Prof. zw. dr hab. M.M. Kenig-Witkowska, WPiA, UW Globalny Pakt na rzecz środowiska cele i architektura
Plan prezentacji 1. Wprowadzenie 2. Jak powstawał projekt Paktu 3. Konstrukcja Paktu 4. Mechanizm monitorowania 5. Co dalej?
Wprowadzenie Projekt Paktu, który jest wynikiem prac grupy około 100 ekspertów z całego świata, koordynowanej przez Klubu Prawników (Club des Juristes) Rady Konstytucyjnej został przedstawiony publicznie 24 czerwca 2017 r. na Sorbonie. Konsultacje trwały od lutego do lipca 2017 r. i odbywały się w kilku etapach. We wrześniu 2017 r. projekt stanął na porządku dziennym 72 sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ. Na forum ONZ projekt Paktu przedstawił i referował Prezydent Emanuel Macron. Warto zauważyć, że wśród wielu państw popierających ten projekt znalazła się Polska.
Metoda, czyli jak powstawał Pakt? Projekt Paktu odzwierciedla podejście do fundamentalnych zasad prawa środowiska wypracowane przez międzynarodową grupę ekspertów reprezentujących różne kultury prawne i pochodzących z różnych regionów świata. Grupa miała na celu opracowanie założeń tekstu krótkiego, precyzyjnego i zdolnego do stania się przedmiotem konsensu. Aby osiągnąć ten cel, grupa ekspertów zwróciła przede wszystkim uwagę na najbardziej reprezentatywne akty prawa międzynarodowego oraz praktykę implementacyjną, zarówno na szczeblu międzynarodowym, jak i krajowym.
Projekt Paktu jest wynikiem przeprowadzonych badań, studiów oraz konsultacji; Projekt Paktu jest dokumentem odpowiadającym współczesnej dynamice prawa ochrony środowiska z perspektywy globalizacji międzynarodowego zarządzania środowiskiem. Projekt Paktu ma charakter konsensualnego dokumentu popartego przez liczne międzynarodowe precedensy, jak deklaracje zasad poparte przez międzynarodowe instytucje, działania społeczeństwa obywatelskiego na rzecz przestrzegania fundamentalnych zasad dotyczących środowiska. Pakt jest pomyślany jako narzędzie harmonizacji i spójności międzynarodowego prawa środowiska. Pakt, jako dokument o mocy wiążącej uzupełni legislację i wzmocni skodyfikowane zasady. Pakt będzie żywym i ewoluującym dokumentem zaprojektowany aby wspierać działania na rzecz środowiska na poziomie krajowym i międzynarodowym.
3. Konstrukcja Paktu Preambuła Pakt odzwierciedla klasyczną strukturę porozumienia międzynarodowego. W preambule awizuje się podstawowe cele prawa środowiska, którymi są ochrona naszej planety i promocja solidarności między ludźmi i pokoleniami. Preambuła przypomina również o wzajemnych powiązaniach między ochroną środowiska a prawami człowieka., ochroną praw ludności tubylczej, sprawiedliwością międzypokoleniową i wewnątrz-pokoleniową oraz o roli podmiotów niepaństwowych w ochronie środowiska. Preambuła wskazuje również na prawdziwie globalną ambicję Paktu w unifikacji zasada prawa środowiska.
Przepisy dyspozycji Paktu Projekt Paktu składa się z 26 artykułów. Artykuły od 1-21 kodyfikują następujące zasady, w różnych formach normatywnych: Artykuł 1. Prawo do życia w ekologicznie odpowiednim środowisku Artykuł 2. Obowiązek dbania o środowisko Artykuł 3. Integracja i zrównoważony rozwój Artykuł 4. Sprawiedliwość międzypokoleniowa Artykuł 5. Zapobieganie Artykuł 6. Ostrożność / przezorność Artykuł 7. Szkoda środowiskowa (w środowisku) Artykuł 8. Zanieczyszczający płaci Artykuł 9. Dostęp do informacji Artykuł 10. Publiczny udział
Artykuł 11. Dostęp do wymiaru sprawiedliwości w sprawach środowiska Artykuł 12. Edukacja i szkolenie Artykuł 13. Badania i innowacyjność Artykuł 14. Rola podmiotów innych niż władza publiczna / niż państwo Artykuł 15. Skuteczność norm dotyczących środowiska Artykuł 16. Zdolność do odnawiania ekosystemu (przywracania stanu pierwotnego) Artykuł 17. Nie regresywne podejście do istniejącego poziomu ochrony środowiska Artykuł 18. Współpraca Artykuł 19. Konflikty zbrojne Artykuł 20. Zróżnicowanie krajów Artykuł 21. Monitorowanie wdrażania Paktu
Pierwszymi postanowieniami globalnego paktu jest prawo do życia w ekologicznie właściwym środowisku i obowiązek jego zachowania. Są to podstawy dla szeregu horyzontalnych zasad dobrze już umocowanych w prawie międzynarodowym. Pakt wymienia szereg horyzontalnych praw i obowiązków, w tym obowiązki ogólne, prawa proceduralne i zasady przewodnie polityki w dziedzinie środowiska. Chociaż większość przepisów projektu Paktu dotyczy zasad już powszechnie funkcjonujących w obrocie prawnomiędzynarodowym, to jego ambicją jest również przyczynianie się do postępowego/ postępującego rozwoju prawa międzynarodowego.
Artykuł 3 Paktu poświęcony jest zasadom integracji i zrównoważonego rozwoju. Art. 4 Paktu stanowi o konieczności sprostaniu "aspiracjom" lub "potrzebom" przyszłych pokoleń Artykuł 5 Paktu dotyczy obowiązku zapobiegania szkodom środowiskowym, który jest powszechnie uznany w prawie międzynarodowym, ale w Pakcie podkreśla się zarówno jego wymiar transgraniczny, jak i wewnętrzny. Artykuł 6 kodyfikuje zasadę ostrożności. Artykuł 7 dotyczy szkód wyrządzonych środowisku.
Artykuł 8 poświęcony jest zasadzie PPP (polutter pays principle) - zanieczyszczający musi ponosić koszty zanieczyszczeń, o czym stanowią zarówno przepisy soft law, takie jak Deklaracja z Rio, jak i prawa traktatowego. Artykuły 9, 10 i 11 dotyczą zobowiązań proceduralnych w zakresie dostępu do informacji publicznych, podejmowania decyzji i dostępu do wymiaru sprawiedliwości w sprawach środowiska. Artykuł 12 dotyczy obowiązku kształcenia i szkolenia w przedmiocie ochrony i zachowania środowiska, potwierdzonego w wielu konwencjach.
Zasada z artykułu 13 deklaruje obowiązek promowania badań nad ekosystemami i wprowadzanie innowacji. Artykuł 14 określa zasadniczą rolę podmiotów niepaństwowych i podmiotów lokalnych w realizacji zasad ochrony środowiska wynikających z Paktu. Artykuł 15 mówi ogólnie o obowiązku stron zapewnienia skuteczność norm dotyczących środowiska. W artykułach 16 i 17 przedstawiono dążenia twórców do promowania progresywnego rozwoju prawa środowiska m.in. przez kodyfikują zasady zdolności do odnawiania ekosystemu i nie-regresji. Artykuł 18 potwierdza obowiązek współpracy na rzecz ochrony środowiska w skali globalnej. Artykuł 19 rozszerza ochronę środowiska do sytuacji konfliktów zbrojnych, zgodnie z zasadą 24 deklaracji z Rio. Artykuł 20 kodyfikuje zasadę wspólnej, lecz zróżnicowanej odpowiedzialności.
4. Mechanizm monitorowania Art.21 ustanawia komitet niezależnych ekspertów, którego zadaniem jest ułatwianie stronom procesu wywiązywania się ze zobowiązań zawartych w Pakcie, zamiast represji, oskarżeń i, zgodnie z zasadą przejrzystości i biorąc pod uwagę różnorodność sytuacji w różnych krajach. Wybór mechanizmu pozasądowego i ułatwiającego wywiązywanie się ze zobowiązań w oparciu o system monitorowania wydaje się odpowiedni dla wyzwań stawianych przez prawem ochrony środowiska. To rozwiązanie zapewnia niezbędną elastyczność, zdolność dostosowywania się i skuteczność wdrażania tego rodzaju zobowiązań, jakie są określone w Pakcie
5. Co dalej? Rezolucja ZO ONZ w sprawie uruchomienia negocjacji grupy roboczej ekspertów międzyrządowych w celu ustalenia projektu tekstu do negocjacji na szczeblu rządowym (2018-2020) Konferencja w sprawie przyjęcia Paktu (2020) Proces ratyfikacji