Anatomia układu ruchu człowieka wydanie 2. poprawione Kup książkę
Ida Wiszomirska Anatomia układu ruchu człowieka wydanie 2. poprawione Warszawa 2015
Recenzenci Dr hab. prof. AWF Lidia Ilnicka Prof. dr hab. n. med. Bogdan Ciszek Korekta Joanna Warecka Wykonanie rycin Elżbieta Szmit Graficzne opracowanie rycin Beata Kocój Tomasz Fabiański skład i Łamanie Tomasz Fabiański PROJEKT OKŁADKI Małgorzata Fabiańska Copyright by Wydawnictwo Naukowe FREL, Warszawa 2015 Wszelkie prawa zastrzeżone. Każda reprodukcja lub adaptacja całości bądź części niniejszej publikacji, niezależnie od zastosowanej techniki reprodukcji (drukarskiej, fotograficznej, komputerowej i in.), wymaga pisemnej zgody Wydawcy. ISBN 978-83-64691-17-1 oprawa twarda ISBN 978-83-64691-18-8 oprawa miękka Zamówienia Wydawnictwo Naukowe FREL 05-101 Nowy Dwór Mazowiecki, ul. Wyszyńskiego 3 lok. 9
Spis treści Od Autora 9 Skróty używane w podręczniku 10 WSTĘP 11 Rozdział I OSIE I PŁASZCZYZNY CIAŁA 13 Rozdział II Część bierna układu ruchu człowieka 17 1. Budowa ogólna kości 17 2. Budowa ogólna połączeń międzykostnych 18 2.1. Pełne połączenia kości (nieruchome) 19 2.2. Jamowe ruchome połączenia kości (stawy) 19 3. Budowa szczegółowa części biernej układu ruchu człowieka 21 3.1. Czaszka 21 3.1.1. Czaszka od góry 22 3.1.2. Czaszka od przodu 22 3.1.3. Czaszka od boku 26 3.1.4. Czaszka od dołu 27 3.1.5. Czaszka od tyłu 27 3.1.6. Powierzchnia wewnętrzna podstawy czaszki 28 3.1.7. Kość gnykowa 30 3.1.8. Połączenia kości czaszki 30
Spis treści 3.2. Kościec i połączenia kręgosłupa 32 3.2.1. Budowa kręgów w poszczególnych odcinkach kręgosłupa 35 3.2.1.1. Ogólna budowa kręgu 35 3.2.1.2. Kręgi szyjne 35 3.2.1.3. Kręgi piersiowe 40 3.2.1.4. Kręgi lędźwiowe 42 3.2.1.5. Kość krzyżowa 43 3.2.1.6. Kość guziczna 46 3.2.2. Połączenia kręgosłupa 46 3.3. Kościec i połączenia klatki piersiowej 53 3.3.1. Budowa żeber 53 3.3.2. Budowa mostka 56 3.3.3. Połączenia klatki piersiowej 57 3.4. Kościec i połączenia kończyny górnej 59 3.4.1. Obręcz kończyny górnej 61 3.4.2. Kości kończyny górnej wolnej 63 3.4.2.1. Kość ramienna 63 3.4.2.2. Kości przedramienia 67 3.4.2.3. Kości ręki 70 3.4.3. Połączenia kończyny górnej 71 3.4.3.1. Staw mostkowo-obojczykowy 72 3.4.3.2. Staw barkowo-obojczykowy 73 3.4.3.3. Staw ramienny 74 3.4.3.4. Staw łokciowy 76 3.4.3.5. Staw promieniowo-łokciowy dalszy 79 3.4.3.6. Stawy ręki 79 3.5. Kościec i połączenia kończyny dolnej 86 3.5.1. Obręcz kończyny dolnej 86 3.5.2. Kości kończyny dolnej wolnej 94 3.5.2.1. Kość udowa i rzepka 94 3.5.2.2. Kości podudzia lub goleni 95 3.5.2.3. Kości stopy 100 3.5.3. Połączenia kończyny dolnej 104 3.5.3.1. Staw krzyżowo-biodrowy 106 3.5.3.2. Staw biodrowy 106 3.5.3.3. Staw kolanowy 108 3.5.3.4. Staw piszczelowo-strzałkowy 111 3.5.3.5. Stawy stopy 112
Spis treści Rozdział III Część czynna układu ruchu człowieka 123 1. Budowa ogólna mięśni szkieletowych 124 2. Budowa szczegółowa wybranych mięśni szkieletowych 130 2.1. Mięśnie głowy 130 2.1.1. Mięśnie mimiczne 130 2.1.2. Mięśnie żucia 133 2.2. Mięśnie szyi 134 2.2.1. Grupa powierzchowna mięśni szyi 134 2.2.2. Grupa środkowa mięśni szyi 136 2.2.3. Grupa głęboka mięśni szyi 136 2.3. Mięśnie klatki piersiowej 137 2.3.1. Powierzchowne mięśnie klatki piersiowej 137 2.3.2. Głębokie mięśnie klatki piersiowej 141 2.3.3. Przepona........................ 141 2.4. Mięśnie brzucha 144 2.4.1. Boczne i przednie mięśnie brzucha 144 2.4.2. Tylne mięśnie brzucha 148 2.5. Mięśnie grzbietu 148 2.5.1. Powierzchowne mięśnie grzbietu 148 2.5.2. Głębokie mięśnie grzbietu 152 2.5.2.1. Mięśnie płatowate 153 2.5.2.2. Mięsień prostownik grzbietu 153 2.5.2.3. Mięśnie poprzeczno-kolcowe 153 2.5.2.4. Krótkie mięśnie grzbietu 158 2.5.2.5. Mięśnie podpotyliczne 159 2.6. Mięśnie kończyny górnej 160 2.6.1. Mięśnie obręczy kończyny górnej 160 2.6.2. Mięśnie ramienia 164 2.6.2.1. Grupa przednia mięśni ramienia 164 2.6.2.2. Grupa tylna mięśni ramienia 165 2.6.3. Mięśnie przedramienia 170 2.6.3.1. Grupa przednia mięśni przedramienia 170 2.6.3.2. Grupa boczna mięśni przedramienia 173 2.6.3.3. Grupa tylna mięśni przedramienia 176 2.6.4. Mięśnie ręki 179 2.7. Mięśnie kończyny dolnej 184 2.7.1. Mięśnie obręczy kończyny dolnej 184 2.7.2. Mięśnie uda 191 2.7.2.1. Grupa przednia 192 2.7.2.2. Grupa tylna (tzw. grupa kulszowo-goleniowa) 193
Spis treści 2.7.2.3. Grupa przyśrodkowa 193 2.7.3. Mięśnie goleni (podudzia) 200 2.7.3.1. Grupa przednia 200 2.7.3.2. Grupa boczna 201 2.7.3.3. Grupa tylna 204 2.7.4. Mięśnie stopy 209 2.7.4.1. Mięśnie powierzchni grzbietowej stopy 209 2.7.4.2. Mięśnie powierzchni podeszwowej stopy 209 Rozdział IV Mięśnie wykonujące ruchy w poszczególnych stawach 215 1. Mięśnie wykonujące ruchy w stawach kręgosłupa 215 1.1. Mięśnie odpowiedzialne za ruchy w stawach odcinka szyjnego kręgosłupa ze stawem szczytowo-potylicznym i szczytowo obrotowym 215 1.2. Mięśnie odpowiedzialne za ruchy w stawach międzykręgowych odcinka piersiowo-lędźwiowego kręgosłupa 217 2. Mięśnie wykonujące ruchy oddechowe 218 2.1. Mięśnie odpowiedzialne za ruchy wdechowe 218 2.2. Mięśnie odpowiedzialne za ruchy wydechowe............ 218 3. Mięśnie tłoczni brzusznej 219 4. Mięśnie wykonujące ruchy w stawach kończyny górnej 219 4.1. Mięśnie odpowiedzialne za ruchy w stawie mostkowo obojczykowym i stawie barkowo-obojczykowym 219 4.2. Mięśnie odpowiedzialne za ruchy w stawie ramiennym 220 4.3. Mięśnie odpowiedzialne za ruchy w stawie łokciowym 221 4.4. Mięśnie odpowiedzialne za ruchy w stawach ręki 222 5. Mięśnie wykonujące ruchy w stawach kończyny dolnej 224 5.1. Mięśnie odpowiedzialne za ruchy w stawie biodrowym 224 5.2. Mięśnie odpowiedzialne za ruchy w stawie kolanowym 226 5.3. Mięśnie odpowiedzialne za ruchy w stawach stopy 227 Materiały dla studentów do samodzielnej pracy 231 Piśmiennictwo 241 Spis Tabel i rycin 243 Spis tabel 243 Spis rycin 244
Od Autora Anatomia prawidłowa człowieka jest podstawą nauczania wszystkich przedmiotów biomedycznych objętych programem studiów fizjoterapii, gdyż nie można skutecznie udzielić pomocy w chorobie nie znając dokładnie budowy organizmu zdrowego. Poznanie budowy ciała ludzkiego, ze szczególnym uwzględnieniem aspektu czynnościowego, jest konieczne w szkoleniu słuchacza tego kierunku. Ważnym elementem nauczania jest przestrzeganie naukowej terminologii anatomicznej (polskiej i łacińskiej), której przyswojenie pozwoli na korzystanie z literatury specjalistycznej oraz ułatwi zrozumienie określeń medycznych. Podręcznik anatomii układu ruchu został przygotowany zgodnie ze standardami kształcenia na kierunku fizjoterapia. Jest to swoisty przewodnik po trudnych anatomicznych zagadnieniach opracowanie uproszczone ze względu na bardzo duży materiał do opanowania przez studentów w bardzo krótkim czasie. Osoby uczące się po raz pierwszy anatomii często z natłoku informacji wybierają treści mniej ważne, a omijają zagadnienia podstawowe. Mam nadzieję, że treści zawarte w podręczniku tworzą bazę wiedzy z budowy i funkcji układu ruchu, która umożliwi uczącym się osobom zrozumienie zagadnień terapeutycznych. Na końcu opracowania zamieściłam materiały pomocnicze dla studentów do samodzielnej pracy. Są one powtórzeniem i sprawdzeniem wiadomości zawartych w książce. Przewodnią myślą tego podręcznika jest pomoc sudentom fizjoterapii w opanowaniu podstawowej wiedzy z zakresu: układu kostnego, ze szczególnym uwzględnieniem prawidłowych nazw i kształtu powierzchni stawowych; układu stawowo-więzadłowego, a szczególnie ujednolicenia nazw ruchów w stawach i konsekwentnego przestrzegania tych mian ruchów w funkcjach mięśni oraz więzadeł jako ograniczników poszczególnych ruchów;
10 Anatomia układu ruchu człowieka układu mięśniowego, ze szczególnym uwzględnieniem głównych funkcji w pozycji anatomicznej, w pracy mięśni w warunkach koncentrycznych, bez uwzględniania sił zewnętrznych. Pragnę gorąco podziękować Recenzentom: dr hab. prof. AWF Lidii Ilnickiej oraz prof. dr. hab. n. med. Bogdanowi Ciszkowi, za krytyczne uwagi oraz rady i sugestie co do terminologii, treści i kształtu książki. Wyrazy ogromnej wdzięczności przekazuję Pani Elżbiecie Szmit, autorce wszystkich rycin, które zostały przygotowane na podstawie klasycznych atlasów anatomicznych (podanych w piśmiennictwie) w modyfikacji własnej. Graficzne opracowanie rycin wykonali Pani Beata Kocój i Pan Tomasz Fabiański, którym jestem winna serdeczne podziękowania. Dzięki pomocy wszystkich tych osób książka ta nabrała swoistego kształtu i mam nadzieję, że stanowić będzie pożyteczny podręcznik akademicki. Skróty używane w podręczniku art. articulatio (staw) cz. część k. kość kk. kości m. mięsień mm. mięśnie n. nerw nn. nerwy p.p. przyczep początkowy p.k. przyczep końcowy C 1 C 7 poszczególne kręgi odcinka szyjnego kręgosłupa Co 1 Co 4-5 poszczególne kręgi odcinka guzicznego kręgosłupa L 1 L 5 poszczególne kręgi odcinka lędźwiowego kręgosłupa Th 1 Th 12 poszczególne kręgi odcinka piersiowego kręgosłupa S 1 S 5 poszczególne kręgi odcinka krzyżowego kręgosłupa
WSTĘP Anatomia jest nauką o makroskopowej budowie organizmu żywego. Nazwa pochodzi od greckiego słowa anatemnein rozcinać, rozczłonkowywać. Metoda preparowania jest głównym środkiem poznania budowy, jednak musi zostać uzupełniona zrozumieniem funkcji żywego organizmu. Anatomia zaliczana jest do morfologii, czyli nauki o rozwoju i budowie organizmu, o jego składzie oraz wyglądzie. Działami anatomii są między innymi: Anatomia opisowa (systematyczna) zajmuje się badaniem i opisem narządów ciała zbudowanych z różnych tkanek połączonych w układy, które spełniają wspólną funkcję; Anatomia czynnościowa zajmuje się funkcjonowaniem i działaniem poszczególnych narządów; Anatomia prawidłowa zajmuje się normalnie zbudowanym, zdrowym organizmem; Anatomia mikroskopowa zajmuje się badaniem mikroskopowej struktury poszczególnych narządów, czyli jest to histologia (badanie tkanek) lub cytologia (badanie komórek); Anatomia radiologiczna zajmuje się badaniem i opisem organizmu ludzkiego z wykorzystaniem promieniowania rentgenowskiego, pola magnetycznego tomografia komputerowa oraz ulatradźwięków (USG). Aktualnie jej zakres znacznie się poszerzył o nowoczesne badania metodami obrazowania, np. NMR magnetyczny rezonans jądrowy, SPECT tomografia emisyjna pojedynczych fotonów, PET pozytonowa tomografia emisyjna; Anatomia topograficzna zajmuje się położeniem poszczególnych narządów w ustroju i wzajemnym ułożeniem ich względem siebie;
12 Anatomia układu ruchu człowieka Anatomia plastyczna jej celem jest badanie kształtów zewnętrznych i wzajemnych proporcji poszczególnych części ciała. Anatomia dotyczy budowy wszystkich istot żyjących: roślin, zwierząt i człowieka. Ogólna budowa ciała człowieka różnych ras jest zasadniczo taka sama, jednak każdy człowiek charakteryzuje się zmiennością budowy. Nie spotykamy dwóch takich samych twarzy czy proporcji. Ciało człowieka to żywy, dynamiczny organizm, nieustannie zmieniający kształt pod wpływem otaczającego go środowiska. Tradycyjne anatomiczno-opisowe podejście nie uwzględnia różnorodności form w budowie ciała klasyczny anatom nie wchodzi w zagadnienia zmienności morfologicznej, posługując się głównie metodą opisową. Ciało ludzkie możemy podzielić na: głowę (caput), szyję (collum), tułów (corpus) i dwie pary kończyn (membra) górną i dolną. W skład tułowia wchodzi: klatka piersiowa (torax), grzbiet (dorsum), brzuch (abdomen) i miednica (pelvis). W organizmie człowieka wyróżnia się następujące układy: Układ ruchu bierny: układ kostny i stawowo-więzadłowy czynny: układ mięśniowy Układ nerwowy Układ narządów zmysłów Układ oddechowy Układ krążenia (naczyniowy) układ krwionośny układ limfatyczny Układ trawienny (pokarmowy) Układ wydalniczy (moczowy) Układ rozrodczy (płciowy) Układ wewnątrzwydzielniczy (dokrewny) Powłoka wspólna (skóra).
Piśmiennictwo Feneis H. (2007). Ilustrowana anatomia człowieka. Wydawnictwo Lekarskie PZWL. Filipczak-Nowicka S., Grech-Żmijewska Z. (1995). Lingua Latina ad usum medicinae studentium. Wydawnictwo Lekarskie PZWL. Gielecki J., Żurada A., Gajda G. (2007). Multimadialny atlas anatomii część 1: Kości, stawy i więzadła. Górnicki Wydawnictwo Medyczne, Wrocław. Gołąb B. K. (2008). Podstawy anatomii człowieka. Wydawnictwo Lekarskie PZWL. Ignasiak Z. (2008). Anatomia układu ruchu człowieka. Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner. Kahle W., Leonhardt H., Platzer W. (1998). Podręczny atlas anatomii człowieka tom 1. Wydawnictwo Medyczne Słotwiński, Verlag Brema. Kapandij I. A. (2008). The Physiology of the Joints. Churchill Livigstone. Kopf-Maier P. (2002). Atlas anatomii człowieka. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, tomy 1 i 2. MacKinnon P., Moriss J. (2006). Oksfordzki podręcznik anatomii czynnościowej. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, tom 1. McMinn (2006). Fotograficzny atlas anatomii człowieka. Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner. Netter F.H. (2008). Atlas anatomii człowieka. Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner. Reicher M. (2008). Anatomia człowieka. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, tom 1. Sinielnikov R. D. (1988). Atlas of human anatomy. Mir Publishers Moscow, volume 1. Skawina A. (red.) (2006). Anatomia prawidłowa człowieka. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. Sobotta (2006). Atlas anatomii człowieka. Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner, tom 1, 2. Sokołowska-Pituchowa J. (2008). Anatomia człowieka. Wydawnictwo Lekarskie PZWL.
Spis Tabel i rycin Spis tabel 1. Podział stawów ze względu na ilość osi ruchów i ukształtowanie powierzchni stawowych. 20 2. Nazwy ruchów w stawach człowieka w pozycji anatomicznej..... 21 3. Zestawienie stawów kręgosłupa oraz ich ruchomość w pozycji anatomicznej...................... 53 4. Zestawienie stawów kończyny górnej oraz ich ruchomość w pozycji anatomicznej.................... 85 5. Zestawienie stawów kończyny dolnej oraz ich ruchomość w pozycji anatomicznej.................... 121 6. Mięśnie wykonujące ruchy głową i odcinkiem szyjnym kręgosłupa... 232 7. Mięśnie wykonujące ruchy odcinkiem piersiowo-lędźwiowym kręgosłupa 233 8. Mięśnie wykonujące ruchy obręczą kończyny górnej....... 234 9. Mięśnie wykonujące ruchy ramieniem. 235 10. Mięśnie wykonujące ruchy przedramieniem. 236 11. Mięśnie wykonujące ruchy ręką.............. 237 12. Mięśnie wykonujące ruchy udem.............. 238 13. Mięśnie wykonujące ruchy podudziem............ 239 14. Mięśnie wykonujące ruchy stopą.............. 240
244 Anatomia układu ruchu człowieka Spis rycin 1. Główne osie i płaszczyzny ciała człowieka........... 14 2. Kości sklepienia czaszki................. 23 3. Czaszka od przodu................... 24 4. Czaszka przekrój w płaszczyźnie strzałkowej......... 25 5. Żuchwa widok z przodu. 25 6. Czaszka od boku. 26 7. Podstawa czaszki bez żuchwy. 28 8. Podstawa czaszki od wewnątrz............... 29 9. Kość gnykowa. 30 10 a. Staw skroniowo-żuchwowy widok z boku.......... 31 10 b. Staw skroniowo-żuchwowy widok od strony przyśrodkowej.... 32 11. Kręgosłup..................... 34 12. Typowy kręg szyjny widok z góry............. 36 13 a. Kręg szczytowy widok z góry.............. 37 13 b. Kręg szczytowy widok z dołu.............. 37 14 a. Kręg obrotowy widok z przodu.............. 38 14 b. Kręg obrotowy widok z tyłu............... 38 15 a. Kręgi odcinka szyjnego kręgosłupa widok z przodu. 39 15 b. Kręgi odcinka szyjnego kręgosłupa widok z tyłu. 40 16. Kręg piersiowy widok z boku.............. 41 17 a. Kręg lędźwiowy widok z góry.............. 42 17 b. Kręg lędźwiowy widok z boku.............. 42 18 a. Kość krzyżowa i guziczna widok z przodu.......... 43 18 b. Kość krzyżowa i guziczna widok z tyłu........... 44 19 a. Kość krzyżowa i guziczna widok z boku. 45 19 b. Kość krzyżowa widok z góry............... 45 20. Połączenia kręgosłupa przekrój w płaszczyźnie strzałkowej.... 46 21. Przekrój strzałkowy szyi................. 47 22. Ruchy kręgosłupa w płaszczyźnie strzałkowej (zgięcie i wyprost)... 48 23. Ruchy rotacyjne kręgosłupa w płaszczyźnie poprzecznej...... 49 24. Staw szczytowo-potyliczny i szczytowo-obrotowy widok z tyłu... 50 25 a. Staw szczytowo-obrotowy widok z góry położenie anatomiczne... 51 25 b. Staw szczytowo-obrotowy widok z góry położenie podczas rotacji. 52 26. Klatka piersiowa widok z przodu............. 54 27. Budowa żeber. 55 28. Budowa mostka widok z przodu............. 56 29. Połączenie żebra V z kręgosłupem i mostkiem......... 58 30. Klatka piersiowa................... 59
Spis tabel i rycin 245 31. Kościec kończyny górnej widok z przodu.......... 60 32. Obojczyk..................... 61 33. Łopatka powierzchnia grzbietowa............. 62 34. Łopatka widok z boku................. 63 35 a. Kość ramienna widok z przodu.............. 64 35 b. Kość ramienna widok z tyłu............... 65 35 c. Kość ramienna koniec dalszy (widok z przodu)........ 66 35 d. Kość ramienna koniec dalszy (widok z tyłu)......... 66 36. Kość promieniowa.................. 68 37. Kość łokciowa.................... 69 38. Kości ręki widok od strony dłoniowej............ 71 39. Staw mostkowo-obojczykowy widok z przodu. 72 40. Staw ramienny i staw barkowo-obojczykowy widok z przodu. 73 41. Staw barkowo-obojczykowy i panewka stawu ramiennego widok z boku....................... 74 42. Główne osie ruchów stawu ramiennego........... 75 43 a. Staw łokciowy powierzchnie stawowe............ 76 43 b. Staw łokciowy torebka stawu (widok z przodu)........ 77 44. Połączenia kości przedramienia. 78 45. Kości przedramienia w ustawieniu odwróconym i nawróconym... 80 46. Stawy w okolicy nadgarstka............... 81 47. Więzadła w okolicy nadgarstka widok od strony dłoniowej.... 83 48. Typy stawów ręki. 84 49. Kościec kończyny dolnej................ 87 50 a. Kość miedniczna widok od strony wewnętrznej........ 88 50 b. Kość miedniczna widok od strony przedniej......... 89 50 c. Kość miedniczna widok od strony zewnętrznej........ 90 51 a. Płaszczyzny i wymiary miednicy płaszczyzna wejścia miednicy żeńskiej 91 51 b. Płaszczyzny i wymiary miednicy kąt pochylenia miednicy i główne jej wymiary w płaszczyźnie strzałkowej............. 92 52 a. Budowa miednicy żeńskiej................ 93 52 b. Budowa miednicy męskiej. 93 53. Rzepka. 94 54. Końce bliższe kości podudzia widok z góry.......... 95 55 a. Kość udowa widok z przodu............... 96 55 b. Kość udowa widok z tyłu................ 97 56 a. Kości podudzia widok z przodu............. 98 56 b. Kości podudzia widok z tyłu............... 99 57. Kość skokowa i kość piętowa............... 101 58 a. Kości stopy widok z góry................ 102 58 b. Kości stopy widok z dołu................ 103
246 Anatomia układu ruchu człowieka 59. Połączenia miednicy widok z przodu............ 105 60. Połączenia miednicy widok z boku............ 105 61. Więzadła stawu biodrowego............... 107 62. Łąkotki i więzadła stawu kolanowego............ 109 63 a. Więzadła stawu kolanowego widok z przodu......... 110 63 b. Więzadła stawu kolanowego widok z tyłu.......... 111 64 a. Staw kolanowy ustawienie w wyproście........... 112 64 b. Staw kolanowy ustawienie w zgięciu............ 113 65 a. Staw skokowo-goleniowy widok z tyłu........... 114 65 b. Staw skokowo-goleniowy widok z tyłu w powiększeniu...... 115 66. Osie ruchów stopy.................. 117 67. Stawy stopy..................... 118 68 a. Stawy i więzadła stopy widok z góry. 119 68 b. Stawy i więzadła stopy widok z dołu............ 120 69. Rodzaje mięśni................... 125 70 a. Mięśnie przedniej części ciała............... 128 70 b. Mięśnie tylnej części ciała. 129 71. Mięśnie głowy widok z boku.............. 131 72 a. Mięśnie żucia widok z boku............... 132 72 b. Mięśnie żucia widok z boku po odcięciu łuku jarzmowego.... 133 73. Mięśnie szyi..................... 135 74. Mięsień piersiowy większy z kierunkami działania. 138 75 a. Mięśnie klatki piersiowej................ 139 75 b. Mięśnie klatki piersiowej schemat przyczepów i przebiegów mięśni. 139 76. Mięsień zębaty przedni z kierunkami działania. 140 77 a. Przepona widok z góry................ 142 77 b. Przepona widok z dołu i przodu............. 143 78. Mięśnie skośne brzucha z kierunkami działania......... 145 79 a. Mięśnie okolicy brzucha................ 146 79 b. Mięśnie okolicy brzucha schemat przyczepów i przebiegów mięśni.. 147 80 a. Mięśnie powierzchowne grzbietu............. 150 80 b. Mięsień czworoboczny i mięsień najszerszy grzbietu z kierunkami działania...................... 151 81 a. Mięśnie głębokie grzbietu. 154 81 b. Mięśnie głębokie grzbietu schemat przyczepów i przebiegów mięśni (część 1)...................... 155 82 a. Mięśnie głębokie grzbietu po odsłonięciu m. prostownika grzbietu.. 156 82 b. Mięśnie głębokie grzbietu schematy przyczepów i przebiegów mięśni (część 2)...................... 157 83. Kierunki działania mięśni głębokich grzbietu......... 158 84. Mięśnie podpotyliczne................. 159
Spis tabel i rycin 247 85. Mięśnie kończyny górnej widok z boku. 161 86. Mięśnie obręczy kończyny górnej i mięśnie ramienia widok z boku.. 162 87. Mięśnie obręczy kończyny górnej i mięśnie ramienia widok z tyłu (część 1). 166 88. Mięśnie obręczy kończyny górnej i mięśnie ramienia widok z przodu. 167 89. Mięśnie obręczy kończyny górnej i mięśnie ramienia widok z przodu po odcięciu m. dwugłowego ramienia............. 168 90. Mięśnie obręczy kończyny górnej i mięśnie ramienia widok z tyłu (część 2). 169 91. Mięśnie przedramienia i ręki widok z przodu (część 1)...... 172 92. Mięśnie przedramienia i ręki widok z przodu (część 2)...... 174 93. Mięśnie przedramienia i ręki widok z boku.......... 175 94 a. Mięśnie przedramienia i ręki widok z tyłu (część 1). 177 94 b. Mięśnie przedramienia i ręki widok z tyłu (część 2). 178 95 a. Mięśnie ręki widok od strony dłoniowej (część 1)....... 180 95 b. Mięśnie ręki widok od strony dłoniowej (część 2)........ 182 95 c. Mięśnie ręki widok od strony promieniowej......... 183 96. Mięsień biodrowo-lędźwiowy, m. czworoboczny lędźwi i przepona.. 186 97 a. Mięśnie obręczy kończyny dolnej i mięśnie uda widok z tyłu. 187 97 b. Mięśnie obręczy kończyny dolnej i mięśnie uda widok z boku... 188 98. Mięsień pośladkowy średni z kierunkami działania........ 189 99. Mięśnie obręczy kończyny dolnej widok z boku........ 191 100 a. Mięśnie obręczy kończyny dolnej i mięśnie uda widok z przodu... 195 100 b. Mięśnie obręczy kończyny dolnej i mięśnie uda po odcięciu m. prostego uda, m. krawieckiego, widok z przodu. 196 101 a. Mięśnie obręczy kończyny dolnej i mięśnie uda widok od strony przyśrodkowej.................... 197 101 b. Mięśnie obręczy kończyny dolnej i mięśnie uda widok od strony przyśrodkowej po odcięciu m. krawieckiego i m. smukłego. 198 102. Mięśnie obręczy kończyny dolnej i mięśnie uda widok z tyłu po usunięciu grupy tylnej mm. uda oraz mm. pośladkowych: wielkiego i średniego.. 199 103 a. Mięśnie podudzia i stopy widok z przodu (część 1)....... 202 103 b. Mięśnie podudzia i stopy widok z przodu (część 2). 203 104 a. Mięśnie podudzia widok z tyłu (część 1)........... 206 104 b. Mięśnie podudzia widok z tyłu (część 2)........... 207 104 c. Mięśnie podudzia widok z tyłu (część 3)........... 208 105. Mięśnie strony grzbietowej stopy............. 210 106 a. Mięśnie strony podeszwowej stopy (część 1). 211 106 b. Mięśnie strony podeszwowej stopy (część 2). 212 106 c. Mięśnie strony podeszwowej stopy (część 3). 213