zasobów naturalnych i surowców 3.1. Transformacja systemu społeczno-gospodarczego na tzw. bardziej zieloną ścieżkę, zwłaszcza ograniczanie energo- i materiałochłonności gospodarki 3.2. Wspieranie rozwoju zrównoważonego budownictwa na etapie planowania, projektowania, wznoszenia budynków oraz zarządzania nimi przez cały cykl życia Cel 4: Wzrost umiędzynarodowienia polskiej gospodarki 4.1. Wspieranie polskiego eksportu oraz polskich inwestycji za granicą 4.2. Wspieranie napływu innowacyjnych oraz odpowiedzialnych inwestycji, w tym inwestycji zagranicznych 4.3. Promowanie gospodarki polskiej, polskich przedsiębiorstw oraz wizerunku Polski na arenie międzynarodowej 18. Kierunki rozwoju innowacji w Polsce zostały opisane w raporcie Kurs na innowacje. Jak wyprowadzić Polskę z rozwojowego dryfu?, podkreślając konieczność wprowadzenia strukturalnych i instytucjonalnych zmian systemowych, które pozwolą Polsce zmierzyć się z zapowiadaną stagnacją gospodarki globu. Według autorów głównym zadaniem jest uruchomienie w masowej skali krajowego potencjału innowacyjności i kreatywności nie tylko w przedsiębiorstwach prywatnych, ale także w sferze publicznej i obywatelskiej. Dopełnieniem strategii unijnej Europa 2020 jest opracowana dla Polski raport Dynamiczna Polska 2020, mający przyczynić się do realizacji jej założeń. Dotyczy on poprawy naszej gospodarki w zakresie innowacyjności i efektywności i sformułowany został za pomocą celu głównego: wysoce konkurencyjna gospodarka (innowacyjna i efektywna) oparta na wiedzy i współpracy. Cel ten został uszczegółowiony za pomocą rozpisania na cele szczegółowe i kierunki działań. 18 Ministerstwo Gospodarki, Strategia, op. cit., s. 10.

8. Możliwości innowacyjne firm wyniki badań własnych 8.1. Metodologia badań i struktura respondentów W ramach projektu Wzmocnienie potencjału szkół zawodowych. Kadry dla innowacyjnego rozwoju regionu łódzkiego przeprowadzone zostały badania na grupie dyrektorów, nauczycieli i uczniów szkół zawodowych o profilu ekonomiczno-handlowym oraz przedstawicieli przedsiębiorstw z sektora handlu i usług. Badania te pozwoliły na dokonanie szczegółowej charakterystyki firm z sektora handlu i usług z województwa łódzkiego, ich polityki dotyczącej zatrudnienia, wynagradzania, urlopów, szkoleń itd., pozwoliły również na weryfikację poziomu kształcenia zawodowego o profilu ekonomicznohandlowym, przygotowywania absolwentów do wejścia na rynek pracy oraz poziomu współpracy między przedsiębiorcami a szkołami zawodowymi. W ramach wskazanych badań zrealizowane zostały wywiady swobodne z nauczycielami przedmiotów ogólnych (n = 50) i zawodowych (w tym z instruktorami praktycznej nauki zawodów) (n = 50). Natomiast z przedstawicielami przedsiębiorstw sektora handlu i usług z województwa łódzkiego zatrudniających absolwentów szkół zawodowych o profilu ekonomiczno-handlowym przeprowadzone zostały indywidualne wywiady pogłębione (n = 80). Ponadto w celu zwiększenia próby badawczej opisane powyżej wywiady uzupełnione zostały badaniem internetowym (ankietą on-line) skierowanym do dyrektorów (n = 12), nauczycieli (n = 48) i uczniów (n = 142) ze szkół zawodowych o profilach ekonomicznohandlowych oraz przedstawicieli przedsiębiorstw z sektora handlu i usług z województwa łódzkiego (n = 200). Dodatkowym działaniem uzupełniającym wywiady i badania ankietowe on-line były grupy fokusowe (trzy grupy 15-osobowe, po dwie sesje na każdą grupę), czyli zogniskowane wywiady grupowe przeprowadzone z przedstawicielami instytucji rynku pracy, szkół zawodowych, techników, organów prowadzących kształcenie w kierunkach ekonomicznohandlowych oraz przedstawicielami organizacji i przedsiębiorstw z sektora handlu i usług z województwa łódzkiego. Najwięcej, bo 37,5% ba przedsiębiorstw zatrudniało 10 49 pracowników, ponadto równo po 30% ba firm zatrudniało ich 0 9 lub 50 249. Zdecydowanie najmniej było dużych przedsiębiorstw zatrudniających 250 i więcej pracowników (wykres 5). Wykres 5. Struktura wielkościowa ba przedsiębiorstw sektora handlu i usług z województwa łódzkiego indywidualne wywiady pogłębione Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 80). Większość ba firm zlokalizowana była na terenach miejskich, w tym wszystkie duże przedsiębiorstwa ( 250 pracowników) (100% wskazań) i niemal wszystkie małe przedsiębiorstwa (10 49 pracowników) (96,67% wskazań). Z kolei na terenach wiejskich

stosunkowo najwięcej było średnich firm (50 249 pracowników) (12,5% wskazań) (wykres 6). Wykres 6. Struktura lokalizacyjna ba przedsiębiorstw sektora handlu i usług z województwa łódzkiego indywidualne wywiady pogłębione Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 80). W zakresie typu działalności wśród ba mikroprzedsiębiorstw (0 9 pracowników) najwięcej miało charakter usługowy (54,17% wskazań), wśród małych firm dominował charakter handlowy (63,33% wskazań), średnie firmy były głównie firmami o innym charakterze (a więc prawdopodobnie miały charakter mieszany), natomiast duże firmy miały po równo charakter usługowy lub produkcyjny (wykres 7). Wykres 7. Struktura ba przedsiębiorstw sektora handlu i usług z województwa łódzkiego według typu działalności indywidualne wywiady pogłębione Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 80). W kwestii struktury wielkościowej ankietowanych on-line przedsiębiorstw zdecydowanie najwięcej było mikroprzedsiębiorstw (59% wskazań), najmniej zaś stanowiły średnie firmy (12% wskazań) (wykres 8).

Wykres 8. Struktura wielkościowa ankietowanych on-line przedsiębiorstw sektora handlu i usług z województwa łódzkiego Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 200). W zakresie typu działalności wśród ankietowanych on-line przedsiębiorstw najwięcej było przedsiębiorstw o charakterze handlowym (69% wskazań), pokrywa się to również z podziałem na firmy względem wielkości, z tym że najwięcej firm o charakterze handlowym było wśród dużych firm (92% wskazań), najmniej zaś wśród mikroprzedsiębiorstw (61,02% wskazań) (wykres 9). Wykres 9. Struktura ankietowanych on-line przedsiębiorstw sektora handlu i usług z województwa łódzkiego według typu działalności i rozmiaru Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 200). Spośród ankietowanych on-line przedsiębiorstw najwięcej, bo ponad połowa, działało w sektorze G według PKD 2007 (53,5% wskazań), podobnie biorąc od uwagę poszczególne rozmiary firm. Ponadto dość sporo było mikroprzedsiębiorstw (32,2% wskazań) i dużych firm (20% wskazań) działających w sektorze S, małych firm w sektorze I (12,5% wskazań) oraz średnich firm w sektorze F (12,5% wskazań) (wykres 10).

Wykres 10. Struktura ankietowanych on-line przedsiębiorstw sektora handlu i usług z województwa łódzkiego według kodów PKD 2007 Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 200).

Wśród ba nauczycieli kształcenia ogólnego ze szkół zawodowych o profilu ekonomiczno-handlowym z województwa łódzkiego było 86% kobiet i 14% mężczyzn (wykres 11). Wykres 11. Struktura płci ba nauczycieli kształcenia ogólnego ze szkół zawodowych o profilu ekonomiczno-handlowym z województwa łódzkiego wywiady swobodne Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 50). Pod względem stażu pracy ba nauczycieli kształcenia ogólnego ze szkół zawodowych o profilu ekonomiczno-handlowym z województwa łódzkiego najwięcej (44% wskazań) pracowało 10 20 lat, a zdecydowanie najmniej (4% wskazań) 1 5 lat (wykres 12). Wykres 12. Staż pracy ba nauczycieli kształcenia ogólnego ze szkół zawodowych o profilu ekonomiczno-handlowym z województwa łódzkiego w latach wywiady swobodne Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 50). Badani nauczyciele pracowali najczęściej jednocześnie w technikum i inne szkole (78% wskazań). 14% ba nauczycieli pracowała tylko w zasadniczej szkole zawodowej (dalej ZSZ), a 8% ba jednocześnie w ZSZ i technikum (wykres 13). Wykres 13. Struktura miejsca zatrudnienia ba nauczycieli kształcenia ogólnego ze szkół zawodowych o profilu ekonomiczno-handlowym z województwa łódzkiego wywiady swobodne Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 50). Wśród ba nauczycieli kształcenia zawodowego ze szkół zawodowych o profilu ekonomiczno-handlowym z województwa łódzkiego było 88% kobiet i 12% mężczyzn (wykres 14).

Wykres 5. Struktura płci ba nauczycieli kształcenia zawodowego (w tym instruktorów praktycznej nauki zawodu) ze szkół zawodowych o profilu ekonomiczno-handlowym z województwa łódzkiego wywiady swobodne Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 50). Pod względem stażu pracy najwięcej ba nauczycieli kształcenia zawodowego ze szkół zawodowych o profilu ekonomiczno-handlowym z województwa łódzkiego (32% wskazań) pracowało 10 20 lat, a zdecydowanie najmniej (2% wskazań) rok (wykres 15). Wykres 6. Staż pracy ba nauczycieli kształcenia zawodowego (w tym instruktorów praktycznej nauki zawodu) ze szkół zawodowych o profilu ekonomiczno-handlowym z województwa łódzkiego w latach wywiady swobodne Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 50). Badani nauczyciele pracowali najczęściej jednocześnie w technikum i inne szkole (84% wskazań). 12% ba nauczycieli pracowało tylko w ZSZ, a 4% ba jednocześnie w ZSZ i technikum (wykres 16). Wykres 7 Struktura miejsca zatrudnienia ba nauczycieli kształcenia zawodowego (w tym instruktorów praktycznej nauki zawodu) ze szkół zawodowych o profilu ekonomiczno-handlowym z województwa łódzkiego wywiady swobodne Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 50). Pod względem miejsca zatrudnienia ankietowanych on-line dyrektorów szkół zawodowych o profilu ekonomiczno-handlowym z województwa łódzkiego zdecydowana większość (91,67% wskazań) pracowała w technikach. Zaledwie 8,33% ankietowanych on-line dyrektorów pracowało w ZSZ (wykres 17).

Wykres 8 Struktura miejsca zatrudnienia ankietowanych on-line dyrektorów szkół zawodowych o profilu ekonomiczno-handlowym z województwa łódzkiego Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 12). Wśród ankietowanych on-line nauczycieli ze szkół zawodowych o profilu ekonomicznohandlowym z województwa łódzkiego również większość pracowała w technikach (89,58% wskazań), a jedynie 10,42% nauczycieli było zatrudnionych w ZSZ (wykres 18). Wykres 9 Struktura miejsca zatrudnienia ankietowanych on-line nauczycieli ze szkół zawodowych o profilu ekonomiczno-handlowym z województwa łódzkiego Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 48). Pośród ankietowanych on-line nauczycieli niemal dwie trzecie pełniło funkcję wychowawców, w tym przed wszystkim w technikach (65,12% wskazać). Aż 80% ankietowanych on-line nauczycieli z ZSZ nie pełniło funkcji wychowawcy (wykres 19). Wykres 10 Pełnienie funkcji wychowawcy przez ankietowanych on-line nauczycieli ze szkół zawodowych o profilu ekonomiczno-handlowym z województwa łódzkiego według miejsca zatrudnienia Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 48). W kwestii struktury wiekowej ankietowanych on-line uczniów ze szkół zawodowych o profilu ekonomiczno-handlowym z województwa łódzkiego zdecydowanie najwięcej, bo niemal połowa była w wieku 19 lat (48,59% wskazań), a zdecydowanie najmniej miało 16 lat (2,11% wskazań) (wykres 20).

Wykres 20. Struktura wiekowa ankietowanych on-line uczniów ze szkół zawodowych o profilu ekonomiczno-handlowym z województwa łódzkiego Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 142). Pod względem zdobywanych kwalifikacji zdecydowanie najwięcej ankietowanych on-line uczniów uczyło się zawodu technik ekonomista (71,13% wskazań). Ponadto badani uczniowie byli na kierunkach technik handlowiec (20,42% wskazań) i sprzedawca (8,45% wskazań) (wykres 21). Wykres 21. Struktura ankietowanych on-line uczniów ze szkół zawodowych o profilu ekonomicznohandlowym z województwa łódzkiego według zdobywanych kwalifikacji Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 142). W ramach przeprowadzonych w projekcie wywiadów swobodnych przebadano łącznie 100 nauczycieli kształcenia ogólnego i kształcenia zawodowego ze szkół zawodowych o profilu ekonomiczno-handlowym z województwa łódzkiego (w tym instruktorów praktycznej nauki zawodu) uczących przede wszystkim w technikach (głównie kobiety), natomiast w ramach indywidualnych wywiadów pogłębionych przebadano 80 przedstawicieli przedsiębiorstw z sektora handlu i usług z województwa łódzkiego (głównie małych firm z terenów miejskich). Z kolei w ramach ankiet internetowych on-line przebadano 12 dyrektorów szkół zawodowych o profilu ekonomiczno-handlowym z województwa łódzkiego, 48 nauczycieli (przede wszystkim z techników) oraz 142 uczniów (w tym głównie dziewiętnastoletnich) Ponadto ankietami on-line przebadano również 200 przedstawicieli przedsiębiorstw z sektora handlu i usług z województwa łódzkiego, głównie z mikroprzedsiębiorstw o charakterze handlowym z sekcji G PKD 2007.

8.2. Charakterystyka ba firm z sektora handlu i usług z województwa łódzkiego, w tym outsourcingu usług, wynagrodzeń i form zatrudnienia Zdolność firm do działań innowacyjnych zależy w dużej mierze od ich charakteru. Łatwiej wprowadzać innowacje z mniejszych firmach, gdzie proces decyzyjny jest krótszy, jednak duże firmy dysponują większymi zasobami finansowymi, kadrowymi i przestrzennymi, a także często działami B+R. W celu scharakteryzowania ba firm z sektora handlu i usług z województwa łódzkiego zbadano ich działalność, politykę zatrudnienia, wynagradzania i urlopów. Jedna trzecia ba firm (30% wskazań) nie zauważyła zmian w stanie rozwoju firmy w ostatnim czasie, najwięcej było wśród nich mikroprzedsiębiorstw (37,5% wskazań). Również niemal jedna trzecia firm wskazała, iż zmniejsza zatrudnienie (26,25% wskazań) były to wszystkie badane duże firmy (100% wskazań) oraz spora część średnich przedsiębiorstw (37,5% wskazań). Ponadto około jedna trzecia firm wskazała, że wprowadzała nowe produkty (32,5% wskazań), zdobywała nowe rynki (29,17% wskazań) oraz zatrudniła nowych pracowników (31,25% wskazań) (wykres 22).

Wykres 22. Stan rozwoju firmy zdaniem ba przedstawicieli przedsiębiorstw z sektora handlu i usług z województwa łódzkiego Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 80). Zdecydowana większość firm nie planowała zatrudnienia nowych pracowników (82,5% wskazań), w tym przede wszystkim duże firmy (100% wskazań) oraz mikroprzedsiębiorstwa (87,5% wskazań). Najwięcej firm, które planowały zatrudnienie, znajdowało się wśród małych firm (23,33% wskazań) (wykres 23). Wykres 23. Planowanie zatrudnienia nowych pracowników zdaniem ba przedstawicieli przedsiębiorstw z sektora handlu i usług z województwa łódzkiego Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 80). Wybrane wypowiedzi respondentów potwierdzające powyższe wnioski: 1. Firma rozwija się, wprowadzamy nowe produkty i nowe technologie. Planujemy zatrudnić jednego pracownika sprzedawca plus obsługa terminalu bankowego. 2. W planie jest rozwój firmy. Wprowadzane są nowe produkty, zatrudnienie utrzymuje się na tym samym poziomie i wdraża nowe technologie. 3. W oddziale występuje stały,»naturalny«spadek zatrudnienia. Wdrażane są nowe technologie pozyskiwania sprawozdawczych, nowe sposoby współpracy z respondentami. 4. Firma się zmniejsza. Firma wprowadza nowe produkty, taka jest potrzeba rynku, ale nie przewiduję zwiększenia zatrudnienia, wręcz przeciwnie zmniejszam zatrudnienie. 5. Od dłuższego okresu raczej nic się nie zmieniło. (Wypowiedzi respondentów udzielone w ramach indywidualnych wywiadów pogłębionych przeprowadzonych na potrzeby projektu z przedstawicielami przedsiębiorstw sektora handlu i usług województwa łódzkiego) Ponad trzy czwarte ba firm nie działało na rynkach międzynarodowych (76,25% wskazań), w tym najwięcej dużych firm (100% wskazań) oraz mikroprzedsiębiorstw (91,67% wskazań). Największy odsetek firm działających na rynkach międzynarodowych znajdował się wśród małych firm (36,67% wskazań) (wykres 24).

Wykres 11. Działalność firmy na rynkach międzynarodowych zdaniem ba przedstawicieli przedsiębiorstw z sektora handlu i usług z województwa łódzkiego Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 80). Najwięcej firm działających na rynkach międzynarodowych wymagało od swoich pracowników znajomości języka angielskiego (73,68% wskazań), w tym najwięcej to średnie firmy (83,33% wskazań). Drugim z kolei wymaganym językiem był język rosyjski (42,11% wskazań), najczęściej poszukiwany w mikroprzedsiębiorstwach (50% wskazań). Jako poszukiwane języki wskazywano też niemiecki i inne niż wymienione języki (wykres 25). Wykres 12. Znajomość języków obcych wymagana od pracowników zaangażowanych w działalność zagraniczną firm działających na rynkach międzynarodowych zdaniem ba przedstawicieli przedsiębiorstw z sektora handlu i usług z województwa łódzkiego Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 19). Ponad połowa ba firm stosuje outsourcing usług (57,5% wskazań) przede wszystkim stosują go średnie firmy (66,67% wskazań) i mikroprzedsiębiorstwa (62,5% wskazań). Wśród outsourcingowych usług najczęściej wymieniane były usługi ochroniarskie (45% wskazań, w tym przede wszystkim średnie firmy 54,17% wskazań) oraz sprzątanie

(18,75% wskazań, w tym głównie duże firmy 50% wskazań i średnie firmy 37,5% wskazań). Niemal jedna trzecia firm (28,75% wskazań) nie stosowała i nie planowała stosować outsourcingu usług, w tym głównie mikro- i małe przedsiębiorstwa (po 33,33% wskazań). Zaledwie 13,75% ba firm nie stosowało, ale planowało zacząć zlecać usługi na zewnątrz, w tym duże przedsiębiorstwa (50% wskazań) i małe firmy (20% wskazań), głównie w zakresie usług księgowych (wykres 26). Wykres 13. Stosowanie outsourcingu usług zdaniem ba przedstawicieli przedsiębiorstw z sektora handlu i usług z województwa łódzkiego Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 80).

Wybrane wypowiedzi respondentów potwierdzające powyższe wnioski dotyczące rynku międzynarodowego i outsourcingu: 1. Korzystamy z usług ochroniarskich i dodajmy jeszcze, że z usług przeprowadzania szkoleń specjalistycznych korzystamy od czasu do czasu z innych firm w tym zakresie. 2. Tylko usługi księgowe i nie planuje zwiększyć zakresu zlecania na zewnątrz. 3. Outsourcing nie występuje i nie jest planowany. Wszystko jest we własnym zakresie. 4. Tak, firma współpracuje z rynkiem czeskim i rosyjskim. Pracownicy znają język rosyjski, słowacki i czeski. (Wypowiedzi respondentów udzielone w ramach indywidualnych wywiadów pogłębionych przeprowadzonych na potrzeby projektu z przedstawicielami przedsiębiorstw sektora handlu i usług województwa łódzkiego) Trzy czwarte ba firm (73,75% wskazań) zatrudniało wszystkich swoich pracowników na umowę o pracę były to głównie mikroprzedsiębiorstwa (91,67% wskazań). W 8,75% ba firm poziom zatrudnienia osób na umowę o pracę był na poziomie 95% (w tym głównie z dużych i średnich firmach). W pozostałych firmach poziom zatrudnienia na umowę o pracę wahał się w granicach 81 99% (wykres 27). Wykres 14. Poziom zatrudnienia pracowników na umowę o pracę zdaniem ba przedstawicieli przedsiębiorstw z sektora handlu i usług z województwa łódzkiego Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 80). W 6,25% ba firm poziom zatrudnienia na umowę zlecenie był w granicach 5% (w tym przede wszystkim w dużych i średnich firmach), w 5% ba firm poziom zatrudnienia na umowę zlecenie wynosił 10% (w tym przede wszystkim w małych firmach). W pozostałych firmach, w których zatrudniano na umowę zlecenie, poziom tego zatrudnienia wahał się w granicach 0,5 4% (wykres 28).

Wykres 15. Poziom zatrudnienia pracowników na umowę zlecenie zdaniem ba przedstawicieli przedsiębiorstw z sektora handlu i usług z województwa łódzkiego Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 80). Poziom zatrudnienia na umowy o dzieło był ogólnie bardzo niski. W 2,5% ba firm poziom zatrudnienia na umowę o dzieło był w granicach 0,5% (w tym wyłącznie w średnich firmach). W pozostałych firmach, w których zatrudniano na umowę o dzieło, poziom tego zatrudnienia wahał się w granicach 3 5% (wykres 29). Wykres 16. Poziom zatrudnienia pracowników na umowę o dzieło zdaniem ba przedstawicieli przedsiębiorstw z sektora handlu i usług z województwa łódzkiego Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 80). W bardzo niewielu firmach (4,17% wskazań wśród mikroprzedsiębiorstw) poziom samozatrudnienia pracowników wynosił 100%, natomiast w 4,17% średnich firm poziom samozatrudnienia wynosił 15% (wykres 30).

Wykres 30. Poziom samozatrudnienia pracowników zdaniem ba przedstawicieli przedsiębiorstw z sektora handlu i usług z województwa łódzkiego Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 80). Ponad połowa ba firm (51,25% wskazań) wypłacała swoim pracownikom bez doświadczenia zawodowego pensję minimalną przewidzianą na danym stanowisku politykę taką prowadziły głównie mikroprzedsiębiorstwa (62,5% wskazań). Z kolei niemal połowa firm (42,5% wskazań) wypłacała takim pracownikom pensję podstawową, a dodatkowo stosowano system premiowy głównie w małych firmach (60% wskazań) (wykres 31). Wykres 31. Zasady wynagradzania pracowników bez doświadczenia zdaniem ba przedstawicieli przedsiębiorstw z sektora handlu i usług z województwa łódzkiego Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 80). Zdaniem niemal trzech czwartych przedstawicieli przedsiębiorstw (73,75% wskazań) pracownicy z wykształceniem zawodowym otrzymywali takie samo wynagrodzenie jak inni pracownicy z policealnym lub wyższym wykształceniem na zbliżonych stanowiskach taką politykę wynagradzania stosowały przede wszystkim małe firmy (83,33% wskazań). Z kolei w niecałej jednej piątej firm (16,25% wskazań) wynagrodzenie pracowników z wykształceniem zawodowym było niższe niż pozostałych pracowników na zbliżonych stanowiskach przede wszystkim w dużych i średnich firmach (wykres 32).

Wykres 32. Zasady wynagradzania pracowników z wykształceniem zawodowym zdaniem ba przedstawicieli przedsiębiorstw z sektora handlu i usług z województwa łódzkiego Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 80). Wybrane wypowiedzi respondentów potwierdzające powyższe wnioski dotyczące form zatrudnienia i wynagrodzeń: 1. 100% umowy o pracę. Zasady wynagradzania pracowników bez doświadczenia to pensja podstawowa. Systemu premiowego nie mamy, ale jest system nagród, w którym tacy pracownicy uczestniczą na zasadach ogólnych. 2. Wszyscy pracownicy zatrudnieni są na umowy o pracę, tylko i wyłącznie. Pracownicy bez doświadczenia są wynagradzani na zasadach pensja podstawowa plus system premiowy. 3. Umowy o pracę i minimalne zlecenia. Mieliśmy jedną umowę o dzieło w tym roku. 95% to umowy o pracę. Dla pracowników bez doświadczenia przewiduje się pensję minimalną na danym stanowisku. (Wypowiedzi respondentów udzielone w ramach indywidualnych wywiadów pogłębionych przeprowadzonych na potrzeby projektu z przedstawicielami przedsiębiorstw sektora handlu i usług województwa łódzkiego) W dwóch trzecich ba firm (67,5% wskazań) nie istniały stanowiska, na których praca nie byłaby wykonywana bezpośrednio na terenie zakładu pracy (przede wszystkim dotyczyło to mikroprzedsiębiorstw 91,67% wskazań). Tego typu stanowiska były w 32,5% ba firm przede wszystkim w dużych, średnich i małych firmach (wykres 33).

Wykres 33. Istnienie w firmie stanowisk, na których praca nie jest wykonywana bezpośrednio na terenie zakładu pracy zdaniem ba przedstawicieli przedsiębiorstw z sektora handlu i usług z województwa łódzkiego Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 80). Poza bezpośrednim terenem przedsiębiorstwa pracowali przede wszystkim kierowcy (73,08% wskazań, w tym we wszystkich dużych firmach, które posiadały takie stanowiska oraz w mikroprzedsiębiorstwach 84,62% wskazań). Ponadto niemal w jednej trzeciej firm (30,77% wskazań) byli to przedstawiciele handlowi, w tym głównie w małych firmach (53,85% wskazań) (wykres 34). Wykres 17 Rodzaje stanowisk, na których praca nie jest wykonywana bezpośrednie na terenie zakładu pracy, zdaniem ba przedstawicieli przedsiębiorstw z sektora handlu i usług z województwa łódzkiego, w których takie stanowiska istnieją Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 26). W większości firm (83,75% wskazań) pracownicy otrzymywali dodatkowe wyposażenie niezbędne do wykonywania swoich obowiązków. Pracownicy nie otrzymywali dodatkowego wyposażenia w 16,25% ba firm przede wszystkim w mikroprzedsiębiorstwach (37,5% wskazań) (wykres 35).

Wykres 18 Dodatkowe wyposażenie pracowników niezbędne do wykonywania obowiązków zdaniem ba przedstawicieli przedsiębiorstw z sektora handlu i usług z województwa łódzkiego Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 80). Do przedmiotów z dodatkowego wyposażenia, które otrzymywała kadra kierownicza, należały przede wszystkim telefony komórkowe (70% wskazań, w tym głównie w dużych, średnich i małych firmach) oraz laptopy (51,25% wskazań, również głównie w dużych, średnich i małych firmach). Z kolei pozostałych pracowników najczęściej wyposażano w telefony komórkowe (48,75% wskazań, w tym głównie w średnich i małych firmach), laptopy (33,75% wskazań, głównie w średnich firmach) i samochody służbowe (również 33,75% wskazań, w dużych i małych firmach) (wykres 36). Wykres 19 Rodzaje otrzymywanego przez pracowników dodatkowego wyposażenia niezbędnego do wykonywania obowiązków zdaniem ba przedstawicieli przedsiębiorstw z sektora handlu i usług z województwa łódzkiego, w których takie wyposażenie jest dawane Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 67).

Wybrane wypowiedzi respondentów potwierdzające powyższe wnioski: 1. Otrzymują samochód służbowy do dyspozycji, inny sprzęt również, w tym laptop i komórki. Nie ma różnicy ze względu na wykształcenie. To jest kwestia, czy jest to potrzebne do wykonywania obowiązków, jak jest potrzebne, to dostają. 2. Wykształcenie nie jest wskaźnikiem do przydzielania sprzętu, tylko wykonywane obowiązki. 3. W miarę potrzeb telefon służbowy i samochód służbowy mają kierowcy. (Wypowiedzi respondentów udzielone w ramach indywidualnych wywiadów pogłębionych przeprowadzonych na potrzeby projektu z przedstawicielami przedsiębiorstw sektora handlu i usług województwa łódzkiego) Zdaniem ponad połowy ba przedstawicieli przedsiębiorstw (53,75% wskazań, w tym głównie mikro- i małych przedsiębiorstw) pracownicy nie pracowali w godzinach nadliczbowych. W ponad jednej trzeciej firm (36,25% wskazań) pracownicy odbierali nadliczbowe godziny w innych dniach taka praktyka była głównie stosowana w dużych i średnich firmach. Ponadto w jednej czwartej ba firm (25% wskazań, przede wszystkim w dużych firmach) za dodatkowe godziny przyznawano rekompensatę finansową (wykres 37). Wykres 20 Polityka dotycząca nadgodzin w firmie zdaniem ba przedstawicieli przedsiębiorstw z sektora handlu i usług z województwa łódzkiego Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 80). Ogólnie pracownicy w małym stopniu korzystali z wszelkiego typu zwolnień lekarskich czy urlopów związanych z wychowywaniem dzieci. W zakresie urlopów macierzyńskich połowa ba przedstawicieli przedsiębiorstw twierdziła, że ich pracownicy korzystali z nich mało, a 37,5%, że nie korzystali wcale. W zakresie urlopów wychowawczych 42,86% przedstawicieli przedsiębiorstw twierdziło, że ich pracownicy nie korzystali z nich wcale, a 41,07%, że korzystali mało. W przypadku zwolnień chorobowych w 46,43% firm pracownicy

korzystali z nich mało, a w 37,5% średnio. Z kolei, jeśli chodzi o kobiety opiekujące się chorymi dziećmi, to zdaniem 55,36% przedstawicieli przedsiębiorstw miało to miejsce rzadko, a jeśli chodzi o mężczyzn, to zdaniem 67,86% przedstawicieli firm nie miało to wcale miejsca (wykres 38). Wykres 21 Polityka dotycząca urlopów macierzyńskich i wychowawczych oraz zwolnień chorobowych zdaniem ba przedstawicieli przedsiębiorstw z sektora handlu i usług z województwa łódzkiego (bez mikroprzedsiębiorstw) Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 56). Wybrane wypowiedzi respondentów potwierdzające powyższe wnioski dotyczące nadgodzin i zwolnień: 1. Absencja nie jest nadużywana. Nie ma pracowników na urlopach macierzyńskich i wychowawczych, mało pracowników korzysta ze zwolnień lekarskich. Jeśli chodzi o opiekę nad dzieckiem, to mało kobiet korzysta z takich zwolnień, a mężczyźni wcale. 2. Mężczyźni nie korzystają ze zwolnień do opieki nad chorym dzieckiem, a kobiety w niewielkim stopniu. Jest mało zwolnień lekarskich. Mało jest urlopów macierzyńskich i wychowawczych. 3. Nie ma potrzeby pracy po godzinach. 4. Problem nie występuje, są sztywne godziny pracy. Pracownicy nie pracują w godzinach nadliczbowych. (Wypowiedzi respondentów udzielone w ramach indywidualnych wywiadów pogłębionych przeprowadzonych na potrzeby projektu z przedstawicielami przedsiębiorstw sektora handlu i usług województwa łódzkiego) Zdaniem ponad połowy przedstawicieli ba firm (52,5% wskazań) urlopy w firmie są zawsze brane w danym roku kalendarzowym (taka polityka była przede wszystkim w małych i średnich firmach). W 95% przypadków urlopy są brane w danym roku kalendarzowym głównie zdaniem przedstawicieli dużych firm. Ponadto zdaniem po równo

11,25% przedstawicieli firm urlopy są zawsze odbierane w kolejnym roku kalendarzowym lub wypłacany jest ekwiwalent pieniężny za niewykorzystany urlop (wyłącznie w mikroprzedsiębiorstwach) (wykres 39). Wykres 22 Polityka urlopowa w firmach zdaniem ba przedstawicieli przedsiębiorstw z sektora handlu i usług z województwa łódzkiego Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 80). Zdania dotyczące szarej strefy zatrudnienia w sektorze handlu i usług były wśród respondentów bardzo podzielone. Według niemal jednej trzeciej ba przedstawicieli firm z sektora handlu i usług z województwa łódzkiego zjawisko szarej strefy zatrudnienia w tym sektorze jest marginalne tak twierdzili przede wszystkim przedstawiciele dużych (50% wskazań), średnich (33,33% wskazań) i małych firm (30% wskazań). Zdaniem po równo 15%

respondentów zjawisko to w branży istnieje lub nie występuje w ogóle (zdaniem przede wszystkim przedstawicieli średnich firm) (wykres 40). Wykres 40. Opinia przedstawicieli przedsiębiorstw z sektora handlu i usług z województwa łódzkiego dotycząca istnienia szarej strefy zatrudnienia w sektorze Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 80). Wybrane wypowiedzi respondentów potwierdzające powyższe wnioski: 1. Szara strefa nie występuje w naszej branży, nie istnieje. 2. Tak, z tego, co słyszałam, to szara strefa istnieje. Nie wiem, czy jest to zjawisko marginalne, czy nagminne, ale na pewno istnieje. 3. Chyba jest to zjawisko marginalne, ale w sumie nie mam zdania. 4. W naszej branży jest ogromna szara strefa. Zjawisko występuje w dużym natężeniu, jest nagminne. (Wypowiedzi respondentów udzielone w ramach indywidualnych wywiadów pogłębionych przeprowadzonych na potrzeby projektu z przedstawicielami przedsiębiorstw sektora handlu i usług województwa łódzkiego) W ba firmach z sektora handlu i usług z województwa łódzkiego w ostatnim okresie ich przedstawiciele nie zauważyli zbyt dużych zmian (głównie w mikroprzedsiębiorstwach), zatrudnienie raczej się zmniejszało (głównie z dużych firmach) lub pozostało na zbliżonym poziomie, były jednak wprowadzane nowe produkty lub zdobywane nowe rynki. Większość ba firm działała na rynkach międzynarodowych i wymagała w związku z tym od pracowników znajomości języka angielskiego (w średnich firmach) i rosyjskiego (w

mikroprzedsiębiorstwach). Ponad połowa firm stosowała outsourcing usług, w tym głównie ochroniarskich, natomiast wiele z firm, które go do tej pory nie stosowały, planowało zlecić na zewnątrz usługi finansowe (szczególnie duże firmy). Trzy czwarte ba firm zatrudniało pracowników wyłącznie na umowy o pracę (były to głównie mikroprzedsiębiorstwa), dość popularna była jeszcze umowa zlecenie, natomiast umowy o dzieło zdarzały się sporadycznie, ponadto w mikroprzedsiębiorstwach występowało również w niewielkim stopniu samozatrudnienie. Pracownicy bez doświadczenia otrzymywali głównie pensję minimalną (w mikroprzedsiębiorstwach), jednak w małych firmach była to również pensja podstawowa plus system premiowy. Jeśli chodzi o wynagrodzenie pracowników z wykształcaniem zawodowym, to jego poziom był zazwyczaj porównywalny do wynagrodzenia pracowników z wyksztalceniem policealnym lub wyższym na podobnych stanowiskach we wszystkich rodzajach firm. W większości firm nie było stanowisk, gdzie praca byłaby wykonywana poza terenem przedsiębiorstwa (nie było ich w zasadzie w mikroprzedsiębiorstwach), jednak tam, gdzie były, byli to przede wszystkim kierowcy i przedstawiciele handlowi (głównie w dużych, średnich i małych firmach). W większości firm kadra kierownicza, jak również pozostali pracownicy otrzymywali niezbędne dodatkowe wyposażenie, najczęściej w postaci laptopów, telefonów komórkowych lub tam, gdzie to niezbędne samochodów służbowych. W większości firm pracownicy nie pracowali w godzinach nadliczbowych (głównie w mikroprzedsiębiorstwach), a tam, gdzie pracowali, odbierali je najczęściej w innych dniach (głównie w średnich i dużych firmach). Pracownicy mało korzystali z urlopów wychowawczych, macierzyńskich, z opieki nad chorymi dziećmi nie korzystali prawie wcale (w tym przede wszystkim mężczyźni), średnio korzystali jedynie ze zwolnień lekarskich. Urlopy brane były przez pracowników głównie w danym roku kalendarzowym (przede wszystkim w małych i średnich firmach). Zdania dotyczące istnienia szarej strefy zatrudnienia w branży były bardzo podzielone, jednak przeważał pogląd, iż zjawisko to jest marginalne. 8.3. Szkolenia pracowników w ba firmach Bardzo duże znaczenie dla innowacyjności firm ma ich kapitał kadrowy, czyli kapitał intelektualny. Pracownicy nie będą mieli zdolności i wiedzy do wprowadzania innowacji bez ciągłego podnoszenia kwalifikacji, czyli zapewniania i finansowania szkoleń. W związku z tym uznano za niezbędne zbadanie również tej sfery. Zdaniem dwóch trzecich (63,75% wskazań) ba przedstawicieli przedsiębiorstw z sektora handlu i usług z województwa łódzkiego ich firmy organizowały i finansowały szkolenia, w tym przede wszystkim organizowały je duże (100% wskazań) i średnie firmy (83,33% wskazań). Nie organizowały szkoleń przede wszystkim mikroprzedsiębiorstwa (62,5% wskazań) (wykres 41).

Wykres 41. Polityka dotycząca szkoleń w firmie zdaniem ba przedstawicieli przedsiębiorstw z sektora handlu i usług z województwa łódzkiego Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 80). W kwestii szkoleń organizowanych bądź dofinansowanych przez firmy, zdaniem ponad połowy (52,94% wskazań) ba przedstawicieli przedsiębiorstw z sektora handlu i usług z województwa łódzkiego były organizowane całe programy szkoleniowe (głównie w średnich firmach 75% wskazań). Szkolenia były zarówno obowiązkowe, jak i nieobowiązkowe. Ponadto były głównie (84,31% wskazań) w pełni finansowane przez firmę (wykres 42). Wykres 42. Charakterystyka szkoleń w firmach, które organizują lub dofinansowują szkolenia zdaniem ba przedstawicieli przedsiębiorstw z sektora handlu i usług z województwa łódzkiego Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 51).

Wśród programów szkoleniowych najczęściej w firmach stosowano inne niż wymienione programy rozwoju kompetencji (52,94% wskazań, w tym głównie w średnich firmach 65% wskazań). Pośród wymienionych najpopularniejsze były programy rozwoju kompetencji sprzedażowych (39,22% wskazań), głównie w małych firmach (60% wskazań) (wykres 43). Wykres 43. Programy szkoleń pracowniczych stosowane w firmach, które organizują lub dofinansowują szkolenia zdaniem ba przedstawicieli przedsiębiorstw z sektora handlu i usług z województwa łódzkiego Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 51). Zdaniem większości przedstawicieli przedsiębiorstw z sektora handlu i usług z województwa łódzkiego przeprowadzano szkolenia zewnętrzne (84,31% wskazań), w tym głównie w średnich, mikro- i małych przedsiębiorstwach. W dużych firmach były to przede wszystkim szkolenia wewnętrzne, gdyż firma posiadała własne programy szkoleniowe (100% wskazań) (wykres 44).

Wykres 23 Forma organizacyjna szkoleń w firmach, które organizują lub dofinansowują szkolenia zdaniem ba przedstawicieli przedsiębiorstw z sektora handlu i usług z województwa łódzkiego Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 51). W większości firm (86,27% wskazań) szkolenia był prowadzone indywidualnie (w tym głównie w dużych i średnich firmach), jednak w ponad połowie ba firm również grupowo (w tym głównie w średnich firmach). Jeśli chodzi o cel odbywanych szkoleń, to we wszystkich ba firmach chodziło o podniesienie kwalifikacji pracowników (wykres 45). Wykres 24 Forma i cel odbywania szkoleń w firmach, które organizują lub dofinansowują szkolenia zdaniem ba przedstawicieli przedsiębiorstw z sektora handlu i usług z województwa łódzkiego Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 51). W opinii połowy ba przedstawicieli firm z sektora handlu i usług z województwa łódzkiego szkolenia w ich firmach były dofinansowane ze środków zewnętrznych, a druga połowa była odmiennego zdania. W tym względzie podział firm według wielkości również był podobny (wykres 46).

Wykres 25 Finansowanie szkoleń ze środków zewnętrznych w firmach, które organizują lub dofinansowują szkolenia, zdaniem ba przedstawicieli przedsiębiorstw z sektora handlu i usług z województwa łódzkiego Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 51). Jeśli chodzi o wspomniane wyżej środki zewnętrzne, to były to przede wszystkim środki UE (84,62% wskazań) głównie było tak w mikro- i dużych przedsiębiorstwach (100% wskazań) (wykres 47). Wykres 26 Rodzaje środków zewnętrznych, z których finansowane są szkolenia w firmach, które organizują lub dofinansowują szkolenia ze środków zewnętrznych, zdaniem ba przedstawicieli przedsiębiorstw z sektora handlu i usług z województwa łódzkiego Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 26). Zdaniem dwóch trzecich (64,71% wskazań) ba przedstawicieli firm z sektora handlu i usług z województwa łódzkiego ich firma stosowała dodatkowe wymagania w stosunku do pracowników, którym organizowano lub finansowano szkolenia (w tym głównie w średnich firmach 80% wskazań). W dużych firmach nie stosowano takich dodatkowych wymagań (wykres 48). Wykres 27 Polityka firmy dotycząca dodatkowych wymagań w stosunku do pracowników, którym zorganizowano/sfinansowano szkolenia, zdaniem ba przedstawicieli przedsiębiorstw z sektora handlu i usług z województwa łódzkiego Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 51).

W zakresie dodatkowych wymagań od pracowników, którym sfinansowano lub zorganizowano szkolenia, oczekiwano przede wszystkim większej efektywności pracy (84,85% wskazań), głównie w mikroprzedsiębiorstwach (100% wskazań) (wykres 49). Wykres 28 Rodzaje dodatkowych wymagań w stosunku do pracowników, którym zorganizowano/sfinansowano szkolenia, zdaniem ba przedstawicieli przedsiębiorstw z sektora handlu i usług z województwa łódzkiego Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 33). Wybrane wypowiedzi respondentów potwierdzające wnioski dotyczące szkoleń w ba firmach: 1. Są to szkolenia specjalistyczne. Przykładowe tematy przeprowadzonych szkoleń to: Asertywna komunikacja w pracy urzędnika, Urzędnik wobec korupcji, Procesy administracyjne realizowane drogą elektroniczną (w skrócie UEEA), Postępowanie dyscyplinarne w służbie cywilnej, Bieżące szkolenia z zakresu badań statystyki publicznej. 2. Tak, pracownicy uczestniczą w szkoleniach organizowanych przez producentów, a także przewidzianych przepisami obowiązującego prawa. Są to szkolenia obowiązkowe, w pełni finansowane przez firmę. 3. Tak, prowadzimy szkolenia, na prośbę pracowników są finansowane przez firmę. Są to szkolenia wewnętrzne i zewnętrzne, obowiązkowe i nieobowiązkowe. Jest nauka w systemie zaocznym i wieczorowym. 4. Posiadamy własne programy szkoleniowe, a także korzystamy ze szkoleń prowadzonych przez firmy zewnętrzne. 5. Szkolenia specjalistyczne: Kwalifikacje SEP, Negocjacje handlowe, szkolenia produktów, szkolenia montażowe, szkolenia serwisowe. 6. Szkolenia są istotne dla zakładu. Są szkolenia dofinansowane na prośbę pracownika. Są nieobowiązkowe, ale uczestniczą w nich wszyscy. Są także w pełni finansowane przez firmę. Nauka jest w systemie wieczorowym i zaocznym pracownicy studiują. Są szkolenia przeprowadzane przez firmy współpracujące.

7. Tak, Zwrot kosztów przy zwolnieniu i wzrost efektywności pracy w trakcie zatrudnienia. Wymóg świadczenia pracy przez rok w przypadku studiów podyplomowych. (Wypowiedzi respondentów udzielone w ramach indywidualnych wywiadów pogłębionych przeprowadzonych na potrzeby projektu z przedstawicielami przedsiębiorstw sektora handlu i usług województwa łódzkiego) Badani przedstawiciele firm, które nie organizowały szkoleń, jako przyczyny tego stanu podali przede wszystkim takiej potrzeby (71,43% wskazań), głównie w średnich firmach (75% wskazań) i mikroprzedsiębiorstwach (73,33% wskazań). Ponad jedna trzecia ba (39,29% wskazań) podała jako przyczynę środków finansowych (w tym głównie średnie przedsiębiorstwa) (wykres 50) Wykres 50. Przyczyny u inwestycji w szkolenie pracowników zdaniem ba przedstawicieli przedsiębiorstw z sektora handlu i usług z województwa łódzkiego, którzy nie organizowali/dofinansowali szkoleń Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 28). Zdaniem ba przedstawicieli większość firm, która nie organizowała i nie dofinansowywała do tej pory szkoleń, nadal nie planuje tego robić (93,1% wskazań), w tym głównie mikroprzedsiębiorstwa i średnie firmy (100% wskazań) (wykres 51).

Wykres 51. Plany dotyczące organizowania/dofinansowania szkoleń zdaniem ba przedstawicieli przedsiębiorstw z sektora handlu i usług z województwa łódzkiego, którzy nie organizowali/dofinansowali szkoleń Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 28). Wybrane wypowiedzi respondentów potwierdzające wnioski dotyczące u szkoleń pracowniczych w firmie: 1. Nie inwestujemy w szkolenia. Pracownicy posiadają odpowiednie doświadczenie. 2. Odnosząc się ogólnie do tego problemu [u szkoleń pracowniczych w firmach], uważam, że taką przyczyną jest stabilności rynku pracy i lojalności pracowników, także chęci pracowników. 3. Nie ma takiej potrzeby. Organizujemy tylko szkolenie BHP obowiązkowe. 4. Głównie środków finansowych. (Wypowiedzi respondentów udzielone w ramach indywidualnych wywiadów pogłębionych przeprowadzonych na potrzeby projektu z przedstawicielami przedsiębiorstw sektora handlu i usług województwa łódzkiego) Dwie trzecie ba przedstawicieli firm z sektora handlu i usług z województwa łódzkiego twierdziło, że ich firmy organizowały i finansowały szkolenia dla pracowników (w mniejszym stopniu dotyczyło do mikroprzedsiębiorstw). Szkolenia we wszystkich rodzajach firm były zazwyczaj w pełni finansowane przez firmę, były zarówno obowiązkowe, jak i nieobowiązkowe. Całe programy szkoleniowe były najczęściej organizowane w średnich firmach, dotyczyły najczęściej innych niż wskazane w pytaniu kompetencji. W mikro- i małych przedsiębiorstwach szkolenia były najczęściej zewnętrzne, a w dużych wewnętrzne. W mniej więcej połowie ba firm szkolenia były dofinansowane w funduszy zewnętrznych i były to najczęściej środki UE. Dwie trzecie firm miało w stosunku do pracowników, którym dofinansowano lub zorganizowano szkolenia, dodatkowe wymagania, w tym najczęściej wymagano większej efektywności pracy (głównie w mikroprzedsiębiorstwach). Z kolei przedstawiciele firm, które nie organizowały i nie finansowały szkoleń pracownikom, jako główny powód takiego stanu podawali takiej potrzeby (w mikro-, małych i średnich firmach). Ponadto zdecydowana większość ba przedstawicieli tych firm twierdziła, że firma dalej nie planuje organizować ani dofinansowywać szkoleń (szczególnie w mikro- i średnich przedsiębiorstwach). 8.4 Przyszła kadra dla innowacyjnych firm z sektora handlu i usług z województwa łódzkiego 8.4.1. Opinia dotycząca przygotowania absolwentów, oceny systemu kształcenia i dostosowania programów nauczania do potrzeb innowacyjnych firm Posiadanie przez firmy dążące do miana innowacyjnych dobrze wyszkolonych i proinnowacyjnych pracowników jak niezbędne, niezbędne jest również szkolenie przyszłej kadry w taki sposób, aby w trakcie edukacji zawodowej rozwijać jej kompetencje (w tym przede wszystkim kreatywność, pomysłowość, samodzielność, chęć do pracy) i kwalifikacje

przez wprowadzanie nowości programowych, nowinek technicznych, najnowszych wiadomości sektorowych itp. Innowacyjne firmy będą z radością zatrudniać tak wykształconych absolwentów szkół zawodowych, dlatego tak istotny jest poziom i sposób kształcenia zawodowego i dlatego zweryfikowano go w ramach badań projektowych prowadzonych w sektorze handlu i usług w województwie łódzkim. Średnia ocen dla wszystkich firm łącznie, dla wszystkich pięciu ocenianych punktów wynosiła 3,08. Poziom szkolnictwa zawodowego najwyżej ocenili przedstawiciele średnich firm z sektora handlu i usług z województwa łódzkiego (średnia ocen 3,5), a najniżej przedstawiciele małych firm (średnia ocen 3,23). Programy nauczania zostały ocenione w sposób zbliżony przez wszystkie firmy (średnia ocen 3,00). Podążanie przez nauczycieli za innowacjami najistotniejsze z punktu widzenia raportu zostało ocenione najwyżej przez przedstawicieli małych firm (średnia ocen 3,24), najniżej zaś przez przedstawicieli mikroprzedsiębiorstw (średnia ocen 2,83). Podążanie za zmianami w prawie najwyżej ocenione zostało przez średnie firmy (średnia ocen 3,5), najniżej zaś przez mikroprzedsiębiorstwa (średnia ocen 2,6). Przystosowanie treści kształcenia do potrzeb rynku pracy zostało najwyżej ocenione przez przedstawicieli małych firm (średnia ocen 3,19), a najniżej przez przedstawicieli średnich firm (średnia ocen 2,69). Przedstawiciele dużych firm nie mieli zdania w tej kwestii, więc nie zostali ujęci na poniższym wykresie (wykres 52). Wykres 52. Opinia o poziomie szkolnictwa zawodowego w Polsce zdaniem ba przedstawicieli przedsiębiorstw z sektora handlu i usług z województwa łódzkiego Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 80). Wybrane wypowiedzi przedsiębiorców potwierdzające powyższą ocenę: 1. Ocena bardzo pozytywna, przedsiębiorstwo pomaga szkole, program nauczania pozytywny. [ ] Kadra nauczycielska jest bardzo dobra.

2. Poziom szkolnictwa zawodowego oceniam dobrze na przykładzie praktykantek w głównym oddziale, były świetnie przygotowane. Programy nauczania poszczególnych zawodów w odniesieniu do potrzeb rynku generalnie oceniam dobrze. Jeśli chodzi o pracę nauczycieli, ich podążanie za innowacjami, za zmianami w prawie oraz przystosowywanie treści do potrzeb, oceniłabym raczej słabo, na 2. Nauczyciele nie reagują na zmiany i potrzeby rynku, tu trzeba szybko reagować, nie robią tego. 3. [ ] wymiana uczniów, ich wyjazd za granice, kontakty, znajomość języków oraz zdobyte doświadczenia miałyby wpływ na jakość absolwentów. 4. Powinny być tworzone technika profilowane, takie szkoły muszą powstawać, technika kształcące w zakresie odpowiednich zawodów, konkretnych zawodów. Zgłaszaliśmy zapotrzebowanie na absolwentów do urzędu pracy i żaden kandydat się nie zgłosił. 5. Nauczyciele nie nadążają za nowościami i innowacjami. Nauczyciele pracują na gotowych programach, a powinni bardziej angażować młodzież, zostawić to im. [ ] Ministerstwo Edukacji powinno zwrócić uwagę, żeby szkolnictwo zawodowe było bardziej powiązane z rynkiem, żeby absolwenci mieli później pracę. 6. Uważam, że szkolnictwo na dzień dzisiejszy nie przystaje do rynku pracy. 7. Ostatnio ci absolwenci, którzy poszukiwali pracy, nawet ci, których wybraliśmy, też nie byli absolutnie przygotowani do zawodu od strony technicznej. [ ] Poziom szkolnictwa zawodowego oceniam jako zły. Program jest fajny, ale robiony tylko teoretycznie. Nie mam poglądu na pracę nauczycieli, bo nie wiem, czym dysponują. 8. [ ] absolwenci nie wiedzą, jak się zachować w nowym zespole, są zagubieni, powinni wiedzieć, jak współdziałać w grupie. (Wypowiedzi respondentów udzielone w ramach indywidulanych wywiadów pogłębionych przeprowadzonych na potrzeby projektu z przedsiębiorcami z sektora handlu i usług z województwa łódzkiego) Zdecydowanie najwięcej ankietowanych on-line przedstawicieli firm z sektora handlu i usług z województwa łódzkiego oceniło jakość kształcenia w szkolnictwie zawodowym w Polsce średnio (57% wskazań) głównie przedstawiciele małych (78,13% wskazań) i dużych firm (64% wskazań). Ponad jedna czwarta ankietowanych on-line oceniła jakość kształcenia dobrze (26% wskazań) przede wszystkim byli to przedstawiciele średnich firm (37,5% wskazań) (wykres 53).

Wykres 53. Ocena jakości kształcenia w szkolnictwie zawodowym w Polsce zdaniem ankietowanych online przedstawicieli przedsiębiorstw z sektora handlu i usług z województwa łódzkiego Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 200). Zdaniem niemal dwóch trzecich ankietowanych on-line przedstawicieli firm nie mieli oni wpływu na kształt i treść programów nauczania w szkołach zawodowych (61,5% wskazań) przede wszystkim tego zdania byli przedstawiciele dużych firm (68% wskazań). Jednakże nieco ponad jedna czwarta ankietowanych on-line (26,5% wskazań) wskazała, że nie mieli bezpośredniego wpływu, ale ich sugestie były brane pod uwagę największy odsetek ankietowanych on-line stanowili przedstawiciele średnich firm (37,5% wskazań) (wykres 54). Wykres 29 Wpływ przedsiębiorców na kształt i treść programów nauczania w szkołach zawodowych zdaniem ankietowanych on-line przedstawicieli przedsiębiorstw z sektora handlu i usług z województwa łódzkiego Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 200).

Niemal trzy czwarte ankietowanych on-line przedstawicieli przedsiębiorstw z sektora handlu i usług z województwa łódzkiego (70% wskazań) nie wyrażało chęci posiadania wpływu na programy nauczania, odmienną opinię miało 24,5% ankietowanych on-line przedstawicieli firm (w tym przede wszystkim mikroprzedsiębiorstw 26,27% wskazań) (wykres 55). Wykres 30 Chęć posiadania większego wpływu na treść programów nauczania w szkołach zawodowych zdaniem ankietowanych on-line przedstawicieli przedsiębiorstw z sektora handlu i usług z województwa łódzkiego Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 200). Zdaniem połowy ankietowanych on-line przedstawicieli przedsiębiorstw z sektora handlu i usług z województwa łódzkiego uczniowie nie byli przygotowani merytorycznie i potrzebowali więcej zajęć teoretycznych tego zdania byli przede wszystkim przedstawiciele średnich (62,5% wskazań) i dużych firm (60% wskazań). Odmiennego zdania było 43,5% ankietowanych on-line respondentów, w tym przede wszystkim przedstawiciele małych firm (46,88% wskazań) i mikroprzedsiębiorstw (46,61% wskazań) (wykres 56). Wykres 31 Przygotowanie merytoryczne absolwentów szkół zawodowych o profilu ekonomicznohandlowym do wejścia na rynek pracy zdaniem ankietowanych on-line przedstawicieli przedsiębiorstw z sektora handlu i usług z województwa łódzkiego Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 200).

Zdaniem dwóch trzecich ankietowanych on-line przedstawicieli przedsiębiorstw z sektora handlu i usług z województwa łódzkiego (69% wskazań) uczniowie nie byli przygotowani praktycznie i potrzebowali więcej zajęć praktycznych tego zdania byli przede wszystkim przedstawiciele średnich (83,33% wskazań) i dużych firm (80% wskazań). Odmiennego zdania była jedna czwarta ankietowanych on-line respondentów (24,5% wskazań), w tym przede wszystkim przedstawiciele małych firm (31,25% wskazań) i mikroprzedsiębiorstw (27,97% wskazań) (wykres 57). Wykres 32 Przygotowanie praktyczne absolwentów szkół zawodowych o profilu ekonomiczno-handlowym do wejścia na rynek pracy zdaniem ankietowanych on-line przedstawicieli przedsiębiorstw z sektora handlu i usług z województwa łódzkiego Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 200). Niemal dwie trzecie ankietowanych on-line przedstawicieli przedsiębiorstw z sektora handlu i usług z województwa łódzkiego (63,5% wskazań) oceniło kwalifikacje zawodowe absolwentów szkół zawodowych o profilu ekonomiczno-handlowym na ocenę dostateczną przede wszystkim taką ocenę wystawili przedstawiciele średnich firm (75% wskazań). Również sporo respondentów, niemal jedna czwarta ankietowanych on-line (22,5% wskazań), wystawiło absolwentom ocenę pozytywną, w tym głównie przedstawiciele dużych firm (28% wskazań) i mikroprzedsiębiorstw (26,27% wskazań) (wykres 58).

Wykres 33 Kwalifikacje zawodowe absolwentów szkół zawodowych o profilu ekonomiczno-handlowym zdaniem ankietowanych on-line przedstawicieli przedsiębiorstw z sektora handlu i usług z województwa łódzkiego Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 200). Zdaniem ankietowanych on-line przedstawicieli przedsiębiorstw z sektora handlu i usług z województwa łódzkiego szkoła przygotowuje uczniów do pracy w zespole (38% wskazań) tego zdania byli przede wszystkim przedstawiciele średnich (50% wskazań) i małych firm (46,88% wskazań). Przygotowuje również do dalszego rozwoju i kształcenia (33,5% wskazań) twierdzili tak przede wszystkim ankietowani on-line przedstawiciele małych firm (50% wskazań) (wykres 59). Wykres 34 Kompetencje, które rozwija w uczniach szkoła, zdaniem ankietowanych on-line przedstawicieli przedsiębiorstw z sektora handlu i usług z województwa łódzkiego Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 200). Zdania ankietowanych on-line przedstawicieli przedsiębiorstw z sektora handlu i usług z województwa łódzkiego w kwestii dostosowania programów nauczania w szkołach zawodowych o profilu ekonomiczno-handlowym do potrzeb łódzkiego rynku pracy sektora

ekonomiczno-handlowego były bardzo podzielone. Zdaniem niemal połowy ankietowanych on-line respondentów (46,5% wskazań) programy nauczania były niezbyt dostosowane tego zdania byli głównie przedstawiciele dużych firm (64% wskazań). Przeciwnego zdania było 42% ankietowanych on-line przedstawicieli przedsiębiorstw, w tym przede wszystkim ze średnich firm (54,17% wskazań) (wykres 60). Wykres 350. Dostosowanie programów nauczania w szkołach zawodowych o profilu ekonomicznohandlowym do potrzeb łódzkiego rynku pracy sektora ekonomiczno-handlowego zdaniem ankietowanych on-line przedstawicieli przedsiębiorstw z sektora handlu i usług z województwa łódzkiego Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 200). Zdaniem niemal połowy ankietowanych on-line przedstawicieli przedsiębiorstw z sektora handlu i usług z województwa łódzkiego (42% wskazań) istniała potrzeba zwiększenia liczby godzin dydaktycznych tego zdania byli przede wszystkim przedstawiciele mikroprzedsiębiorstw (45,76% wskazań). Przeciwnego zdania byli przede wszystkim przedstawiciele małych firm (40,63% wskazań) (wykres 61).

Wykres 61. Potrzeba zwiększenia liczby godzin dydaktycznych w szkołach zawodowych zdaniem ankietowanych on-line przedstawicieli przedsiębiorstw z sektora handlu i usług z województwa łódzkiego Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 200). Zdecydowana większość ba nauczycieli przedmiotów ogólnych ze szkół zawodowych o profilu ekonomiczno-handlowym z województwa łódzkiego (96% wskazań) oceniła przygotowanie absolwentów szkół zawodowych o profilu ekonomiczno-handlowym do wejścia na rynek pracy pozytywnie (w tym wszyscy mężczyźni i 95,35% kobiet). Najwyżej oceniono umiejętność komunikacji ustnej i pisemnej (94% wskazań, w tym przede wszystkim doceniły to kobiety 95,35% wskazań) oraz umiejętność pracy w grupie (92% wskazań, w tym również najwyżej oceniły to kobiety 90,7% wskazań) (wykres 62). Wykres 62. Ocena przygotowania absolwentów szkół zawodowych o profilu ekonomiczno-handlowym do wejścia na rynek pracy zdaniem ba nauczycieli przedmiotów ogólnych ze szkół zawodowych o profilu ekonomiczno-handlowym z województwa łódzkiego Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 50).

Dwie trzecie ba nauczycieli przedmiotów ogólnych ze szkół zawodowych o profilu ekonomiczno-handlowym (64% wskazań) brało pod uwagę profil klasy w trakcie tworzenia treści programu nauczania tego zdania były przede wszystkim kobiety (60,47% wskazań). Ponadto również zdaniem kobiet nauczyciele wprowadzali szczególne treści programowe (46,51% wskazań), z kolei zdaniem ba mężczyzn nauczyciele wprowadzali specjalne słownictwo (42,86% wskazań) (wykres 63). Wykres 63. Tworzenie treści programu nauczania a profil klasy, dla której prowadzone są zajęcia zdaniem ba nauczycieli przedmiotów ogólnych ze szkół zawodowych o profilu ekonomicznohandlowym z województwa łódzkiego Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 50). Ponad połowa ba nauczycieli przedmiotów ogólnych ze szkół zawodowych o profilu ekonomiczno-handlowym (52% wskazań) stwierdziła, że zna wymogi przyszłych pracodawców, jeśli chodzi o kompetencje ogólne absolwentów, w tym wymogi te znały częściej kobiety (53,49% wskazań). Jako źródło tej wiedzy kobiety wskazywały przede wszystkim internet (48% wskazań) i prasę codzienną (44,19% wskazań), natomiast mężczyźni rozmowy z innymi nauczycielami, internet i inne źródła (po równo 42,86% wskazań) (wykres 64).

Wykres 36 Znajomość wymogów przyszłych pracodawców, jeśli chodzi o kompetencje ogólne absolwentów i źródło tej wiedzy zdaniem ba nauczycieli kształcenia ogólnego ze szkół zawodowych o profilu ekonomiczno-handlowym z województwa łódzkiego Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 50). Wszyscy badani nauczyciele kształcenia zawodowego ze szkół zawodowych o profilu ekonomiczno-handlowym z województwa łódzkiego, zarówno kobiety, jak i mężczyźni, ocenili, że absolwenci są przygotowani do wejścia na rynek pracy (100% wskazań) (wykres 65). Wykres 37 Ocena przygotowania absolwentów szkół zawodowych o profilu ekonomiczno-handlowym do wejścia na rynek pracy zdaniem ba nauczycieli kształcenia zawodowego ze szkół zawodowych o profilu ekonomiczno-handlowym z województwa łódzkiego Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 50).

Niemal wszyscy badani nauczyciele kształcenia zawodowego ze szkół zawodowych o profilu ekonomiczno-handlowym z województwa łódzkiego dostosowywali treści kształcenia do najnowszych rozwiązań i trendów stosowanych w przedsiębiorstwach z sektora usług i handlu (96% wskazań, w tym 95,45% wśród kobiet i 100% wśród mężczyzn). To dostosowanie dotyczyło przede wszystkim unowocześniania programów komputerowych (78% wskazań, przede wszystkim wśród mężczyzn 83,33% wskazań), nowych programów sprzedażowych i nowych programów księgowych (wykres 66). Wykres 38 Dostosowywanie treści kształcenia do najnowszych rozwiązań i trendów stosowanych w przedsiębiorstwach z sektora usług i handlu zdaniem ba nauczycieli kształcenia zawodowego ze szkół zawodowych o profilu ekonomiczno-handlowym z województwa łódzkiego Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 50). Wszyscy badani nauczyciele kształcenia zawodowego ze szkół zawodowych o profilu ekonomiczno-handlowym z województwa łódzkiego dostosowywali treści kształcenia do zmian prawnych (100% wskazań). Przede wszystkim były to zmiany w prawie podatkowym (98% wskazań), cywilnym (92% wskazań) i handlowym (96% wskazań) (wykres 67).

Wykres 39 Dostosowywanie treści kształcenia do zmian prawnych zdaniem ba nauczycieli kształcenia zawodowego ze szkół zawodowych o profilu ekonomiczno-handlowym z województwa łódzkiego Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 50). Wybrane wypowiedzi nauczycieli kształcenia ogólnego potwierdzające powyższe wnioski dotyczące przygotowania absolwentów do wejścia na rynek pracy: 1. [uczniowie] Dobrze są przygotowani. 2. Szkoła w wysokim stopniu przygotowuje uczniów do wejścia na rynek pracy. 3. Absolwenci ZSZ w zawodzie sprzedawcy są dobrze przygotowani do podjęcia pracy. 4. Absolwenci technikum są przygotowani do podjęcia dalszego kształcenia. 5. Komunikacja w językach obcych raczej kiepska. Wiedza ogólna uczniów jest nie wystarczająca w codziennej pracy. Wybrane wypowiedzi nauczycieli kształcenia zawodowego potwierdzające powyższe wnioski dotyczące przygotowania absolwentów do wejścia na rynek pracy: 1. Bardzo dobrze. Jeśli uczeń chce się uczyć, to jest dobrze przygotowany. 2. Uczniowie znajdują pracę. 3. 50% uczniów uzyskuje kwalifikacje w zawodzie technik ekonomista. 4. Oceną będzie egzamin zawodowy. 5. Zobaczymy, jak zdadzą egzamin, to będzie miarodajne za rok. Ogólnie pozytywnie. (Wypowiedzi respondentów udzielone w ramach wywiadów swobodnych przeprowadzonych na potrzeby projektu z nauczycielami kształcenia ogólnego i zawodowego ze szkół zawodowych o profilu ekonomiczno-handlowym z województwa łódzkiego) Ankietowani on-line dyrektorzy szkół zawodowych o profilu ekonomiczno-handlowym z województwa łódzkiego ocenili jakość kształcenia w szkołach zawodowych na kierunkach

ekonomiczno-handlowych przede wszystkim dobrze (75% wskazań), w tym ocenę taką dali głównie dyrektorzy ZSZ (100% wskazań). Jedna czwarta ankietowanych on-line oceniła jakość kształcenia średnio, w tym byli to wyłącznie dyrektorzy technikum (wykres 68). Wykres 40 Ocena jakości kształcenia w szkołach zawodowych na kierunkach ekonomiczno-handlowych zdaniem ankietowanych on-line dyrektorów szkół zawodowych o profilu ekonomiczno-handlowym z województwa łódzkiego Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 12). W opinii trzech czwartych ankietowanych on-line dyrektorów szkół zawodowych o profilu ekonomiczno-handlowym z województwa łódzkiego programy nauczania były dość dobrze dostosowane do potrzeb łódzkiego rynku pracy sektora ekonomiczno-handlowego tego zdania byli wszyscy dyrektorzy ZSZ (100% wskazań). Jedna czwarta ankietowanych on-line, w tym sami dyrektorzy technikum (27,27% wskazań) byli zdania, że programy były w pełni dostoswane (wykres 69). Wykres 41 Dostosowanie programów nauczania do potrzeb łódzkiego rynku pracy sektora ekonomicznohandlowego zdaniem ankietowanych on-line dyrektorów szkół zawodowych o profilu ekonomicznohandlowym z województwa łódzkiego Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 12). Trzy czwarte ankietowanych on-line dyrektorów podejmowało działania mające na celu dostosowanie programów nauczania do potrzeb łódzkiego rynku pracy sektora ekonomicznohandlowego, w tym działania takie podejmowali wszyscy dyrektorzy ZSZ i 72,73% dyrektorów techników (wykres 70).

Wykres 70. Działania ankietowanych on-line dyrektorów szkół zawodowych o profilu ekonomicznohandlowym z województwa łódzkiego mające na celu dostosowanie programów nauczania do potrzeb łódzkiego rynku pracy sektora ekonomiczno-handlowego Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 12). Zdaniem wszystkich ankietowanych on-line dyrektorów szkół zawodowych o profilu ekonomiczno-handlowym z województwa łódzkiego, którzy nie dostosowywali programów nauczania do potrzeb łódzkiego rynku pracy, przyczyną tego był możliwości ich dostosowania, tak aby w pełni odpowiadały tym potrzebom. Ponadto dwie trzecie tych respondentów było zdania, że nie było takiej potrzeby (66,67% wskazań) (wykres 71). Wykres 421. Przyczyny niedostosowania programów nauczania do potrzeb łódzkiego rynku pracy sektora ekonomiczno-handlowego zdaniem ankietowanych on-line dyrektorów szkół zawodowych o profilu ekonomiczno-handlowym z województwa łódzkiego Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 3). Wśród innych przyczyn dostosowywania programów nauczania, niezwiązanych z potrzebami rynku pracy sektora ekonomiczno-handlowego, ankietowani on-line dyrektorzy wymieniali przede wszystkim dostosowywanie programów nauczania do zmieniających się przepisów prawa (75%wskazań) (tę przyczynę wskazali wszyscy dyrektorzy ZSZ) oraz dostosowywanie programów nauczania w celu nadążania za nowoczesną technologią (66,67% wskazań) (tę przyczynę również wskazali wszyscy dyrektorzy ZSZ) (wykres 72).

Wykres 72. Inne przyczyny dostosowywania programów nauczania, niezwiązane z potrzebami rynku pracy sektora ekonomiczno-handlowego, zdaniem ankietowanych on-line dyrektorów szkół zawodowych o profilu ekonomiczno-handlowym z województwa łódzkiego Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 12). Połowa ankietowanych on-line dyrektorów dostosowywała programy nauczania raz, dwa razy do roku (w tym byli to wszyscy dyrektorzy ZSZ). Ponadto po jednej czwartej dyrektorów (wyłącznie techników) dostosowywało programy na bieżąco, wielokrotnie w ciągu roku lub co 2 lata (wykres 73). Wykres 73. Częstotliwość dostosowywania programów nauczania zdaniem ankietowanych on-line dyrektorów szkół zawodowych o profilu ekonomiczno-handlowym z województwa łódzkiego Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 12). Ponad połowa ankietowanych on-line dyrektorów szkół zawodowych o profilu ekonomiczno-handlowym z województwa łódzkiego (58,33% wskazań) była zdania, że

przedsiębiorcy nie mieli żadnego wpływu na kształt i treść programów nauczania, w tym tego zdania byli wyłącznie dyrektorzy techników (63,64% wskazań). Z kolei zdaniem wszystkich dyrektorów ZSZ przedsiębiorcy mieli taki wpływ (100% wskazań) (wykres 74). Wykres 43 Wpływ przedsiębiorców na kształt i treść programów nauczania zdaniem ankietowanych online dyrektorów szkół zawodowych o profilu ekonomiczno-handlowym z województwa łódzkiego Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 12). Ponad połowa ankietowanych on-line dyrektorów szkół zawodowych o profilu ekonomiczno-handlowym z województwa łódzkiego (58,33% wskazań) była zdania, że nie było potrzeby zwiększenia liczby godzin dydaktycznych w celu pełnego zaspokojenia potrzeb przedsiębiorców tego zdania byli wszyscy dyrektorzy ZSZ i ponad połowa dyrektorów techników (54,55% wskazań). Przeciwnego zdania było 45,45% dyrektorów techników (wykres 75). Wykres 44 Potrzeba zwiększenia liczby godzin dydaktycznych, w celu pełnego zaspokojenia potrzeb przedsiębiorców przyszłych pracodawców zdaniem ankietowanych on-line dyrektorów szkół zawodowych o profilu ekonomiczno-handlowym z województwa łódzkiego Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 12). Ankietowani on-line nauczyciele szkół zawodowych o profilu ekonomiczno-handlowym z województwa łódzkiego ocenili jakość kształcenia w szkołach zawodowych na kierunkach ekonomiczno-handlowych przede wszystkim dobrze (62,5% wskazań), w tym ocenę taką dali głównie nauczyciele z techników (67,44% wskazań). Ponad jedna czwarta ankietowanych online nauczycieli (27,08%) oceniła jakość kształcenia średnio byli to wyłącznie nauczyciele z techników (30,23% wskazań) (wykres 76).

Wykres 45 Ocena jakości kształcenia w szkołach zawodowych na kierunkach ekonomiczno-handlowych zdaniem ankietowanych on-line nauczycieli ze szkół zawodowych o profilu ekonomiczno-handlowym z województwa łódzkiego Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 48). W opinii niemal trzech czwartych ankietowanych on-line nauczycieli ze szkół zawodowych o profilu ekonomiczno-handlowym z województwa łódzkiego (70,83% wskazań) programy nauczania były dość dobrze dostosowane do potrzeb łódzkiego rynku pracy sektora ekonomiczno-handlowego tego zdania byli głównie nauczyciele z techników (72,09% wskazań). Jedna czwarta ankietowanych on-line była zdania, że programy były niezbyt dostosowane głównie byli to nauczyciele z ZSZ (40% wskazań) (wykres 77). Wykres 46 Dostosowanie programów nauczania do potrzeb łódzkiego rynku pracy sektora ekonomicznohandlowego zdaniem ankietowanych on-line nauczycieli ze szkół zawodowych o profilu ekonomicznohandlowym z województwa łódzkiego Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 48). Trzy czwarte ankietowanych on-line nauczycieli podejmowało działania mające na celu dostosowanie programów nauczania do potrzeb łódzkiego rynku pracy sektora ekonomicznohandlowego, w tym działania takie podejmowali głównie nauczyciele z techników (79,07% wskazań) (wykres 78).

Wykres 47 Działania ankietowanych on-line nauczycieli ze szkół zawodowych o profilu ekonomicznohandlowym z województwa łódzkiego mające na celu dostosowanie programów nauczania do potrzeb łódzkiego rynku pracy sektora ekonomiczno-handlowego Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 48). Zdaniem trzech czwartych ankietowanych on-line nauczycieli ze szkół zawodowych o profilu ekonomiczno-handlowym z województwa łódzkiego, którzy nie dostosowywali programów nauczania do potrzeb łódzkiego rynku pracy, przyczyną tego był możliwości ich dostosowania, tak aby w pełni odpowiadały tym potrzebom tego zdania byli głównie nauczyciele z techników (88,89% wskazań). Ponadto jedna czwarta respondentów była zdania, że nie było takiej potrzeby głównie byli to nauczyciele z ZSZ (33,33% wskazań) (wykres 79). Wykres 48 Przyczyny niedostosowania programów nauczania do potrzeb łódzkiego rynku pracy sektora ekonomiczno-handlowego zdaniem ankietowanych on-line nauczycieli ze szkół zawodowych o profilu ekonomiczno-handlowym z województwa łódzkiego Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 48). Wśród innych przyczyn dostosowywania programów nauczania, niezwiązanych z potrzebami rynku pracy sektora ekonomiczno-handlowego, ankietowani on-line nauczyciele wymieniali przede wszystkim dostosowywanie programów nauczania do zmieniających się przepisów prawa (83,33%wskazań) (tę przyczynę wskazali wszyscy nauczyciele z ZSZ) oraz dostosowywanie programów nauczania w celu nadążania za nowoczesną technologią (61,11%) (tę przyczynę wskazali głównie nauczyciele z techników) (wykres 80).

Wykres 80. Inne przyczyny dostosowywania programów nauczania, niezwiązane z potrzebami rynku pracy sektora ekonomiczno-handlowego, zdaniem ankietowanych on-line nauczycieli ze szkół zawodowych o profilu ekonomiczno-handlowym z województwa łódzkiego Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 48). Niecała połowa ankietowanych on-line nauczycieli (43,75% wskazań) dostosowywała programy nauczania na bieżąco, wielokrotnie w ciągu roku. Druga połowa dostosowywała je raz, dwa razy do roku (w tym 100% nauczycieli z ZSZ) (wykres 81). Wykres 81. Częstotliwość dostosowywania programów nauczania zdaniem ankietowanych on-line nauczycieli ze szkół zawodowych o profilu ekonomiczno-handlowym z województwa łódzkiego Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 48). Prawie trzy czwarte ankietowanych on-line nauczycieli ze szkół zawodowych o profilu ekonomiczno-handlowym z województwa łódzkiego (72,92% wskazań) było zdania, że przedsiębiorcy nie mieli żadnego wpływu na kształt i treść programów nauczania tego

zdania byli głównie nauczyciele z techników (76,74% wskazań). Z kolei zdaniem większości nauczycieli z ZSZ przedsiębiorcy mieli taki wpływ (60% wskazań) (wykres 82). Wykres 492. Wpływ przedsiębiorców na kształt i treść programów nauczania zdaniem ankietowanych online nauczycieli ze szkół zawodowych o profilu ekonomiczno-handlowym z województwa łódzkiego Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 48). Ponad połowa ankietowanych on-line nauczycieli ze szkół zawodowych o profilu ekonomiczno-handlowym z województwa łódzkiego (54,17% wskazań) była zdania, że nie było potrzeby zwiększania liczby godzin dydaktycznych w celu pełnego zaspokojenia potrzeb przedsiębiorców tego zdania byli przede wszystkim nauczyciele z techników (55,81% wskazań) (wykres 83). Wykres 83. Potrzeba zwiększenia liczby godzin dydaktycznych w celu pełnego zaspokojenia potrzeb przedsiębiorców przyszłych pracodawców zdaniem ankietowanych on-line nauczycieli ze szkół zawodowych o profilu ekonomiczno-handlowym z województwa łódzkiego Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 48). Połowa ankietowanych on-line uczniów oceniła jakość kształcenia zawodowego na kierunkach ekonomiczno-handlowych na ocenę dobrą byli to głównie uczniowie z ZSZ (66,67% wskazań). Około jedna trzecia dała ocenę średnią (35,21% wskazań) (wykres 84).

Wykres 50 Ocena jakości kształcenia w szkołach zawodowych na kierunkach ekonomiczno-handlowych zdaniem ankietowanych on-line uczniów ze szkół zawodowych o profilu ekonomiczno-handlowym z województwa łódzkiego Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 142). W opinii ponad połowy ankietowanych on-line uczniów ze szkół zawodowych o profilu ekonomiczno-handlowym z województwa łódzkiego (55,63% wskazań) programy nauczania były dość dobrze dostosowane do potrzeb łódzkiego rynku pracy sektora ekonomicznohandlowego tego zdania byli głównie uczniowie z ZSZ (75% wskazań). Jedna czwarta ankietowanych on-line (28,17% wskazań) była zdania, że programy były niezbyt dostosowane (wykres 85). Wykres 51 Dostosowanie programów nauczania do potrzeb łódzkiego rynku pracy sektora ekonomicznohandlowego zdaniem ankietowanych on-line uczniów ze szkół zawodowych o profilu ekonomicznohandlowym z województwa łódzkiego Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu (n = 142). Zdaniem ponad połowy ankietowanych on-line uczniów (55,63% wskazań) programy nauczania były dostosowane do potrzeb łódzkiego rynku pracy sektora ekonomicznohandlowego tego zdania byli głównie uczniowie z techników (58,46% wskazań) (wykres 86).