AFRYKA SUBSAHARYJSKA W 2015 ROKU (AKTUALIZACJA) Spis treści 1. Ogólna dynamika gospodarcza... 2 2. Surowce, waluty i stabilność makroekonomiczna... 6 3. Demografia i urbanizacja... 9 Spis rysunków i tabel Rysunek 1.Prognozy wzrostu PKB w 2015 r. z podziałem na regiony, (%)... 2 Rysunek 2. 20 najszybciej rozwijających się gospodarek świata w 2014 r., (stopa wzrostu PKB, %)... 3 Rysunek 3. Sektor private equity w Afryce w latach 2004-2010, (mld $)... 5 Rysunek 4. Przychody budżetowe i wpływy z eksportu ropy, 2014... 7 Rysunek 5. Piramida wieku - porównanie Europy Zachodniej i Afryki Zachodniej (% populacji)... 10 Rysunek 6. Prognoza wzrostu ludności w wybranych miastach (tys. mieszkańców, %)... 11 Tabela 1. Ranking 10 najwyżej i najniżej notowanych państwa w Afryce w raporcie Doing Business 2015... 8 Afryka w 2015 (Aktualizacja) 1
1. Ogólna dynamika gospodarcza Pomimo ogólnego spowolnienia w gospodarce światowej oraz problemów niektórych gospodarek wschodzących region Afryki Subsaharyjskiej (SSA) notuje nieprzerwanie wysoką dynamikę wzrostu. Recesja nie zawitała do Afryki w 2015 r., choć z uwagi na czarną serię wydarzeń (Ebola, Al Shabaab, Boko Haram), narrację Africa Rising zmącił nieco Afropesimizm. Dodatkowo, wskaźniki gospodarcze mogą ulec pewnemu pogorszeniu z uwagi na spowolnienie w gospodarce chińskiej i spadek wartości juana. Także dynamika gospodarcza w Europie (drugi po Chinach partner handlowy SSA) w dalszym ciągu pozostawia wiele do życzenia. MFW skorygował nieco w dół prognozy wzrostu gospodarczego w SSA w 2015 r. do 4,5% (w stosunku do 5% w latach 2013-2014). Szacunki zrewidowano głównie z uwagi na gwałtowny spadek cen ropy (50% od czerwca 2014 r.) i koszty, jakie się z tym wiążą dla największych producentów surowca na kontynencie, tj. Nigerii i Angoli (z drugiej strony importerzy ropy, tacy jak Etiopia czy Kenia, znacząco zyskują na niższych cenach, choć problematyczny jest również spadek cen innych klas surowców). Wyniki w zakresie wzrostu należy dalej uważać za bardzo przyzwoite na tle innych regionów świata. Rysunek 1.Prognozy wzrostu PKB w 2015 r. z podziałem na regiony, (%) Źródło: Economist Intelligence Unit, http://www.economist.com/blogs/graphicdetail/2015/01/daily-chart Według Międzynarodowego Funduszu Walutowego (MFW), 6 na 10 najszybciej rozwijających się gospodarek na świecie w 2014 r. pochodziło z Afryki: Czad (9,6%), Demokratyczna Republika Konga (8,6%), Wybrzeże Kości Słoniowej (8,5%), Afryka w 2015 (Aktualizacja) 2
Mozambik (8,3%), Etiopia (8,2%) i Sierra Leone (8%) (afrykańskie gospodarki stanowiły także 11 spośród 20 najszybciej rozwijających się gospodarek świata). Rysunek 2. 20 najszybciej rozwijających się gospodarek świata w 2014 r., (stopa wzrostu PKB, %) 12 10 10,1 9,6 9,1 8,6 8,5 8,5 8,3 8,2 8 8 7,4 7,4 7,4 7,2 7,2 7 7 7 6,8 6,7 6,6 6 4 2 0 Źródło: IMF, World Economic Outlook 2014, http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2014/02/ Wzrost gospodarczy Nigerii, obecnie największej gospodarki w SSA, został skorygowany w dół o 2,5 punktu procentowego w stosunku do prognoz z października 2014 r. (wówczas 7,5%). Bardzo dobrze wyglądają prognozy gospodarcze dla Etiopii, która w 2015 r. powinna zanotować wzrost w okolicach nawet 10%. Druga największa gospodarka w regionie, RPA, jest w dalszym ciągu na mieliźnie, a jej wzrost 2015 r. prognozuje się na 2%. Jednym z głównych problemów tego kraju jest obecnie fatalna sytuacja w sektorze energetycznym. Wzrosty powinny być oceniane pozytywnie, zwłaszcza w kontekście dość nieprzychylnych warunków w gospodarce światowej. Chodzi tu m.in. o normalizację polityki monetarnej w Stanach Zjednoczonych, niespodziewane odbicie gospodarki amerykańskiej, co doprowadziło do wzrostu stopy procentowej, wzmocniło dolara (a zatem osłabiło waluty afrykańskie) i w konsekwencji podraża koszty finansowania zewnętrznego dla państw afrykańskich. Wiele wskazuje na to, że hamująco na wzrost podziała spowolnienie gospodarcze w Chinach (7,4% w 2014 r., najniższe od 24 lat) i stopniowe przeorientowywanie popytu w gospodarce chińskiej (a także całego modelu rozwoju) na konsumpcję wewnętrzną. Jeśli trend ten będzie się umacniał, może to przełożyć się na relatywny spadek zainteresowania afrykańskimi surowcami i towarami importowanymi z Afryki. Ten negatywny trend może ulec wzmocnieniu z uwagi na osłabienie kursu juana. Relatywnie wysokie stopy wzrostu w samym środku dramatycznych spadków na rynkach surowcowych dowodzą, że gospodarki afrykańskie oparte na surowcach konsekwentnie zmniejszają swoją podatność na nieprzewidywalność i kaprysy rynków surowcowych, w przeciwieństwie do innych surowcowych potęg, takich jak Rosja czy Wenezuela, które w wyniku spadku cen ropy przeżywają ciężkie chwile. Wiele wskazuje na to, że hasło Africa rising nie jest retoryczną wydmuszką, ale procesem o charakterze strukturalnym, pociągającym za sobą pewne trwałe zmiany w Afryka w 2015 (Aktualizacja) 3
gospodarkach afrykańskich. Przykładem jest Nigeria, której wzrost nie pochodzi obecnie w całości z sektora naftowego (który wręcz przeżywa zastój), ale z innych sektorów gospodarki, takich jak telekomunikacja, budownictwo czy bankowość. Podobnie sprawa ma się z Angolą, której wzrost w 2013 r. pochodził głównie nie z ropy, ale z sektora budowlanego i produkcji przemysłowej. Ogólny obraz perspektyw gospodarczych w Afryce jest pozytywny, ale w 2015 r. na kontynencie będą również wyspy gospodarczej zapaści, takie jak kraje dotknięte epidemią Eboli (Sierra Leone, Liberia, Gwinea), które ponoszą z tego tytułu duże koszty ekonomiczne. Bank Światowy obliczył je na 1,6 miliarda USD utraconego wzrostu gospodarczego. W dalszym ciągu trudno także z optymizmem patrzyć na sytuację pogrążonej w konflikcie Republiki Środkowoafrykańskiej czy rozdartego wojną domową Sudanu Południowego. Afryka Subsaharyjska jest drugim (po Bliskim Wschodzie) najbardziej nękanym konfliktami regionem świata. Afryka Subsaharyjska jest regionem, w którym stale rośnie liczba państw demokratycznych (choć teza o konieczności korelacji gospodarki wolnorynkowej z systemem demokratycznym dla osiągnięcia trwałego wzrostu gospodarczego została już dawno podważona). Mapa polityczna kontynentu w porównaniu do początku lat 90. ubiegłego wieku daje podstawy do optymizmu co do ugruntowywania praktyk demokratycznych, a tym samym tworzenia przewidywalnego środowiska politycznego, które jest z definicji bardziej przyjazne dla inwestorów zagranicznych. Afryka w 2015 (Aktualizacja) 4
Duży potencjał gospodarczy i jeszcze lepsze prognozy na kolejne lata rozbudziły zainteresowanie funduszy typu private equity, które coraz chętniej lokują środki w projektach w państwach afrykańskich. Przykładowo, w 2013 roku na aktywność w Afryce fundusze private equity zebrały w sumie ponad 2,4 mld dolarów (dwa razy więcej niż w roku 2012). Wstępne dane za rok 2014 wskazują na kolejne podwojenie zebranych środków. Rysunek 3. Sektor private equity w Afryce w latach 2004-2010, (mld $) Źródło: Into Africa: the rise of private equity, http://www.freshfields.com/uploadedfiles/sitewide/news_room/news_/01795_mkt_www_pe_gr owth_in_africa_interactive_aw.pdf Afryka w 2015 (Aktualizacja) 5
2. Surowce, waluty i stabilność makroekonomiczna państw afrykańskich Z punktu widzenia stabilności makroekonomicznej, pierwsze trzy kwartały 2015 roku były dla większości państw afrykańskich okresem trudnym (w porównaniu do lat ubiegłych), przede wszystkim ze względu na wystąpienie silnego zewnętrznego szoku, jakim było załamanie światowych cen surowców. Gwałtowny spadek cen m.in. ropy, miedzi i rudy żelaza spowodował efekt domina, w którym ucierpiały przede wszystkim gospodarki afrykańskich państw surowcowych. O ile niskie ceny surowców nie oznaczają już w Afryce pocałunku śmierci, o tyle wzmocniły one tendencje deprecjacyjne lokalnych walut, zmniejszyły rezerwy walutowe banków centralnych, zwiększyły presję inflacyjną oraz deficyty budżetowe i w konsekwencji zaszkodziły projekcjom wzrostu PKB (stąd wspomniane wyżej rewizje tempa wzrostu). W pierwszej połowie 2015 roku, średnia rezerw walutowych państw afrykańskich wynosiła 5,8 miliarda dolarów, co stanowiło mniej niż 10% średniej dla pozostałych państw rozwijających się. W konsekwencji, zatrzymanie postępującej deprecjacji lokalnych walut okazało się, dla większości państw, zadaniem niewykonalnym. Nigeryjskie rezerwy walutowe w okresie styczeń-wrzesień 2015 roku zmalały o 20%, a nigeryjska naira straciła 18% swojej wartości, a rząd wprowadził ograniczenia w obrocie dewizami. Podobnie, rezerwy walutowe Angoli drugim największym producencie ropy w Afryce Sub-Saharyjskiej zmalały o 10%, a angolańska kwanza straciła 30% swojej wartości wobec dolara. Generalnie, pięć z dziesięciu najszybciej tracących w 2015 roku na wartości walut świata to waluty państw afrykańskich. Wszystko wskazuje na to, że zambijska kwacha będzie walutą, która straci najwięcej na wartości w 2015 roku. Wynika to przede wszystkim ze spadu cen miedzi (podstawowego surowca eksportowego Zambii) o ponad 20% od początku roku. Deficyt budżetowy w tym roku przekroczy poziom 7%, a rząd wprowadził kolejne ograniczenia w dostawach energii elektrycznej. Przykład Zambii pokazuje, że pomimo generalnie większej odporności państw afrykańskich na szoki surowcowe, niektóre z nich wciąż borykają się z poważnym problemem uzależnienia gospodarki od renty surowcowej. Afryka w 2015 (Aktualizacja) 6
Rysunek 4. Przychody budżetowe i wpływy z eksportu ropy w 2014 r. 120 100 80 60 40 20 0 Gwinea Równikowa Angola Nigeria Czad Congo-Brazzaville Gabon Kamerun Wpływy z eksportu ropy (% całości wplywów z eksportu) Dochody budżetowe z ropy (% całkowitych dochodów budżetowych) Dochody z ropy (% PKB) Źródło: Africa s Pulse Vol. 11, World Bank, Washington 2014, str. 5. W sierpniu bank centralny Ugandy, w celu utrzymania poziomu inflacji poniżej 10% podniósł stopę referencyjną do 16%. W Ghanie, inflacja w 2015 roku przekroczy 17%, a wzrost gospodarczy na prognozowanym poziomie 3,5% będzie najwolniejszym od dwóch dekad. W przypadku Etiopii, Kenii, RPA czy Tanzanii, które są importerami surowców netto, niższe ich ceny pozytywnie wpłyną na gospodarkę. Niemniej jednak, ze względu na postrzeganie Afryki Sub-Saharyjskiej jako jednego regionu, waluty tych krajów ucierpiały w podobny sposób co afrykańskich państw surowcowych. Południowoafrykański rand oraz tanzański szyling potaniały wobec dolara o ponad 20%. Rok 2015 jest dla krajów afrykańskich bez wątpienia najtrudniejszym (pod względem gospodarczym) rokiem od czasu kryzysu finansowego 2008-2009. Nie oznacza to jednak, że kontynent przestał być atrakcyjny dla inwestorów zagranicznych. Wręcz przeciwnie, najnowszy raport Doing Business 2015 wskazuje, w ostatnim roku najwięcej pro-biznesowych reform wprowadzono właśnie w krajach Afryki Subsaharyjskiej. Mauritius, RPA i Rwanda to trzy najbardziej przyjazne kraje dla biznesu (wszystkie zajęły miejsca w pierwszej 50-ce najbardziej pro-biznesowych państw świata). W ostatnim roku w sumie 39 z 47 państw Afryki Subsaharyjskiej wprowadziło przynajmniej jedną regulację prawną poprawiającą warunki prowadzenia biznesu. Afryka w 2015 (Aktualizacja) 7
Tabela 1. Ranking 10 najwyżej i najniżej notowanych państwa w Afryce w raporcie Doing Business 2015 10 najwyżej notowanych państw Miejsce w rankingu globalnym 10 najniżej notowanych państw Miejsce w rankingu globalnym Mauritius 28 Mauretania 176 RPA 43 Republika Konga 178 Rwanda 46 Gwinea Bissau 179 Tunezja 60 Angola 181 Ghana 70 DRK 184 Maroko 71 Czad 185 Botswana 74 Sudan Południowy 186 Seszele 85 Republika Środkowoafrykańska 187 Namibia 88 Libia 188 Swaziland 110 Erytrea 189 Polska 32 Źródło: Doing Business 2015 Afryka w 2015 (Aktualizacja) 8
3. Demografia i urbanizacja Dynamiczny przyrost naturalny prezentowany był często w ostatnich latach jako jedna z największych przewag komparatywnych rynków afrykańskich w stosunku do innych regionów rozwijających się. Jednakże korelacja pomiędzy przyrostem naturalnym a tzw. dywidendą demograficzną nie ma charakteru bezpośredniego. Rządy państw afrykańskich, społeczność międzynarodowa, donatorzy, a także podmioty biznesowe działające w Afryce muszą podjąć działania mające na celu obniżenie dynamiki urodzeń. Zadanie to jest niezwykle trudne, ze względu na uwarunkowania kulturowe, słabość wielu rządów, niechęć do promowania różnych form antykoncepcji oraz koszty wprowadzenia takich regulacji. Za szczególnie niebezpiecznie wysoki (powyżej 3% w skali roku) uznawany jest przyrost naturalny w: Zimbabwe, Sudanie Południowym, Malawi, Nigrze, Burundi, Ugandzie, Burkina Faso i Mali. Z drugiej strony, nadzieją napawają wyniki z regionu Afryki Południowej (z wyłączeniem Zimbabwe), gdzie generalnie obserwuje się ograniczanie przyrostu naturalnego. Afryka posiada zasoby ludzkie, których właściwe wykorzystanie stanowiło podstawę wzrostu gospodarczego państw Azji Południowo-Wschodniej. Wydaje się, że w obecnych uwarunkowaniach bardziej zasadne jest mówienie w kontekście Afryki Subsaharyjskiej o potencjalnym bonusie populacyjnym niż o dywidendzie demograficznej. W literaturze przedmiotu zarysowywana jest negatywna korelacja pomiędzy wysokim przyrostem naturalnym, liczbą młodych osób pozostających bez pracy a stabilnością polityczną. W ostatnich dwóch latach mamy do czynienia z wyłanianiem się pasa niestabilności od Somalii, przez Sudan Południowy, Mali, RŚA, po północnowschodnią Nigerię. Oczywiście podłoże mających tam miejsce konfliktów jest niezwykle zróżnicowane, jednakże jednym z elementów, który prowadzi do destabilizacji jest ograniczony (często reglamentowany) dostęp do rzadkich dóbr, o które toczą się konflikty. Struktura wiekowa Afryki Subsaharyjskiej jest niezwykle korzystna i perspektywiczna z punktu widzenia inwestorów, gdyż ponad 60% populacji jest poniżej 30 roku życia, zaś średnia wieku wynosi 19,7 lat (dla porównania w Unii Europejskiej jest to 42 lata). Afryka w 2015 (Aktualizacja) 9
Rysunek 5. Piramida wieku - porównanie Europy Zachodniej i Afryki Zachodniej (% populacji) Źródło: Columbia University Mailman School of Public Health Pomimo wysokiego wskaźnika śmiertelności niemowląt i dzieci do lat 3, Afryka ma najmłodszą populację na świecie. Według prognoz Organizacji Narodów Zjednoczonych (ONZ) w ciągu następnych trzydziestu lat ludność świata powiększy się o 2 miliardy, z czego miliard urodzi się w Afryce. Tym samym wiadomość dla inwestorów jest prosta rynek konsumentów w Afryce jest najbardziej perspektywiczny i ulegnie on podwojeniu w ciągu 30 lat. Afryka może także stać się rezerwuarem siły roboczej, której liczba będzie maleć w państwach europejskich. Afryka jest drugim na świecie (po Azji) najszybciej urbanizującym się kontynentem. Obecnie około 40% Afrykańczyków mieszka w miastach. Duża koncentracja konsumentów w ośrodkach miejskich sprawia, że stają się oni łatwiej osiągalni dla przedsiębiorców chcących wprowadzać swoje produkty na rynki afrykańskie. Sieci sprzedaży detalicznej powinny zwrócić szczególną uwagę na afrykańskie mega miasta (Kinszasę i Lagos) oraz na Dar es Salaam, Johannesburg i Luandę, które w ciągu 15 lat będą zaliczane do tej kategorii. Afryka w 2015 (Aktualizacja) 10
Rysunek 6. Prognoza wzrostu ludności w wybranych miastach (tys. mieszkańców, %) Źródło: Tracking Africa Progress in Figures 2014, AfDB, http://www.afdb.org/fileadmin/uploads/afdb/documents/publications/tracking_africa%e2%80%99s_progress_ in_figures.pdf Afryka w 2015 (Aktualizacja) 11