Słowo wstępne: Stanisław Krajewski Starosta Zambrowski i Józef Dąbrowski Przewodniczący Rady Powiatu Zambrowskiego Wspomnienia o Zambrowie: Arcybiskup Józef Michalik Opracowanie wykonał: Leszek Zugaj przy współpracy Starostwa Powiatowego w Zambrowie Zdjęcia: Kancelaria Prezydenta RP Starostwo Powiatowe w Zambrowie Grzegorz Zawistowski, www.zambrow.org Zespół Szkół Agroprzedsiębiorczości w Zambrowie Mapy: materiały własne autora Projekt okładki: Ireneusz Chyliński Skład i łamanie: Małgorzata Gołko Copyright by Zarząd Zar d Powiat Powiat Zambrowskiego 2009 ISBN 978-83-929086-0-9 Wydanie II pełnione Wydawca: Starostwo Powiatowe w Zambrowie 18-300 Zambrów l. Fabryczna 3 tel. 086 271 24 18 www.powiatzambrowski.com Dr k i oprawa: Mazowieckie Zakłady Graficzne 18-200 Wysokie Mazowieckie, l. L dowa 89 e-mail: dr karnia@mzgraf.pl
Spis treści Przedmowa... 9 Rozdział I Osadnictwo powiat zambrowskiego... 11 Pradzieje okolic Zambrowa i początki osadnictwa... 11 Osadnictwo w parafiach powiat zambrowskiego... 18 Osadnictwo parafii wchodzących częściowo w skład powiat... 43 Osadnictwo parafii S mowo niewchodzącej w skład dawnego powiat zambrowskiego... 48 Rozdział II Powstanie powiat zambrowskiego, jego granice i f nkcjonowanie do rok 1795... 51 Geneza powiat zambrowskiego... 51 Granice powiat... 53 Organizacja władz powiat zambrowskiego... 55 Szlachta powiat zambrowskiego... 68 Miasto Zambrów... 77 Powiat zambrowski w czasach xvi xviii wiek wedł g podział na parafie... 79 Parafie mające siedzibę poza ówczesnym powiatem, w części wchodzące w skład powiat zambrowskiego... 89 Dobra królewskie w dawnym powiecie zambrowskim... 94 Rozdział III Powiat zambrowski w czasach zaborów 1795 1914... 99 Okolice Zambrowa w latach 1795 1863... 99 Okolice Zambrowa w latach 1863 1914... 116 Rozdział IV Zambrów i okolice w latach 1914 1939... 139 I wojna światowa... 139 Wojna polsko-bolszewicka... 140 Miasto Zambrów w latach 1918 1939... 142 Okolice Zambrowa w okresie międzywojennym... 149 Drobna szlachta na początk xx wiek... 163 Komasacja gr ntów we wsiach podzambrowskich... 166 Rozdział V... 171 II wojna światowa... 171 Wrzesień 1939... 171
Ok pacja radziecka... 178 Ok pacja niemiecka... 190 Konspiracja... 197 Czerwony Bór... 202 Losy ziemian w okolicach Zambrowa podczas wojny... 205 Tajne szkolnictwo... 207 Rozdział VI Lata powojenne 1944 1989... 209 Wyzwolenie i instalowanie się władzy l dowej... 209 Zmiany w samorządzie... 216 Powiat zambrowski w latach 1954 1975... 218 Działalność powiat zambrowskiego... 228 Miasto Zambrów w latach powojennych... 239 Polityka gospodarcza władz prl... 242 Gminy i parafie powiat zambrowskiego i województwa łomżyńskiego (lata 1972 1990)... 245 Słownik biograficzny osób związanych z powiatem zambrowskim... 253 Rozdział VII Współczesność powiat zambrowskiego... 269 Zmiany w kraj i w okolicach Zambrowa od 1989 rok... 269 Ważne wydarzenia w historii powiat zambrowskiego... 281 Zakończenie... 291 Aneksy... 292 Kalendari m powiat zambrowskiego 1998 2011... 292 Składy osobowe organów powiat... 297 Spis podatkowy powiat zambrowskiego z 1578 rok... 308 Bibliografia... 313 6
Szanowni Państwo! Oddajemy w Państwa ręce drugie wydanie monografii powiatu zambrowskiego autorstwa Pana Leszka Zugaja. Nakład pierwszego wydania z roku 2009 został w całości wyczerpany. Świadczy to o dużym zainteresowaniu czytelników historią i współczesnością naszego powiatu, co bardzo cieszy wydawcę, a zarazem było motywacją kolejnego wydania. Wydanie, które Państwu przedstawiamy, zostało uzupełnione o wydarzenia, jakie nastąpiły w powiecie zambrowskim w latach 2009 2011. W szczególności dotyczą zmian w organach powiatu w związku z wyborami samorządowymi, które odbyły się 21 listopada 2010 r. Liczymy, że nasza publikacja będzie służyła czytelnikom jako źródło wiedzy na temat historii i działalności powiatu zambrowskiego. Życzymy miłej i owocnej lektury. Przewodniczący Rady Powiatu Zambrowskiego Józef Dąbrowski Starosta Powiatu Zambrowskiego Stanisław Krajewski 7
8
PRZEDMOWA iększość powiatów w naszym kraj może odwoływać się do tradycji swoich poprzedników sprzed II wojny światowej. Natomiast niewiele powiatów w Polsce ma jeszcze dł ższą historię, sięgającą czasów średniowiecza. Do takich należy właśnie Powiat Zambrowski. Chciałem pokazać początki i organizację pierwszego powiat istniejącego t do 1795 rok, w granicach historycznego Mazowsza. Ówczesny Powiat Zambrowski miał charakter samorząd szlachty, l dności, która dominowała ówcześnie w tym terenie. W latach zaborów, okres II RP i II wojny światowej powiat ten nie istniał (był częścią powiat łomżyńskiego). Istniała jednak pewna wspólnota terytorialna z centr m w coraz prężniej rozwijającym się Zambrowie. Warto wspomnieć, że w czasie wojny podziemne państwo polskie tworzyło coś na kształt Powiat Zambrowskiego Obwód Zambrowski AK. Dr gi Powiat Zambrowski został powołany w 1954 rok. Obejmował prawie ten sam obszar, jaki wchodził w jego skład przed 1795 rokiem. Ten powiat działał do 1975 rok, kiedy to jego obszar został włączony do województwa łomżyńskiego. Obecny Powiat Zambrowski jest trzecim w dziejach tej ziemi. Działa od 1999 rok i ma j ż swoje osiągnięcia i historię. Okrągła rocznica jego tworzenia skłania do pods mowań i spojrzenia wstecz. Niniejsza praca jest próbą syntetycznego przedstawienia dziejów obszar (parafii i gmin) obecnego Powiat Zambrowskiego od czasów najdawniejszych do obecnych względnieniem organizacji i działalności wszystkich trzech powiatów zambrowskich. Starałem się przedstawić najważniejsze wydarzenia z historii tych okolic. Chciałem przedstawić też najważniejsze postacie, które odegrały istotną rolę w jego dziejach. Dotychczasowe opracowania historii Zambrowa czy okolicznych ziem nie przedstawiały dziejów całego powiat. Ta praca ma właśnie taki cel opisanie całości dziejów obszar powiat zambrowskiego, pokazanie tradycji samorządowej i tworzenia lokalnej wspólnoty mieszkańców Powiat Zambrowskiego. LESZEK ZUGAJ
10
Rozdział I OSADNICTWO POWIATU ZAMBROWSKIEGO PRADZIEJE OKOLIC ZAMBROWA i POCZĄTKI OSADNICTWA adania archeologiczne wyka ją liczne stanowiska osadnicze pochodzące j ż z czasów epoki br, aż po wczesne średniowiecze 1. W końc X wiek te ziemie zostały włączone do państwa Piastów. Nowi władcy wyb dowali kilka grodów strzegących tych okolic, między innymi: Ostrołęka, Wizna, Łomża, Tykocin i inne. Gród wyb dowano też w pobliż obecnej miejscowości Poryte-Jabłoń nad rzeką Dąb. Poryte Jabłoń było jedyną znaną miejscowością na północnym krańc obecnego powiat, poł dniowe krańce były bardziej zal dnione. Największym ośrodkiem w okolicy był gród w Święck (obecnie Święck Str miany w gminie Czyżew Osada). Święck stanowił okręg grodowy (castrum Suantsek), wokół którego istniało ponad 40 wsi. W 1075 rok ten właśnie gród wraz z wsiami został nadany bisk pom płockim. Nie zachowały się szczegółowe dane z nadania, ale znamy je z późniejszych przekazów. Dopiero w 1203 rok książę Konrad Mazowiecki potwierdził stan posiadania bisk pstwa płockiego, wymieniając również wsie należące do kasztelanii święckiej. Tenże dok ment został w 1239 rok przepisany jeszcze raz i zachował się do naszych czasów. Wedł g historyków zawiera on jednak niewątpliwie autentyczny stan posiadania biskupstwa płockiego i to z czasów jego fundacji około 1075 roku 3. W tymże dok mencie z 1239 rok wymienia się między innymi miejscowości: Somowo (dziś S mowo), Bracesevyci (dziś Brajczewo), Barlossnicca (nieistniejąca wieś nad rzeczką Barłożnicą koło S mowa), Wyssemyrze (Wyszomierz), Besdecce (dziś Przeździecko). Położone one były na poł dni obecnego powiat zambrowskiego. Nie wymienia się tam Zambrowa. 1 K. Sychowicz, Zambrów na przestrzeni wieków, Zambrów 2006, s. 14 16. J. Wiśniewski, Początek i rozwój nowego osadnictwa w ziemi łomżyńskiej w końcu XIV i w XV wieku [w:] Studia Łomżyńskie, t. I, 1989, s. 27 28 3 Maroszek J., Dzieje obszaru gminy Szepietowo w XV XX wieku, Szepietowo 2006, s. 7 8. Zbiór ogólny spominków i przywilejów mazowieckich, Warszawa 1919, s. 344 345. 11
T tejsze osadnictwo nie przetrwało najazdów litewskich, jaćwieskich oraz r skich. Największe zniszczenia odnotowano w latach 1258 1263, najeźdźcy zniszczyli wsie, wzięli ł py i jeńców. Niedobitki l dności przeniosły się w głąb Mazowsza, gdzie było bezpieczniej. W końc XIII wiek stały napady Jaćwingów podbitych przez Krzyżaków, stały też napady litewskie, ale nie na dł go, wznowiono je na początk XIV wiek. W 1376 miał miejsce ostatni niszczycielski napad Litwinów. Niedł go później w 1385 rok normowały się stos nki między Królestwem Polskim, Mazowszem i Litwą. Książęta litewscy zawarli więc pokój z Polską i Mazowszem, a książę Kiejst t wydał swoją córkę Dan tę za księcia mazowieckiego Jan sza I (zm. 1429). Aktem z dnia 1 września 1391 Kiejst t nadał zięciowi ziemię drohicką i bielską 6. Miało to wielkie znaczenie dla osadnictwa w późniejszym powiecie zambrowskim. Ziemia bielska leżała t ż przy ziemi łomżyńskiej, na wschód do późniejszego Zambrowa. Ówczesny książę mazowiecki Jan sz I, posiadając ogromne niezamieszkałe tereny na wschód od Łomży i Ostrowi Mazowieckiej (od Wizny po Drohiczyn) chciał je szybko zespolić ze swoim państwem. Dlatego od ra rozpoczął kolonizację tych obszarów. Miał świadomość, że ziemie bielska i drohicka z czasem mogą przejść znow pod władanie Litwy (tak też się później stało). Rozpoczął intensywną kolonizację późniejszej ziemi łomżyńskiej, w tym okolic Zambrowa. Z dok mentów nadań wynika, że geografia tych okolic znana była księci i jego otoczeni. Jak pisze profesor Wiśniewski, przy grodach w Łomży, Wiźnie, Nowogrodzie trzymywały się resztki dawnej l dności tych okolic. Byli wśród nich rataje, myśliwi, rybacy i bartnicy. To właśnie oni wyp szczali się czasem w te okolice w pos kiwani miod, skór czy innych leśnych dóbr i zachowali stare nazewnictwo, sięgające czasem wiel wieków wstecz, jeszcze sprzed XV wiek 7. Osadnictwo po wschodniej stronie Czerwonego Bor rozpoczęło się po 1391 rok. Wtedy powstały początki osad: Śledzie, Gniewoty, Zagroby-Zakrzewo. Do 1411 rok osadnicy przekroczyli rzekę Gać, poszli w kier nk p szczy Łętowo i na północ od niej. T taj nad rzeczkami: Jabłoń, Prątnik, Zambrzyca, Łętownica, Mały Brok, Dąb i Jałbrzyków Stok i innych na początk XV wiek powstały liczne osady szlachty mazowieckiej. Mierniczy książęcy wymierzali w p szczy obszary po 10 włók l b więcej. Książę nadawał je l b sprzedawał rycerzom pochodzącym głównie z zachodniego Mazowsza. Wedł g ówczesnego prawa z każdego obszar równego 10 włókom należało wystawić na wezwanie księcia jednego rycerza. Jeśli na nowe ziemie przenosiły się J. Wiśniewski, Początek i rozwój..., s. 28 29 6 Maroszek J., Struktura osadnictwa rycerskiego i drobnoszlacheckiego dawnej ziemi bielskiej do końca XVIII wieku [w:] Białostocczyzna, nr 1 2 z 2002 rok, s. 91. 7 J. Wiśniewski, Parafia Kołaki Zarys dziejów osadnictwa, [w:] Roczniki Humanistyczne, rok XXXII, zeszyt 2, rok 1984, s. 145. 12
całe rodziny (ojciec z synami), wówczas książę nadawał odpowiednio więcej ziemi, czasem nawet 50 włók. Na takiej ziemi powstało często kilka wsi 8. Profesor Wiśniewski pisał: Na nowy, początkowo bezl dny i niebezpieczny teren przybywali osadnicy niewątpliwie najbardziej ekspansywni, najenergiczniejsi. Przenosili się oczywiście nie sami, lecz ze swą najbliższą rodziną (żona, dzieci), ale przyciągali też ze sobą innych członków rodziny, krewnych. Osiedlanie się w pobliż kilk członków tej samej rodziny dawało poc cie bezpieczeństwa wśród obcych l dzi, nie zawsze życzliwych. W XV wiek w nieistniejących dziś aktach ziemskich zambrowskich czy łomżyńskich spotykało się wiele zapisów na temat konfliktów z tego czas 10. W całym procesie osadniczym późniejszego powiat zambrowskiego widać rękę gospodarnego księcia. Wszystko było dokładnie zaplanowane. Osadnicy w większości pochodzili z ziemi ciechanowskiej. Trzeba powiedzieć, że ziemia ciechanowska niewiele wcześniej sama została zasiedlona. Książę nadawał ziemię l dziom zaradnym, wprawionym w gospodarowani na nowych ziemiach. Nadania otrzymywała szlachta drobna i średniozamożna. W ten sposób książę zyskał gr pę rycerstwa, którzy m d żo zawdzięczali. Władca Mazowsza pomijał chyba rozmyślnie możnych rycerzy mazowieckich. W takim przypadk proces osadniczy mógłby się przeciągnąć. Zanim ci sprowadziliby t chłopskich osadników minęłoby, wiele lat. W ziemi łomżyńskiej leżącej na styk różnych państw, która w przyszłości mogła stać się terenem walk, chciał mieć książę l dzi sprawdzonych, wypróbowanych. Ewent alny wróg zastałby t liczne osiedla zamieszkałe przez walecznych rycerzy. T tejsza szlachta miała stworzyć warowne przedm rze Księstwa Mazowieckiego. Książę Jan sz na początk założył osady najdalej położone, na przykład nad rzeką Śliną, tam nadania (Zawady, Targonie) były d że. W ten sposób chciał stworzyć silne osiedla na skraj swoich ziem. Nowy obszar osadniczy potrzebował ośrodka administracyjnego, handlowego, religijnego. Takim właśnie ośrodkiem w zamyśle Jan sza I i Bolesława IV miał stać się Zambrów. Dlatego też wraz z rozwojem wsi wokół Zambrowa podniesiono rangę tej dawnej wsi książęcej. Typowe nadanie dla rycerza w tamtych czasach wynosiło 10 włók, czyli około 180 ha. Proces osadniczy rozciągał się na wiele lat. Najpierw powstawało jedno gospodarstwo, pierwszego osadnika, początkowo bez chłopów, tylko rycerz i jego sł żba. Pierwszy osadnik b dował dom i karczował las oraz zarośla, aby przygotować ziemie pod prawę. Wykarczowanie 10 włók ziemi często zajmowało wiele dziesiątek lat. Ziemia była dziedziczona przez synów i od ra dzielona, co niemożliwiało powstanie folwark. Powstawała wieś szlachecka. Przy pierwszym go- 8 J. Wiśniewski, Początek i rozwój..., s. 46 J. Wiśniewski, Parafia Kołaki Zarys..., s. 150. 10 Tamże. 13
spodarstwie przez podział ziemi między synów powstawały kolejne gospodarstwa, tworząc luźną i bezładną osadę potomków pierwszego osadnika. W XV wiek istniały w tej okolicy wioski złożone z jednej chaty W XVI wiek, w miarę rozrastania się wioski, liczyły j ż po kilkanaście chat. Te wioski po dziś dzień często zachowały swoją bezładną str kt rę osadniczą 11. Są to krótkie licówki albo małe wielodrożnice, często też bywają rozproszone 12. Takie osiedla różniły się od wsi chłopskich, które z reg ły były większe i cechowały się zwartą zab dową. Każdy s kcesor otrzymywał w działach rodzinnych odpowiednią część gr ntów, wsk tek tego pogłębiało się rozdrobnienie gr ntów, Jeden szlachcic często posiadał po kilkanaście l b nawet kilkadziesiąt niewielkich kawałków ziemi różnej wielkości. Części las nie karczowano, zostawiając drewno na opał. Stąd między wsiami drobnoszlacheckimi jest d żo lasów i zagajników 13. Często osadnictwo było nieco oddalone od pierwotnego miejsca osadnictwa i tworzyły się gr py wsi o wspólnej nazwie tak zwane okolice szlacheckie. Zachowywały one nazwy świadczące o wspólnym pochodzeni. Nowi osadnicy pochodzący głównie z ziemi ciechanowskiej często przenosili nazwy osad ze swoich rodzinnych okolic. Stąd właśnie nazwy wsi na północnym Mazows powtarzają się. Przejeżdżając przez tamte tereny (Ciechanów, Przasnysz) i patrząc na tablice informacyjne miejscowości, możemy odnieść wrażenie, że skądś je znamy. We wsiach drobnoszlacheckich początkowo mieszkali prawie wyłącznie szlachcice. Mieli oni czasem parobków do pomocy. Stat s materialny wsi drobnoszlacheckich niewiele różnił się od stat s l dności chłopskiej. W kolejnych wiekach zdarzało się, że wsie drobnoszlacheckie zostawały wyk pione przez bogatszych szlachciców i stały się osadami folwarcznymi, z dworem, folwarkiem i wsią zamieszkałą przez kmieci 14. Początkowo osady nosiły nazwę od imienia l b przezwiska pierwszego właściciela, na przykład osiedle Wojciecha Kołaka nad Dębem 15. Z czasem nowe wsie otrzymywały przeważnie dw -, rzadziej trzyczłonowe nazwy, pierwszy człon najczęściej był nazwą rodową, dr gi nazwą topograficzną (Jabłoń, Dąb i inne). Nie było to reg łą, wszystko zależało od dziejów wsi. Właśnie dw l b więcej członowe nazwy miejscowości są specyfiką tego region. Dzieło Jan sza I kontyn ował jego wn k Bolesław IV (1429 1454). Rozdał on szlachcie pozostałe tereny wokół j ż istniejących osad szlacheckich. W ten sposób oprócz Zambrowa i dwóch wsi koło tego miasta nie było j ż gr ntów książęcych. Jan sz I i Bolesław IV nie zadbali tylko o sprawy d chowe nowych mieszkańców. Nie posiadając dóbr, nie mogli zakładać parafii. O to postarała się miejscowa 11 J. Wiśniewski, Początek i rozwój..., s. 77 71 12 Tamże. 13 Tamże, s. 71 14 Tamże, s. 101 15 J. Wiśniewski, Parafia Kołaki Zarys..., s. 151. 14
szlachta, ponieważ do Zambrowa było czasem dość daleko. W poszczególnych okręgach co bardziej energiczna szlachta wraz z bisk pem zakładała parafie. W XV wiek powstały parafie w Zawadach, R tkach i Kołakach. Szlachta sama przekazywała gr nty na kościół, b dowała świątynie, posażała w ziemie proboszcza. Na przykład w Kołakach nie zachował się akt f ndacyjny, a pierwsza wzmianka o kościele i parafii pochodzi z 1462 rok. F ndatorami kościoła byli Kołakowie. Im właśnie przysł giwało prawo kolatorskie, z czasem zmieniło się ono w prawo zbiorowe mieszkańców wsi Kołaki Kościelne, Kołaki Czachy, Głodowo Dąb, Kołaki G nie Ostrów i Sanie Dąb 16. Prawo to przechodziło z pokolenia na pokolenie, obejm jąc coraz większą gr pę osób. Dzięki tem praw mieli oni wpływ na obsadę probostwa, ale też obowiązki dbania o parafię i plebana. Istniejący stale, niezmienny w swych granicach okręg parafialny wytwarzał pewną miniat rową, wyodrębnioną od innych od sąsiednich parafii całość, w której nie tylko narastały stałe związki pokrewieństwa, co nie pozostawało bez wpływ na jakość antropologiczną, na zwyczaje, obyczaje, a przez to wykształciły się również trwałe więzy społeczne i k lt rowe. Powstani tych więzi sprzyjał przede wszystkim wspólny kościół, przy którym przez wiek zbierała się cała l dność. Przy kościele powstał też mały rynek lokalny. Czynnikiem wyższego rzęd, wiążącym poszczególne parafie w większe całości, były rynki większych miast, gromadzące l dność z szereg okolicznych parafii. Dla szlachty innym czynnikiem łączącym były ponadto sejmiki szlacheckie w Łomży, na których gromadziły się tł my szlacheckie, oraz rzędy grodzkie i sądowe w Zambrowie i Łomży 17. Z końcem XV wiek zakończył się proces osadniczy powiat zambrowskiego. Większość osad j ż istniała, granice były wyznaczone, powstały parafie. Profesor Wiśniewski pisał: Widoczny dziś krajobraz osadniczy [ziemi łomżyńskiej], większość wsi, ich rozmieszczenie, wielkość, kształt, pola prawne, sieć dróg, zawdzięczamy pracy pierwszych i następnych osadników, którzy t taj się osiedlili i na skraj p szczy założyli liczne wsie, zb dowali miasta (...) Ich potomkowie wsie te rozb dowali, założyli nowe wsie, powiększyli areał pól prawnych, przez następne st lecia pracowicie prawianych. Wielka w tym zasł ga księcia Jan sza I, podjęta przez niego i wytrwale i konsekwentnie prowadzona kolonizacja wschodniego Mazowsza (...) była wielkim przedsięwzięciem zakończonym pełnym, trwałym i owocnym s kcesem, powstaniem sieci osadniczej na 1/3 powierzchni Mazowsza 18. 16 Tamże, s. 149. 17 J. Wiśniewski, Parafia Kołaki Zarys..., s. 149. 18 J. Wiśniewski, Początek i rozwój osadnictwa..., s. 105. 15
MIASTO ZAMBRÓW Początki Zambrowa sięgają wiel wieków wstecz. Wedł g K. Sychowicza i innych a torów osada ta miała należeć do okręg grodowego Święck 19, lecz w wykazie wsi należących do tejże kasztelanii brak jest odniesień do Zambrowa. Wykopaliska archeologiczne potwierdzają istnienie osadnictwa na terenie późniejszego miasta j ż w XIII wiek 20. W 1283 rok miała t powstać parafia pod wezwaniem św. Trójcy 21. Na przełomie XIII i XIV wiek osada padła tak jak wszystkie w tym regionie. Przyczyniły się do tego liczne najazdy Litwinów i Jaćwingów. Zambrów wedł g J. Wiśniewskiego był początkowo dworem myśliwskim, jego nazwa wska je na występowanie t zambrów, czyli ż brów 22. Podobne dwory istniały w P szczy Zagajnicy (dziś P szcza K rpiowska), jednak tamte osiedla przez jeszcze dł gi czas pozostawały tylko niewielkimi dworami myśliwskimi. Inaczej stało się z Zambrowem. Po 1391 rok Jan sz I rozpoczął kolonizację tych ziem i wzmocnił rolę j ż istniejących na tym terenie ośrodków. Jedynym ośrodkiem w tej okolicy był właśnie Zambrów. Dlatego też na przełomie XIV i XV wiek Jan sz I osadził w dawnym dworze myśliwskim wieś na prawie niemieckim. Chłopi w takiej wsi mieli ściśle określone prawa i obowiązki, dzierżawili ziemię opłacając czynsz. Mieli prawo wychod, czyli prawo odejścia ze wsi po spełnieni pewnych obowiązków. Na czele wsi stał sołtys (zwany też wójtem) posiadający to stanowisko na prawach dziedzicznych. Sołtys miał prawo zakładania karczem i jatek. Przysł giwało m prawo do 1/6 części z czynszów i 1/3 z opłat sądowych. Bardzo ważnym prawnieniem było przewodniczenie sołtysa w ławie wiejskiej, czyli w sądzie wiejskim 23. Wójt wsi był najczęściej zasadźcą, czyli organizatorem nowo powstałej wsi. Przywilej sołectwa (wójtostwa) podlegał sprzedaży za zgodą księcia. Zapewne pierwszym wójtem i organizatorem wsi był jakiś rzędnik książęcy. Gdy wieś została zorganizowana, książę postanowił sprzedać przywilej wójtostwa. Pierwszy zachowany dok ment, w którym wymienia się Zambrów, pochodzi z 22 lipca 1403 rok. W tym właśnie dni książę Jan sz odsprzedał wójtostwo w Zambrowie (ówcześnie wieś) 24. Kolejny wójt również sprzedał swój przywilej, miało to miejsce 25 l tego 1411 rok. Odsprzedaż wójtostwa być może wiązała się z tym, że Zambrów był jeszcze w tym czasie niewielką wsią zag bioną pośród wielkich lasów P szczy Łętowo. Zaledwie kilkanaście lat wcześniej na północ- 19 K. Sychowicz, Zambrów na przestrzeni wieków, Zambrów 2006, s. 18. Profesor Wiśniewski, wybitny znawca osadnictwa w tym terenie nie wspomina Zambrowa przez XV wiekiem. 20 Tamże, s. 18. 21 Tamże. 22 J. Wiśniewski, Początek i rozwój..., s. 52. 23 Zarys historii gospodarstwa wiejskiego w Polsce, t. I, Warszawa 1964, s. 409. 24 Cz. Brodzicki, Ziemia łomżyńska do roku 1529, Warszawa 1999, s. 152. 16
nym-zachodzie od późniejszego miasta powstały osady Śledzie, Pstrągi Gniewoty i Zagroby. Książęcy mierniczy dopiero wymierzali lasy pod przyszłe osadnictwo. Po 1411 rok książę Jan sz I zaczął masowo nadawać ziemię przyszłym osadnikom w rejonie Zambrowa. W latach 1411 1424 [książę] dał początek prawie wszystkim znajdującym się tu wsiom 25. Dawna p szcza Łętowo wypełniła się dźwiękami ścinania drzew, powstawały nowe osiedla, a z końcem XV wiek z całej P szczy Łętowo, rozciągającej się od Andrzejewa po tereny na północ od Zambrowa, pozostał tylko skrawek las na północno-wschodnim krańc Woli Zambrowskiej. Powstanie licznych nowych osiedli dało nowy imp ls do rozwoj Zambrowa. Książę mazowiecki Jan sz I i jego następca Bolesław IV postanowili czynić Zambrów miastem i stolicą tego region. Do Łomży czy Wizny było dość daleko, te okolice oddzielały też od tamtejszych grodów liczne bagna. Czas powstania miasta w Zambrowie jest sporny, dok menty lokacyjne legły spaleni w 1520 rok. Wedł g S. Pazyry miasto miało powstać około 1430 rok 26, wedł g J. Wiśniewskiego początki miasta sięgają daty około 1445 rok 27. Inaczej twierdził J. S. Mroczek. Wedł g niego fakt, że w 1423 rok przeniesiono mieszczanina z Zambrowa do Kolna, potwierdzał posiadanie praw miejskich 28. Jest dość prawdopodobne, że miasto powstało właśnie w tym czasie. Dodatkowo w 1426 rok kancelaria książęca żyła po raz pierwszy określenia ziemia (powiat, terytori m) zambrowska 29. Od tego czas, w miarę postępów osadnictwa, w okolicy widać szybki wzrost znaczenia Zambrowa. W 1430 rok wójt Zambrowa, Brykczy, sprzedał przywilej wójtostwa Witowi z Cieciorek. W późniejszych latach wójtostwo należało również do szlachciców. W 1434 rok wspomniany wójt Wit sprzedał ogrody wójtowskie Sławkowi z Tabądza. W 1437 rok książę Bolesław IV nadał nowo wyb dowany młyn na rzece Jabłoń na rzecz Mikołaja zwanego Mykosz. W 1440 rok książę sądził na rokach w Zambrowie, świadczyło to o postęp jącym znaczeni miasta. Od tej pory jest coraz więcej dok mentów dotyczących odbywani sądów w Zambrowie. Sprawy dotyczyły szlachty z tego teren. Były to sprawy sporów sąsiedzkich, ale też zdarzyła się na przykład w 1455 rok sprawa o zabójstwo Sędziw ja z Prosek przez Krajewskich z Prosek 30. Książę Bolesław IV, następca Jan sza I, dbał o rozwój miasta. Za jego czasów stanowiono t parafię (przed 1445 rokiem) 31. Zapewne również on stał za wy- 25 J. Wiśniewski, Początek i rozwój..., s. 60. 26 Pazyra S, Geneza i rozwój miast mazowieckich, Warszawa 1959, s. 118. 27 J. Wiśniewski, Początek i rozwój..., s. 64. 28 J. S. Mroczek, Zambrów, zarys dziejów, Białystok 1982, s. 11. 29 Cz. Brodzicki, Ziemia..., s. 152. 30 Tamże, s. 153. 31 Tamże, s. 153. 17
k pem wsi Stawiska, na której stanowiono Wolę Zambrowską, aby wzmocnić władzę książęcą w Zambrowie. Od 1443 zachowały się (do czasów II wojny światowej) księgi ziemskie zambrowskie 32. Zambrów stawał się jednym z czterech powiatów sądowych ziemi łomżyńskiej z własnymi sądami i rzędami. Miasto wyrosło na główny ośrodek ziemi łomżyńskiej na wschód do Łomży. Aż do XVIII wiek nie notowano na tym terenie żadnych innych miast, t tejsze ośrodki parafialne były niewielkie i nie mogły zagrozić pozycji Zambrowa jako centr m handlowego. Dbał o miasto także Jan sz II, książę mazowiecki. W dni 1 sierpnia 1479 rok stanowił on dwa doroczne jarmarki na św. Chrzciciela i św. Mate sza Ewangelisty. Zaś w 1523 rok książęta mazowieccy, Jan sz III i Stanisław, stanowili t cotygodniowe targi i nowe 3 jarmarki coroczne 33. Rozwój miasta został zahamowany przez napad wojsk krzyżackich w 1520 rok, spłonęły wtedy dok menty lokacyjne miasta. Miasto jednak szybko się odrodziło. W dni 29 stycznia 1538 rok król Polski Zygm nt Stary nadał nowe prawo chełmińskie dla miasta. W połowie XVI wiek w mieście notowano 250 domów, 40 włok ziemi, m rowany kościół i plebanię 34. OSADNICTWO W PARAFIACH POWIATU ZAMBROWSKIEGO PARAFIA ZAMBRÓW 35 W końc XIV wiek obszar wokół Zambrowa był niezasiedlony. Wyjątkiem był Zambrów, notowany wedł g niektórych źródeł j ż w 1283 rok 36. Jednak aż do początk XV wiek była to niewielka wioska książęca. W XIII wiek źródła poświadczają też osady Bracesevyci (dziś Brajczewo) oraz Besdecce (Przeździecko) 37. Istniała też osada Poryte, po której pozostało grodzisko. Na przełomie XIII i XIV wiek osadnictwo pełnie t taj zamarło. Mimo to do dzisiejszego dnia 32 Tamże. 33 Cz. Brodzicki, Ziemia..., s. 154. 34 Tamże. 35 W opisie nie jęto wsi Bacze oraz Zbrzeźnica należących ówcześnie do powiat łomżyńskiego, miejscowości Zaręby Świeżki, Zaręby Krztęki, Zaręby Kromki, Zaręby Kramki i Zaręby Grzymały, z dawnego powiat n rskiego 36 K. Sychowicz, Zambrów..., s. 18. 37 J. Wiśniewski, Początek i rozwój..., s. 24 25. 18
przetrwały nazwy geograficzne z czasów pierwszego osadnictwa, wiele z nich nadal f nkcjon je. Obszar wokół Zambrowa i na poł dnie od niego aż do rzeki B g pokrywała gęsta p szcza zwana P szczą Łętowo. Poprzecinana była str mieniami, wśród nich była rzeczka Łętownica, chodząca do Małego Brok. W widłach Łętownicy i Małego Brok znajdował się las o nazwie Pogorzele. W tym lesie brał początek str mień (stok) o nazwie S lkow (S lkow Stok), płynący na północ. Koło Zambrowa stykał się on z rzeczką o nazwie Jabłoń i dalej zwał się j ż Jabłoń. Po prawej stronie S lkowego Stok rósł las o nazwie Laskowo, po lewej Dł gi Bór. W pobliż Zambrowa do owego S lkowego Stok dochodziła też od zachod rzeczka Prątnik, zwana później również Zambrzycą. Jabłoń wpadała do rzeki Gać, ale wcześniej przepływała przez tereny zwane Połomia i Poryte. U źródeł rzeczki Gać leżał las zwany Kałęczyn. W pobliż źródeł Gaci od zachod dochodziła jeszcze rzeczka Brzeźnica. Do Gaci od prawej strony (od wschod ) wpływał też str mień Jałbrzyków Stok, jej źródeł leżał las Leśniewo. Tak przedstawiała się geografia tego obszar przed nastaniem osadnictwa z przełom XIV i XV wiek. Zasiedlanie tego obszar zaczęło się od zachod, najpierw objęło wschodnie krańce Czerwonego Bor (zwanego wcześniej Dł gimi Górami). Pierwsze nadania ziemskie w późniejszej parafii Zambrów dotyczą miejscowości Zagroby Zakrzewo, Śledzie i Pstrągi Gniewoty. W 1393 rok książę Jan sz I nadał 50 włók w p szczy nad rzeczką Śledziową szlachcicom z rod Zagrobów. Na tej ziemi z czasem powstały wsie: Śledzie, Gniewoty i Zagroby Zakrzewo. Rycerze herb Zagroba (Zagłoba) rozpoczęli kolonizację tych ziem. Założyli t między innymi wieś Zagroby Zakrzewo. Istniała ona j ż w 1423 rok, ponieważ w tymże rok w aktach ziemskich not je się Mścisława z Zakrzewa. Od tej pory coraz częściej wspomina się o rycerzach herb Zagroba z Zakrzewa 38. Wedł g danych z 1578 rok miejscowość ta liczyła 9 włók obszar i podzielona była między trzech właścicieli 39. Na przełomie XIV i XV wiek powstały również Śledzie. W 1578 rok wieś miała 5 i pół włóki obszar. Nazwę zapisano jako Sledziewo 40. Miejscowy ród szlachecki przyjął nazwisko Śledziewscy herb Korczak. W akcie erekcyjnym kościoła w Smłodowie z 1405 rok wymienia się miejscowość Przasnik, którą to miejscowość tożsamia się z Pstrągami 41. Pierwotnie były to dwie wsie: Pstrągi i Gniewoty. Ten podział można za ważyć jeszcze w spisach podatkowych z XVI wiek. W następnych wiekach stały się one jedną wsią Pstrągi-Gniewoty. 38 Cz. Brodzicki, Ziemia łomżyńska..., s. 152. 39 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich pod red. F. Sulimierskiego, B. Chlebowskiego, W. Wawelskiego. Tomy I XIV,...tom XIV, s. 275. 40 Źródła Dziejowe, t. XIV, Polska w XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym opisał A. Pawiński, t. XVI Mazowsze, Warszawa 1892, s. 378. 41 Cz. Brodzicki, Ziemia łomżyńska..., s. 146. 19
Do 1411 rok książę Jan sz I rozdał całą ziemię między Czerwonym Borem a rzeką Gać 42. Zapewne w tych czasach należy s kać początków między innymi wsi Tabędz. Pierwsza wzmianka o tej miejscowości pochodzi z 1434 rok, kiedy to wójt z Zambrowa sprzedał ogrody wójtowskie w Zambrowie niejakiem Sławkowi z Tabądza. Kolejne wzmianki pochodzą z 1462 rok, gdy w aktach ziemskich łomżyńskich odnotowano Marcina syna Sławka i Włodka herb Dąbrowa z Tabądza 43. Ta dosyć ciekawa nazwa wsi nie została w pełni wyjaśniona przez językoznawców, zakwalifikowano ją jako nazwę niejasną 44. Wedł g danych ze spis podatkowego z 1578 rok była to bardzo d ża wieś, liczyła 24 i pół włóki ziemi prawnej, należała do parafii Zambrów 45. W tym samym czasie (przełom XIV i XV wiek ) powstało zapewne Stare Zakrzewo. Pierwsze wzmianki dotyczące Zakrzewa pochodzą z 1423 rok 46. W 1578 rok w spisie podatkowym parafii Zambrów można odnaleźć zapis o miejscowości Zakrzewo Antiq a czyli Zakrzewo Stare 47. Nieco później założono sąsiednie Nowe Zakrzewo. Początki Nowego Zakrzewa sięgają XVI wiek. W spisie podatkowym z 1578 rok w parafii Zambrów obok miejscowości Zakrzewo Antiqua wymienia się też Zakrzewo Nowe. Osada ta została założona przez dziedziców Zakrzewa. W czasie spis podatkowego było t trzech właścicieli, każdy z nich prawiał 1 włókę ziemi 48. W tej pierwszej fali osadnictwa sprzed 1410 rok powstały też Czartosy. Miejscowość znana była j ż w 1406 rok, gdy książę Jan sz I dał na wieczystą własność Mikołajowi z Sypniewa dwadzieścia włók ziemi w miejsc zwanym Czartoszewo. Mikołaj z Sypniewa rozpoczął wycinkę las i założył t swoją siedzibę. Miał on trzech synów: Gabriela, Mikołaja i Piotra. Kroniki z XV wiek wspominają o licznych przedstawicielach tego rod, są zapisy o Janie, Maciej, Pawle i Wojciech syn Gabriela, Maciej, Stanisławie, Jak bie i Janie, synach Mikołaja oraz o Stanisławie i Andrzej, synach Piotra. Wszyscy oni w 1480 rok dok pili jeszcze od księcia kolejne obszary gr ntów w pobliż swojej wsi 49. Wedł g spis podatkowego z 1578 rok Czartose Łentownicza liczyła 11 włók ziemi ornej 50. Pozostały teren wokół Zambrowa, czyli późniejszą parafię Zambrów, zasiedlono dopiero po 1410 rok. Centr m tego rejon w zamyśle księcia miał być Zambrów, być może dawny dwór myśliwski 51. 42 J. Wiśniewski, Początek i rozwój..., s. 52. 43 Cz. Brodzicki, Ziemia łomżyńska..., s. 149. 44 K. Zierhoffer, Nazwy miejscowe północnego Mazowsza, Wrocław 1957, s. 364. 45 Źródła Dziejowe..., s. 378. 46 Słownik Geograficzny..., t. XV, s. 319. 47 Źródła Dziejowe..., s. 377. 48 Tamże. 49 A. Boniecki, Herbarz polski, t. I XVI i U pełnienia. Warszawa, 1899 1913, t. 3, s. 335: Czartoszewscy h. Ślepowron. 50 Źródła Dziejowe..., s. 377. 51 J. Wiśniewski, Początek i rozwój..., s. 52. 20