Czy obce może być naturalne? Rozważania na przykładzie robiniowych zadrzewień śródpolnych w okolicach Turwi Krzysztof Kujawa, Jerzy Karg, Hanna Gołdyn, Anna Kujawa, Maria Oleszczuk Instytut Środowiska Rolniczego i Leśnego PAN kkujawa@man.poznan.pl
Rozważania... na przykładzie robiniowych zadrzewień śródpolnych w okolicach Turwi Czy to jest w ogóle na temat (konferencji)?? krajobraz antropogeniczny obecność człowieka wielowiekowa zadrzewienia skutek działalności człowieka dominacja gatunku obcego: robinii akacjowej gdzie tu naturalność?
Naturalny? Jak to rozumieć? Właściwy naturze, przyrodzie, zgodny z prawami natury, utworzony, powstały, odbywający się bez udziału człowieka (wg Słownika Języka Polskiego)
Problemy z definicją (1) - Fundamentalno-filozoficzne (??): właściwie dlaczego wykluczamy człowieka z natury? naturalny, czyli...odbywający się bez udziału człowieka Człowieka - ale którego? Homo spp.? Homo sapiens? Człowiek istota nienaturalna? Cywilizacja? Ale fenotyp rozszerzony nie tylko u ludzi Schizofreniczne traktowanie człowieka? (biologia vs biologia konserwatorska) Antropocen
Problemy z definicją (2)- Kłopoty z logiką?...właściwy naturze, przyrodzie, zgodny z prawami natury a) Ale... kiedy jest właściwy naturze? Skąd wzorce? Zmienność teorii objaśniających strukturę i funkcjonowanie przyrody b) naturalny bo... zgodny z prawami natury? przykład circular thinking?
Problemy z definicją (3) - naturalne vs nie naturalne człowiek lubi czarno-białe podziały, ale... zmienność układów przyrodniczych, gradienty, heterogeniczność, w tym także w odniesieniu do antropogeniczności problem złożoności, a w tym i hierarchiczności systemów np. nienaturalny ekosystem w naturalnym krajobrazie?
Problemy z definicją (4) - różne aspekty naturalności : Struktura vs procesy (i funkcje)? Roślinność wyznacznikiem naturalności? A zespoły zwierząt? Nienaturalne w naturalnych zespołach roślinnych? Naturalne w nienaturalnych zespołach?
Dawny spór: Gleason vs Clements? Koncepcja super-organizmu? Bliższa idei naturalności? Ład, powtarzalność? Koncepcja indywidualistyczna? Naturalne jest jedynie losowe grupowanie się gatunków?
Rozmieszczenie robinii akacjowej
Dlaczego w okolicach Turwi robinii jest tak dużo?
Około 200 lat obecności robinii, ale...
Liczba gatunków w PKDCh (Turew) i Polsce 5000 4000 Poland Turew area 0.05% of Poland 3000 2000 1000 0 Macrofungi Lepidoptera Vascular plants Spiders Bees 12
Liczba gatunków w PKDCh (Turew)i Polsce 300 Poland Turew area 0.05% of Poland 200 100 0 Breeding birds Butterflies Mammals Dragonflies Amphibians
Liczba gatunków do nie wszystko Rośliny naczyniowe Liczba gatunków 828 (54% wielkopolskiej listy) 85 gatunków rzadkich i zagrożonych, 1 gatunek z II Zał. DŚ, 2 gatunki z Czerwonej Księgi, 44 gatunki chronione Fot. K. Kujawa 14
Liczba gatunków grzybów wielkoowocnikowych w PKDCh (Turew) i parkach narodowych 1600 1400 Białowieski Fot. K. Kujawa No. of species 1200 1000 800 600 400 200 Bieszczadzki Babiogórski Ojcowski Pieniński Wielkopolski Turew Tatrzański Wigierski Świętokrzyski Poleski Słowiński Bory T ucholskie Fot. K. Kujawa 0 0 10000 20000 30000 Area (ha)
Liczba gatunków ptaków w krajobrazie rolniczym w Polsce (na podstawie Tryjanowskiego i in. 2009) No. of species 90 80 70 60 50 40 30 20 10 11 1 1 1 1 2 Turew 4 2 3 r = 0.61; p = 0.06 1 1 Fot. K. Kujawa 0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22 Area (km 2 ) 16
ROŚLINY Liczba gatunków roślin w zbiorowiskach robiniowych i grądowych w PK. im gen. D. Chłapowskiego, Poznańskim Przełomie Warty i Poj. Międzychodzko-Sierakowskim 120 PKDCh PPW PMS 100 80 60 40 20 0 Średnia Minimalna Maksymalna Łączna Źródła: Ratyńska 1986, 2001, Wojterska 2003
OWADY Sezon wegetacyjny biocenometr 3 kontrole w sezonie 10 prób/serię próba 0,25m 2 Zima ściółka 3 kontrole 20 prób/serię próba 25x25 cm
OWADY 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 250 Owady epigeiczne - sezon wegetacyjny (zagęszczenie) 200 150 100 50 0 Młode mieszane Robiniowe Młode mieszane (z sosną)
OWADY 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 80 70 60 50 40 30 20 10 0 Owady epigeiczne - sezon wegetacyjny (liczba rodzin) Młode mieszane Robiniowe Młode mieszane (z sosną)
OWADY 160 Bogactwo taksomiczne (Chao 2) - liczba rodzin 120 80 40 0 Młode mieszane Robiniowe 0 5 10 15 20 Liczba lat Fot. K. Kujawa
PTAKI Zadrzewienia pasowe Lata 1991-1994 Metoda kartograficzna (6-11 kontroli/rok) 31 zadrzewień 16 z robinią, 15 bez robinii (zróżnicowanych) Fot. K. Kujawa (x2)
3.6 3.5 3.4 3.3 3.2 3.1 log(pary/ha) 3.0 2.9 2.8 2.7 Zagęszczenie ptaków (łączne) Obecna Brak Wpływ robinii na awifaunę zadrzewień pasowych Fot. K. Kujawa 18 16 14 12 10 Liczba gatunk 8 6 Liczba gatunków/zadrzewienie Obecna Brak 3.9 3.8 3.7 3.6 3.5 3.4 3.3 3.2 3.1 3.0 2.9 2.8 Liczba gatunk Liczba gatunków/ha Obecna Brak
PTAKI log(pary/ha) Log(pary/ha) 2.5 2.4 2.3 2.2 2.1 2.0 1.9 1.8 2.8 2.6 2.4 2.2 2.0 1.8 1.6 1.4 Na ziemi Obecna Brak Obecna Nisko Wpływ robinii Robinia na zagęszczenie ptaków w grupach gniazdowych Robinia Obecna Wysoko Robinia Brak 2.0 1.8 1.6 1.4 1.2 1.0 0.8 0.6 0.4 0.2 Log(pary/ha) w zadrzewieniach pasowych 2.6 2.4 2.2 2.0 1.8 1.6 1.4 1.2 1.0 0.8 Log(pary/ha) t=3,19, df=29 p<0,01 W dziuplach Obecna Robinia Brak Brak
PTAKI Gatunki, których zagęszczenie w obu grupach zadrzewień pasowych różniło się istotnie statystycznie (p<0,05 w teście Manna-Whitneya) Gatunek Robiniowe Inne Świergotek drzewny * Ortolan * Słowik rdzawy * Łozówka * Gajówka * Piegża * Pełzacz ogrodowy *
PTAKI Zadrzewienia powierzchniowe Lata 1999-2002 Metoda kartograficzna (9 kontroli/rok) 64 zadrzewienia 20 z robinią, 44 bez robinii (zróżnicowanych) Fot. K. Kujawa (x2)
PTAKI 14 Awifauna śródpolnych zadrzewień: wpływ robinii 12 10 8 6 4 2 0 Sosna Jesion Robinia Olcha DOMINANT Liczba gatunkow Liczba par (Log) Liczba gatunków 4 3 2 1 0 Liczba gatunków Na ziemi Nisko Wysoko W dziuplach Nie Robinia jako dominant Tak 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 Zagęszczenie Na ziemi Nisko Wysoko W dziuplach Nie Robinia jako dominant Tak
GRZYBY MAKROSKOPIJNE Teren badań: obszar PK im. gen. D. Chłapowskiego Zadrzewienia śródpolne i powierzchnie leśne Lata: 2000-2003 Metoda: stałe powierzchnie 400 m 2 Po dwie powierzchnie/środowisko (z wyjątkiem drzewostanu lipowego jedna powierzchnia) 10 kontroli/rok
GRZYBY MAKROSKOPIJNE 00 80 60 40 20 Liczba gatunków grzybów w różnych środowiskach w Parku Krajobrazowym im. gen. D. Chłapowskiego 0 robinia głóg robinia jesion topola grab buk brzoza olsza dąb szyp. dąb czerw. lipa pasy leśne Średnia Minimalna Maksymalna Łączna
GRZYBY MAKROSKOPIJNE Ślusarczyk, T. 2002. Lasy robiniowe ostoją rzadkich i zagrożonych grzybów wielkoowocnikowych. Przegląd Przyrodniczy 23: 11-41 okolice Świebodzina drzewostany 50-60-letniej robinii, 6 powierzchni po 400 m 2 lata 2007-2010 Wyniki: 151 taksonów jeden gatunek chroniony (gwiazdosz rudawy) 11 gatunków z czerwonej listy grzybów zagrożonych w Polsce 29 gatunków wcześniej nie notowanych lub rzadkich w Polsce Wniosek: Ostoja dla rzadkich saprotrofów (w regionach silnie przekształconych przez człowieka) Fot. K. Kujawa
Podsumowanie W PK im. gen. Chłapowskiego robinia występuje licznie, co najmniej od około 200 lat Struktura krajobrazu oraz szata roślinna okolic Turwi silnie antropogeniczna, co podkreśla liczna obecność robinii, ale ogólne bogactwo przyrodnicze względnie duże Jak zespoły zwierząt integrują się z zespołami robiniowymi w porównaniu do integracji z innymi? Czy są nienaturalne? Wiemy nieco o: roślinach, owadach, pająkach i grzybach, a dużo więcej o ptakach w zadrzewieniach robiniowych Gleason górą? Zgrupowania niektórych organizmów (owadów i ptaków) w zadrzewieniach robiniowych podobne, jak w innych, naturalnie tam występujących? Mankament: charakterystyki ilościowe (zagęszczenie, liczba gatunków, różnorodność) mogą nie mówić wszystkiego. Potrzeba analiz składu gatunkowego. Ponadto: demografia, trofia itp. mechanizmy? Może różne?