OPRACOWANIE AKTUALIZACJI PLANÓW GOSPODAROWANIA WODAMI NA OBSZARACH DORZECZY Aktualizacja Planu gospodarowania wodami na obszarze dorzecza Niemna Warszawa, wrzesień 2015 r.
Wykaz skrótów użytych w opracowaniu akpośk apgw apwśk CIS GIOŚ GUS GZWP IMGW-PIB IOŚ-PIB JCW JCWP JCWPd KE KPOŚK KZGW MIiR MPHP MSP MŚ NAT NFOŚiGW OSO OZW PGW PIG-PIB PMŚ POIiŚ PROW PZRP RDOŚ RDW RLM RPO RZGW SCW SCW SGW SZCW UE WFOŚiGW WORP ZMiUW aktualizacja Krajowego Programu Oczyszczania Ścieków Komunalnych aktualizacja Planu Gospodarowania Wodami aktualizacja Programu wodno-środowiskowego kraju Common Implementation Strategy (Wspólna Strategia Wdrażania) Główny Inspektorat Ochrony Środowiska Główny Urząd Statystyczny Główny Zbiornik Wód Podziemnych Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej Państwowy Instytut Badawczy Instytut Ochrony Środowiska Państwo Instytut Badawczy jednolita część wód Jednolita Część Wód Powierzchniowych Jednolita Część Wód Podziemnych Komisja Europejska Krajowy Program Oczyszczania Ścieków Komunalnych Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju Mapa Podziału Hydrograficznego Polski Ministerstwo Skarbu Państwa Ministerstwo Środowiska naturalna część wód Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej Obszary Specjalnej Ochrony Ptaków Obszar o znaczeniu Wspólnotowym Plan Gospodarowania Wodami Państwowy Instytut Geologiczny Państwowy Instytut Badawczy Państwowy Monitoring Środowiska Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko Program Rozwoju Obszarów Wiejskich Plan Zarządzania Ryzykiem Powodziowym Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska Ramowa Dyrektywa Wodna równoważna liczba mieszkańców Regionalny Program Operacyjny Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej Sztuczna Część Wód Sztuczna Część Wód Strategia Gospodarki Wodnej Silnie Zmieniona Część Wód Unia Europejska Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej Wstępna Ocena Ryzyka Powodziowego Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych
Spis treści Rozdział Tytuł Strona 1. WPROWADZENIE... 3 1.1. Cel oraz podstawa opracowania dokumentu... 3 1.2. Zakres dokumentu... 3 2. UWARUNKOWANIA REALIZACJI PLANU... 5 3. OGÓLNY OPIS CECH CHARAKTERYSTYCZNYCH OBSZARU DORZECZA... 7 3.1. Podstawowe informacje... 7 3.2. Ogólna charakterystyka obszaru dorzecza... 7 3.2.1. Wody powierzchniowe... 8 3.2.2. Wody podziemne... 10 3.3. Warunki referencyjne... 11 3.4. Podsumowanie działań realizowanych przez Polskę w ramach współpracy międzynarodowej i koordynacji, o której mowa w art. 3 RDW... 13 4. PODSUMOWANIE ZNACZĄCYCH ODDZIAŁYWAŃ I WPŁYWÓW ANTROPOGENICZNYCH 16 4.1. Identyfikacja presji i wpływów antropogenicznych na jednolite części powierzchniowych... 16 4.1.1. Punktowe źródła zanieczyszczeń... 17 4.1.2. Rozproszone i obszarowe źródła zanieczyszczeń... 20 4.1.3. Zmiany hydromorfologiczne... 22 4.2. Ocena ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych przez jednolite części wód rzecznych25 4.3. Ocena ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych przez jednolite części wód jeziornych30 4.4. Identyfikacja presji i wpływów antropogenicznych na jednolite części wód podziemnych... 32 4.4.1. Punktowe źródła zanieczyszczeń... 32 4.4.2. Rozproszone źródła zanieczyszczeń... 34 4.4.3. Pobory wód... 34 4.5. Ocena ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych przez jednolite części wód podziemnych... 34 4.6. Wykaz wielkości emisji i stężeń substancji priorytetowych oraz innych zanieczyszczeń, dla których zostały określone środowiskowe normy jakości... 36 4.7. Wyznaczanie silnie zmienionych i sztucznych części wód powierzchniowych... 36 4.7.1. Wyznaczanie silnie zmienionych i sztucznych jednolitych części wód rzecznych... 38 5. OKREŚLENIE I ODWZOROWANIE OBSZARÓW CHRONIONYCH... 41 6. ZMIANY KLIMATU A GOSPODAROWANIE WODAMI... 45 6.1. Ogólna charakterystyka klimatu na obszarze dorzecza Niemna na tle klimatu Polski... 45 6.2. Prognozowane zmiany i zmienność klimatu w Polsce, horyzont czasowy do 2030 r.... 46 6.3. Wpływ zmian klimatu na funkcjonowanie obszarów dorzeczy, horyzont do 2020 r.... 47 6.4. Wskazania do wdrożenia adaptacji dla działań wrażliwych klimatycznie na obszarze dorzecza... 48 7. MONITORING I OCENA STANU... 49 7.1. Wody powierzchniowe... 50 7.2. Wody podziemne... 58 7.3. Jakość pomiarów i badań w monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych... 64 8. OKREŚLENIE CELÓW ŚRODOWISKOWYCH DLA WSZYSTKICH JCWP I JCWPd... 66 8.1. Cele środowiskowe dla jednolitych części wód powierzchniowych... 67 8.2. Cele środowiskowe dla jednolitych części wód podziemnych... 70 8.3. Cele środowiskowe dla obszarów chronionych... 70 9. IDENTYFIKACJA ODSTĘPSTW OD OSIĄGNIĘCIA CELÓW ŚRODOWISKOWYCH... 73 9.1. Uwarunkowania prawne... 73 9.2. Odstępstwa na podstawie art. 4 ust. 4-5... 75 9.3. Pozostałe odstępstwa... 79 9.4. Uwarunkowania art. 4 ust. 8-9... 80 10. PODSUMOWANIE ANALIZY EKONOMICZNEJ KORZYSTANIA Z WÓD... 81
10.1. Charakterystyka ekonomiczna obszaru dorzecza Niemna... 81 10.2. Zwrot kosztów usług wodnych w sektorze komunalnym... 81 10.2.1. Zakres przeprowadzonych analiz... 81 10.2.2. Zwrot kosztów w sektorze komunalnym zaopatrzenie w wodę... 82 10.2.3. Zwrot kosztów w sektorze komunalnym odbiór i oczyszczanie ścieków... 83 10.3. Zwrot kosztów usług wodnych w sektorze przemysłu... 83 10.4. Zwrot kosztów usług wodnych w rolnictwie i leśnictwie... 84 10.5. Oszacowanie kosztów zasobowych i środowiskowych... 84 10.5.1. Oszacowanie kosztów środowiskowych... 85 10.5.2. Oszacowanie kosztów zasobowych w 2010 r.... 85 11. PODSUMOWANIE DZIAŁAŃ, ZAWARTYCH W APWŚK... 87 11.1. Podstawy prawne opracowania aktualizacji PWŚK... 87 11.2. Charakterystyka aktualizacji PWŚK... 87 11.3. Podsumowanie programu działań dla JCW na obszarze dorzecza Niemna... 89 11.4. Działania zawarte w projekcie aktualizacji programu wodno-środowiskowego kraju w kontekście przeprowadzonego sprawdzianu klimatycznego... 92 11.5. Charakterystyka dodatkowych działań ustalonych w trakcie realizacji pierwszych PGW... 92 12. WYKAZ POZOSTAŁYCH PROGRAMÓW I PLANÓW WRAZ Z KRÓTKĄ CHARAKTERYSTYKĄ... 93 12.1. Krajowe dokumenty o charakterze planistycznym i rozwojowym... 93 12.2. Regionalne dokumenty o charakterze planistycznym i rozwojowym... 100 12.3. Krajowe i regionalne plany, działania oraz inicjatywy o charakterze rozwojowym... 102 13. PLAN GOSPODAROWANIA WODAMI A PLANOWANIE PRZESTRZENNE... 106 14. KRÓTKA CHARAKTERYSTYKA DZIAŁAŃ ZASTOSOWANYCH W CELU INFORMOWANIA SPOŁECZEŃSTWA... 108 15. WYKAZ WŁAŚCIWYCH WŁADZ... 112 16. PUNKTY KONTAKTOWE I PROCEDURY POZYSKIWANIA ŹRÓDŁOWEJ DOKUMENTACJI... 117 16.1. Punkty kontaktowe pozyskiwania źródłowej dokumentacji... 117 16.2. Procedury pozyskiwania źródłowej dokumentacji... 117 17. MATERIAŁY WYKORZYSTANE PRZY REALIZACJI OPRACOWANIA... 119 18. PODSUMOWANIE ZMIAN I AKTUALIZACJI... 120 18.1. Postęp w osiąganiu celów środowiskowych... 121 19. WSKAZANIE DZIAŁAŃ USTANOWIONYCH W PGW, KTÓRE NIE ZOSTAŁY ZREALIZOWANE, WRAZ Z UZASADNIENIEM... 123 20. PODSUMOWANIE DZIAŁAŃ ZREALIZOWANYCH NA PODSTAWIE ART. 11 UST. 5... 125 21. LITERATURA... 126 22. SPIS TABEL... 133 23. SPIS RYSUNKÓW... 134 24. SPIS ZAŁĄCZNIKÓW... 135 2
1. WPROWADZENIE 1.1. Cel oraz podstawa opracowania dokumentu Obowiązek sporządzenia planów gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy (PGW) wynika z art. 13 dyrektywy 2000/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 października 2000 r. ustanawiająca ramy wspólnotowego działania w dziedzinie polityki wodnej (Dz.Urz. UE L 327 z dnia 22.12.2000, str. 1 z późn. zm.); dalej Ramowa Dyrektywa Wodna, RDW). Zgodnie z ww. artykułem każde państwo członkowskie zapewnia opracowanie planów gospodarowania wodami dla wszystkich obszarów dorzeczy, które leżą całkowicie w granicach danego kraju. Art. 13 ust. 2-3 wyznacza też zasady dotyczące opracowania planów gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy międzynarodowych. Wymóg przygotowania planów gospodarowania wodami został transponowany do prawa polskiego poprzez art. 90 ust. 1 pkt 1a ustawy z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne (tekst jednolity: Dz.U. z 2015 poz. 469), dalej ustawa Prawo wodne. Zgodnie z art. 3 ust. 2 ustawy Prawo wodne na terytorium Polski wyznaczono 10 obszarów dorzeczy: Wisły, Odry, Jarft, Świeżej, Dunaju, Dniestru, Łaby, Pregoły, Ücker, Niemna. Dla każdego z obszarów dorzeczy konieczne jest opracowanie planu gospodarowania wodami. Plany gospodarowania wodami dla wszystkich obszarów dorzeczy w Polsce zostały opracowane po raz pierwszy w 2009 roku, a następnie zatwierdzone przez Radę Ministrów 22 lutego 2011 roku. Dokumenty te, zgodnie z art. 119 ustawy Prawo wodne zostały opublikowane w Dzienniku Urzędowym Monitor Polski (PGW na obszarze dorzecza Niemna M.P. z dnia 22 lutego nr 58 poz. 578). Zgodnie z art. 13 ust. 7 RDW, plany gospodarowania wodami muszą być poddawane przeglądowi i uaktualniane najpóźniej w ciągu 15 lat, licząc od wejścia w życie przytoczonej powyżej dyrektywy, czyli do 22 grudnia 2015 roku, a następnie aktualizowane co 6 lat. Aktualizacja planów gospodarowania wodami jest przyjmowana przez Radę Ministrów na drodze rozporządzenia, kierując się koniecznością osiągnięcia celów środowiskowych oraz powszechnym charakterem Planu gospodarowania wodami 1. Plan gospodarowania wodami na obszarze dorzecza jest dokumentem planistycznym, stanowiącym podstawę podejmowania decyzji kształtujących stan zasobów wodnych, usprawniającym proces osiągania lub utrzymania dobrego stanu wód oraz związanych z nimi ekosystemów, a także wskazującym na konieczność wprowadzenia racjonalnych zasad gospodarowania wodami w przyszłości. Niniejsza aktualizacja Planu gospodarowania wodami (apgw) na obszarze dorzecza Niemna uwzględnia uwagi oraz wytyczne KE opracowane w ramach Wspólnej strategii wdrażania Ramowej Dyrektywy Wodnej, a także dokumenty oceny pierwszych planów. Ponadto, apgw uwzględnia zintegrowane podejście w zakresie zarządzania wodami, a także powiązania pomiędzy zarządzaniem wodami, a celami środowiskowymi ustalonymi zgodnie z RDW. 1.2. Zakres dokumentu Zakres planu gospodarowania wodami określony jest w załączniku VII Ramowej Dyrektywy Wodnej. Aktualizacja planu gospodarowania została opracowana zgodnie z wymogami RDW, ustawy Prawo wodne oraz aktami wykonawczymi do tej ustawy, w tym zgodnie z rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 29 marca 2013 roku w sprawie szczegółowego zakresu opracowania planów gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy (Dz.U. 2013 poz. 578). Art. 114 ust. 1 do 4 ustawy Prawo wodne transponuje postanowienia RDW określające ogólną zawartość Planu gospodarowania wodami, który powinien obejmować: ogólną charakterystykę obszaru dorzecza (wraz z zestawieniami jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych), podsumowanie zidentyfikowanych znaczących oddziaływań antropogenicznych, oceny ich wpływu na stan wód powierzchniowych i podziemnych, wyszczególnienie obszarów chronionych, mapę sieci monitoringu wód powierzchniowych i podziemnych, wykaz ustalonych celów środowiskowych (dla JCWP, podsumowanie wyników analizy ekonomicznej związanej z korzystaniem z wód, podsumowanie działań zawartych w Programie wodno-środowiskowym kraju, wykaz innych aktualnych programów i planów gospodarowania dla obszaru dorzecza dotyczących zlewni, podsumowanie działań realizowanych w celu informowania społeczeństwa i konsultacji publicznych, wykaz właściwych władz w sprawach gospodarowania wodami dla obszaru dorzecza; informację 1 Art. 114 ust. 5 ustawy Prawo wodne 3
o sposobach i procedurach pozyskiwania informacji i dokumentacji źródłowej wykorzystanej do sporządzenia planu, informacje o spodziewanych wynikach realizacji planu, podsumowanie wszystkich zmian lub uaktualnień dokonanych od dnia ogłoszenia poprzedniego planu, ocenę postępu w osiąganiu celów środowiskowych, prezentacje wyników monitoringu w okresie objętym poprzednim planem oraz wyjaśnieniem przyczyn nieosiągnięcia celów środowiskowych w niektórych częściach wód, charakterystykę i wyjaśnienie wszystkich działań przewidzianych we wcześniejszej wersji planu, które nie zostały zrealizowane, charakterystykę wymaganych dodatkowych działań ustalonych w trakcie realizacji planu. Działania zawarte w planie gospodarowania wodami, o których mowa w punkcie 7 i 8 art. 114 ust. 1 ustawy Prawo wodne, należy wdrażać nie później niż 3 lata od dnia ogłoszenia planu. Aktualizację planu należy wykonywać, co najmniej raz na 6 lat. Z kolei rozporządzenie w sprawie szczegółowego zakresu opracowania planów gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy zakres ten uszczegóławia, wskazując, że dokument ten powinien zawierać: ogólną charakterystykę obszaru dorzecza dla wód powierzchniowych i podziemnych wraz z graficznym przedstawieniem granic jednolitych części wód; wyniki państwowego monitoringu środowiska wraz z przedstawieniem ich na mapie; informacje o wartościach progowych elementów fizykochemicznych i ich zmianach dla oceny stanu chemicznego JCWPd, ustalonych zgodnie z art. 38a ust. 1 ustawy Prawo wodne; przegląd sposobu oceny stanu chemicznego JCWPd, w której uwzględniono przekroczenia wartości progowych elementów fizykochemicznych w odrębnych punktach pomiarowych; informacje o poziomach niepewności pomiaru dla elementów fizykochemicznych i chemicznych oraz szacowanych poziomów ufności i dokładności wyników dla elementów biologicznych, ustalonych na podstawie art. 155b ust. 1 ustawy Prawo wodne; informacje o wodach śródlądowych powierzchniowych i podziemnych, z ich wstępną oceną przeprowadzoną przy uwzględnieniu kryterium wody przeznaczonej do spożycia; informacje o przyczynach stwierdzenia, że dla JCWPd lub grup JCWPd występuje znaczący i utrzymujący się trend wzrostu stężenia wszelkiego typu zanieczyszczeń lub ma miejsce odwrócenie tego trendu, ustalone na podstawie art. 155b ust. 1 ustawy Prawo wodne; analizę trendów wykrytych zanieczyszczeń w JCWPd, na których obszarze znajdują się punktowe źródła zanieczyszczeń lub skażenia powierzchni terenu będących zagrożeniem w osiągnięciu celów środowiskowych, ustaloną na podstawie art. 155b ust. 1 ustawy Prawo wodne; zestawienie przyczyn wyznaczenia punktu początkowego dla identyfikacji znaczących i utrzymujących się trendów wzrostowych stężenia wszelkiego typu zanieczyszczeń JCWPd oraz odwrócenia tych trendów, o których mowa w art. 155b ust. 1 ustawy Prawo wodne; podsumowanie działań zawartych w programie wodno-środowiskowym kraju, zawartych w art. 113b ustawy Prawo wodne, oraz informacje o działaniach zastosowanych w celu niedopuszczenia do wzrostu zanieczyszczeń wód morskich; dane dotyczące prognozowanych zmian klimatu z uwzględnieniem wpływu tych zmian na zasoby wodne. 4
2. UWARUNKOWANIA REALIZACJI PLANU W listopadzie 2012 r. Komisja Europejska przedstawiła Plan ochrony zasobów wodnych Europy 2. Dokument ten wskazuje potrzebę spojrzenia na gospodarkę wodną w szerszym kontekście, uwzględniając potrzeby wszystkich użytkowników wód oraz interakcje zasobów wodnych z innymi komponentami środowiska naturalnego. We wspomnianym wyżej dokumencie wskazana jest konieczność racjonalnego zarządzania wszystkimi sektorami wykorzystującymi zasoby wodne. Podkreślono, iż działania w zakresie gospodarki wodnej powinny być prowadzone z zachowaniem zasad zrównoważonego rozwoju, aby zapewnić wszystkim użytkownikom wodę dobrej jakości. Plan ochrony zasobów wodnych Europy określa również kierunki działań w UE w zakresie polityki wodnej na najbliższe lata. Dokument opiera się na badaniach i informacjach, w tym sprawozdaniach z oceny pierwszych planów gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy, opracowanych przez poszczególne państwa członkowskie. Plan uwzględnia także sprawozdania Europejskiej Agencji Środowiska w sprawie stanu wód oraz przegląd polityki dotyczącej niedoboru wody i występowania zjawiska suszy. Jego realizacja jest uzależniona od zaangażowania poszczególnych państw członkowskich. Komisja Europejska pełni kontrolę nad realizacją jego założeń, opracowywaniem narzędzi służących do jego realizacji i egzekwowaniem prawa UE w tym zakresie. Plan gospodarowania wodami na obszarze dorzecza jest jednym z narzędzi, które pozwoli wypełnić założenia Planu ochrony zasobów wodnych Europy. Jak już opisano we wstępie niniejszego dokumentu, a PGW na obszarze dorzecza Niemna oparto przede wszystkim na wymaganiach zawartych w RDW, ustawie Prawo wodne oraz jej aktach wykonawczych, natomiast zakres został przygotowany zgodnie z rozporządzeniem w sprawie szczegółowego zakresu opracowania planów gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy. Na kształt i zakres opracowania apgw miały również wpływ uwarunkowania wynikające z uwag Komisji Europejskiej do dokumentów PGW opracowanych w pierwszym cyklu planistycznym. KE szczegółowo przeanalizowała i oceniła plany gospodarowania wodami opracowane przez wszystkie kraje członkowskie. KE wskazała w poszczególnych planach szereg niedociągnięć, braków i nieścisłości. Uwagi skierowane do strony polskiej dotyczyły między innymi braku spójności procesu planowania oraz braku dowodów na zintegrowane podejście polityczne do gospodarki wodnej w Polsce. KE zwróciła także uwagę na braki w odniesieniu do konsultacji społecznych oraz programów monitorowania, które w jej ocenie nie obejmowały wszystkich wymaganych elementów jakości, a metody oceny stanu ekologicznego nie zostały w pełni opracowane dla wszystkich wymaganych biologicznych elementów jakości. Uwagi dotyczyły także braku szczegółowych informacji dotyczących wyznaczania silnie zmienionych części wód, niewystarczającej ilości danych i informacji w kontekście międzynarodowej współpracy i koordynacji w zakresie gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy oraz zbyt wąskiego potraktowania zagadnienia dotyczącego zmian klimatu 3. Odpowiedzią na zauważone przez KE nieścisłości w pierwszych PGW, było podjęcie przez stronę polską szeregu działań, celem pełnej implementacji zapisów RDW do polskiego prawodawstwa oraz wdrożenia zapisów już przyjętych. W obecnym cyklu planistycznym, krajowy monitoring wód powierzchniowych, obejmuje znacznie szerszy zakres, który został dostosowany przede wszystkim do wymagań RDW. Rozszerzono między innymi monitoring elementów biologicznych, co zostało omówione szerzej w rozdziale 7. W związku z tym w niniejszym dokumencie uwzględniono także opis badanych elementów i sposobu ich oceny 4. W przypadku monitoringu wód podziemnych wprowadzono metodyki oznaczeń i opróbowania zatwierdzone przez KE, a więc w tym zakresie monitoring wód podziemnych jest zgodny z RDW i zaakceptowany na szczeblu KE. Ponadto, w aktualizacji Planu gospodarowania uwzględniono wyniki uszczegółowionej identyfikacji oddziaływań antropogenicznych i ich wpływu na wody. Uwzględniono także Opracowanie analizy presji i wpływów zanieczyszczeń antropogenicznych w szczególnym ujęciu wszystkich kategorii wód dla potrzeb opracowania aktualizacji programu wodnośrodowiskowego kraju i planów gospodarowania wodami. 2 http://ec.europa.eu/environment/water/blueprint/index_en.htm 3 Dokument roboczy służb Komisji, państwo członkowskie: Polska, towarzyszący dokumentowi: Sprawozdanie Komisji dla Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie wdrażania ramowej dyrektywy wodnej (2000/60/WE) Plany gospodarowania wodami na obszarze dorzeczy 4 W opracowaniu apgw wykorzystano ocenę stanu za lata 2010-2012 5
Jak również Charakterystykę wód podziemnych zgodnie z zapisami załącznika 11.2 Ramowej Dyrektywy Wodnej, wykonanej na potrzeby apgw. W apgw uwzględniono także znacznie szerszy zakres informacji dotyczący wyznaczania silnie zmienionych (SZCW) i sztucznych części wód (SCW). Wyznaczone silnie zmienione części wód zostały zweryfikowane w obecnym cyklu planistycznym, co związane było przede wszystkim z bardziej szczegółowym rozpoznaniem zmian hydromorfologicznych. W ramach apgw posłużono się także ustalonymi w obecnym cyklu planistycznym celami środowiskowymi, zarówno dla JCW jak i obszarów chronionych. Syntetyczne podsumowanie danych, zebranych w ramach aktualizacji planu gospodarowania wodami, zawierają opracowane dla poszczególnych jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych, karty charakterystyk. Karty zawierają następujący zestaw danych: 1. kod, nazwę, powierzchnię JCW, 2. nazwę obszaru dorzecza i regionu wodnego, 3. województwo, powiat, gminę, 4. nazwę właściwego RZGW, RDOŚ oraz wojewódzkiego ZMiUW, 5. typ części wód, 6. informację o warunkach referencyjnych, 7. status części wód, 8. informację o powiązaniach JCWP z JCWPd lub JCWPd z JCWP, 9. informacje o stanie/potencjale ekologicznym, stanie chemicznym i ilościowym (odpowiednio dla JCWP i JCWPd) na podstawie wyników Państwowego Monitoringu Środowiska, dalej PMŚ, za lata 2010-2012, z odniesieniem czy w danej JCWP znajduje się punkt pomiarowokontrolny i czy ocena stanu JCW powstała w wyniku ekstrapolacji, 10. aktualny stan JCW, na podstawie PMŚ za lata 2010-2012, 11. informację o rodzaju użytkowania części wód, 12. informację o rodzajach presji/oddziaływań i zagrożeniach antropogenicznych dla wszystkich kategorii części wód powierzchniowych i podziemnych, 13. informację o występowaniu obszarów chronionych w rozumieniu RDW, załącznika IV, 14. ocenę ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych, 15. cele środowiskowe dla poszczególnych jednolitych części wód, 16. informację dotyczące odstępstw od realizacji celów wraz z uzasadnieniem, 17. działania z apwśk, uwzględniające podział na działania podstawowe i uzupełniające, w tym dane dotyczące kosztów, wskazanie źródeł finansowania i jednostek odpowiedzialnych za ich realizację, 18. inne istotne informacje, które odnoszą się do poszczególnych JCWP lub JCWPd. 6
3. OGÓLNY OPIS CECH CHARAKTERYSTYCZNYCH OBSZARU DORZECZA 3.1. Podstawowe informacje Tabela 1. Ogólny opis obszaru dorzecza nazwa obszaru dorzecza obszar dorzecza Niemna powierzchnia obszaru dorzecza 2 515,36 km 2 937 km na terenie Polski Czarna Hańcza 158,13 km (108 km długość głównego cieku w granicach Polski) (wg MPHP) długość cieków istotnych 5 833,59 km główne dopływy Świsłocz, Czarna Hańcza, Szeszupa, Łosośna największe jeziora Wigry, Gaładuś, Serwy, Szelment Wielki, Hańcza regiony wodne region wodny Niemna 39 JCWP rzek liczba jednolitych części wód 36 JCWP jezior 2 JCWPd - pobór wody na cele komunalne i przemysłowe główne sposoby użytkowania - nawodnienie wód - zasilenie stawów karpiowych główne oddziaływania - zrzuty ścieków komunalnych, gospodarczych i przemysłowych antropogeniczne - zanieczyszczenia obszarowe głównie z terenów rolniczych źródło: opracowanie własne na podstawie danych literaturowych i MPHP 3.2. Ogólna charakterystyka obszaru dorzecza Obszar dorzecza Niemna zajmuje powierzchnię 2 515,36 km 2, co stanowi ok. 1% powierzchni kraju. Położony jest w północno-wschodniej części kraju, swoim zakresem obejmuje dwa makroregiony: Pojezierze Litewskie oraz niewielki fragment wschodniej części Niziny Północnopodlaskiej 6. Obszar dorzecza Niemna reprezentowany jest w granicach Polski przez region wodny Niemna 7, który zlokalizowany jest w województwie podlaskim. Graficzne odwzorowanie granic obszaru dorzecza przedstawiono w załączniku nr 3_1. Głównym ciekiem obszaru dorzecza jest Niemen (ciek I rzędu), o długości całkowitej 937 km. Rzeka przepływa przez Białoruś, Litwę oraz Rosję (obwód kaliningradzki). Źródła rzeki zlokalizowane są w okolicach Mińska, a uchodzi ona do Morza Bałtyckiego. W granicach Polski obszar dorzecza reprezentowany jest przez rzeki: Czarna Hańcza, Świsłocz, Łosośna oraz Szeszupa, będące ciekami II rzędu. Całkowita długość sieci hydrograficznej w regionie wodnym Niemna wynosi ok. 834 km. Do głównych dopływów Czarnej Hańczy należą rzeki: Gremzdówka, Marycha i Wołkuszanka (cieki III rzędu). W północnej części regionu wodnego występują jeziora, z których największe to Wigry, Gaładuś, Serwy, Szelment Wielki oraz Hańcza. Na obszarze dorzecza występują też obszary bezodpływowe, głównie na terenach młodoglacjalnych, obejmujące zlewnie bezodpływowe jezior 8. W regionie wodnym Niemna występuje śnieżny, silnie wykształcony reżim rzeczny. Średni odpływ miesiąca wiosennego przekracza 180% średniego odpływu rocznego, natomiast na większości obszaru występuje znaczna przewaga zasilania podziemnego, które stanowi ponad 65% odpływu całkowitego 9. Z danych Corine Land Cover wynika, iż dominującymi formami użytkowania terenu są użytki rolne, stanowiące ok. 57% powierzchni regionu wodnego. Lasy i ekosystemy seminaturalne zajmują łącznie ok. 39 % powierzchni, zaś pozostałą część stanowią tereny zurbanizowane. 5 Długość wszystkich cieków JCWP 6 Kondracki J., Geografia regionalna Polski, 1998 7 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 27 czerwca 2006 r. w sprawie przebiegu granic obszarów dorzeczy i regionów wodnych (Dz.U. 2006 Nr. 126 poz. 878) 8 Na podstawie MPHP 9 Dynowska I., Odpływ rzeczny (w:) Atlas Rzeczypospolitej Polskiej, pod red. M. Najgrakowskiego, Polska Akademia Nauk, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. Stanisława Leszczyckiego, Warszawa 1994 7
Wśród największych miejscowości zlokalizowanych na obszarze dorzecza Niemna należy wymienić Suwałki oraz Sejny 10. Najwięcej przedsiębiorstw na tym terenie funkcjonuje w dziedzinie handlu oraz usług. Znacznie rozwinięte jest również budownictwo. Istotnymi presjami antropogenicznymi w regionie wodnym Niemna są zrzuty z punktowych źródeł zanieczyszczeń: głównie ścieki komunalne, gospodarcze i przemysłowe. Niekorzystny wpływ na jakość wód mają również niekontrolowane zrzuty ścieków bytowo-gospodarczych pochodzące od ludności niekorzystającej z systemu kanalizacji. Zagrożeniem, dla jakości wód jest również obciążenie ładunkami azotu i fosforu ogólnego wnoszonym wraz ze spływem powierzchniowym z terenów rolniczych. W regionie wodnym Niemna znajdują się ujęcia wód powierzchniowych pobierających wodę do nawodnień, zasilania stawów rybnych i innych celów oraz ujęcia wód podziemnych wykorzystywanych głównie na cele komunalne i przemysłowe 11. Do największych problemów gospodarki wodnej na obszarze dorzecza Niemna należy zaliczyć 12 : odprowadzanie nieoczyszczonych i niedostatecznie oczyszczonych ścieków komunalnych i przemysłowych, niedostateczną sanitację obszarów wiejskich i rekreacyjnych, zanieczyszczenia odciekami ze składowisk odpadów, zagrożenie ekosystemów od wód zależnych, występujące konflikty interesów użytkowników, niedostateczną edukację i świadomość ekologiczną społeczeństwa, nieodpowiedni system opłat i dopłat, brak dostatecznego finansowania gospodarki wodnej. 3.2.1. Wody powierzchniowe Odwzorowanie położenia granic części wód powierzchniowych Na obszarze dorzecza Niemna wyznaczonych jest obecnie: 39 jednolitych części wód rzek, 36 jednolitych części wód jezior. Powyższe informacje przedstawiono w załączniku nr 3_2. Tabela 2. Długość jednolitych części wód powierzchniowych rzek na obszarze dorzecza Niemna status JCWP długość [km] naturalne 817,17 sztuczne 16,42 razem 833,59 źródło: opracowanie własne na podstawie wyników wyznaczania SZCW i SCW oraz MPHP Tabela 3. Zestawienie liczby jednolitych części wód jezior na obszarze dorzecza Niemna z uwzględnieniem ich powierzchni powierzchnia [km 2 ] liczba JCWP jezior <0,5 1 0,5-1,0 21 1-10 13 10-100 1 razem 36 źródło: opracowanie własne na podstawie MPHP 10 Plan gospodarowania, (M.P. z 2011 r. Nr 58, poz. 578) 11 Szczegółowe wymagania, ograniczenia i priorytety dla potrzeb wdrażania planu gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy w Polsce, Region wodny Niemna, MGGP, Kraków 2010 12 Przegląd istotnych problemów gospodarki wodnej dla obszarów dorzeczy, MGGP, Kraków 2008 8
Odwzorowanie typów części wód powierzchniowych Opracowanie typologii jest podstawowym krokiem na drodze do ustalenia oceny i klasyfikacji stanu ekologicznego wód. Ze względu na różnorodność naturalnych warunków środowiskowych, które mają wpływ na występowanie organizmów wodnych, konieczne jest wydzielenie różnych typów wód, które w warunkach niezakłóconych działalnością człowieka charakteryzują się odrębnymi cechami biologicznymi i będą stanowić wzorzec do określenia stopnia odchylenia przy ocenie stanu ekologicznego wód. Warunki środowiskowe wynikają z takich czynników, jak m.in.: położenie geograficzne, wysokość bezwzględna, geologia i hydromorfologia terenu 13. Zgodnie z RDW w zakresie prac związanych z ustalaniem typów części wód posługiwać się można systemem A lub systemem B. W Polsce typy wód powierzchniowych wyznaczano na podstawie systemu A uzupełnionego o wybrane parametry systemu B. Obszar dorzecza Niemna leży w obrębie 2 ekoregionów: Regionu Bałtyckiego oraz Równin Wschodnich. Odwzorowanie położenia granic ekoregionów zostało przedstawione w załączniku nr 3_3. Typy jednolitych części wód powierzchniowych rzek Typy jednolitych części wód powierzchniowych rzecznych zostały ustalone przy zastosowaniu systemu A wg RDW (Załącznik II z RDW). Przy czym stosowanie systemu A zróżnicowano według właściwych ekoregionów. W zakresie ustalenia typologii rzek przeanalizowano następujące parametry: wielkość powierzchni zlewni cieków, wysokość nad poziomem morza oraz typ podłoża. Wyniki wyznaczania typów dla rzek na obszarze dorzecza Niemna przedstawiono w tabeli 4. Tabela 4. Typy dla rzek na obszarze dorzecza Niemna typ opis wielkość wysokość liczba zlewni [km 2 ] [m n.p.m.] JCWP 0 nie określono typu - - 1 17 potok nizinny piaszczysty 10-100 <200 10 18 potok nizinny żwirowy 10-100 <200 19 19 rzeka nizinna piaszczysto gliniasta 100-10000 <200 1 20 rzeka nizinna żwirowa 100-10000 <200 3 cieki, których funkcjonowanie ekologiczne jest niezależne od ekoregionów 25 cieki łączące jeziora - - 5 źródło: opracowanie własne na podstawie Typologia wód powierzchniowych i wyznaczenie części wód powierzchniowych i podziemnych zgodnie z wymogami RDW 2000/60/WE Typy jednolitych części wód powierzchniowych jeziornych Typologia abiotyczna jezior została ustalona na podstawie analizy pełnych danych dla 749 jezior w Polsce. Wydzielenia klas dla poszczególnych parametrów dokonano na podstawie analizy rozkładu danych oraz analizy korelacji tych parametrów. Oprócz omówionych powyżej kryteriów abiotycznych typologii, w toku prac przeanalizowano również szereg parametrów dodatkowych, mających znaczenie weryfikujące, jak kategoria podatności zbiornika na degradację, klasa czystości wody czy podstawowe wskaźniki chemiczne. Parametry te były pomocne przy ustaleniu, czy pewne budzące wątpliwości wartości parametrów typologii, jak niski odczyn, wysokie przewodnictwo czy zasadowość, wynikają z naturalnych uwarunkowań danego ekosystemu (jego typu) czy raczej mogą być wynikiem wpływu antropogenicznego i powinny zostać pominięte. W sumie na podstawie kombinacji przyjętych klas wybranych parametrów wydzielono siedem typów podstawowych jezior, dodatkowo podzielonych na podtypy pod względem stratyfikacji termicznej wód. 13 Typologia wód powierzchniowych i wyznaczenie części wód powierzchniowych i podziemnych zgodnie z wymogami RDW 2000/60/WE, Konsorcjum IMGW, IOŚ, PIG, Instytut Morski, Warszawa 2004 9
Tabela 5. Typy dla jezior na obszarze dorzecza Niemna typ opis liczba JCWP 5a jezioro o wysokiej zawartości wapnia, o małym wypływie zlewni, stratyfikowane na Nizinach Wschodniobałtycko-Białoruskich 18 5b jezioro o wysokiej zawartości wapnia, o małym wypływie zlewni, niestratyfikowane na Nizinach Wschodniobałtycko-Białoruskich 1 6a jezioro o wysokiej zawartości wapnia, o dużym wypływie zlewni, stratyfikowane na Nizinach Wschodniobałtycko-Białoruskich 14 6b jezioro o wysokiej zawartości wapnia, o dużym wypływie zlewni, niestratyfikowane na Nizinach Wschodniobałtycko-Białoruskich 3 źródło: opracowanie własne na podstawie Soszka H., Kolada A., Pasztaleniec A., Ochocka A., Kutyła S., Koprowska K., 2013. Ocena stanu jezior w latach 2010-2012 wraz z udziałem w ćwiczeniu interkalibracyjnym oraz opracowaniem metodyki oceny stanu ekologicznego jezior na podstawie makrobezkręgowców bentosowych. Etap V. Praca wykonana na zlecenie Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska i sfinansowana ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Instytut Ochrony Środowiska Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa (maszynopis) Typologię na obszarze dorzecza Niemna zawierają załączniki nr 3_4 i 3_5. 3.2.2. Wody podziemne Nowy projektowany podział (obowiązujący od 2016 roku) podział terytorium Polski na 172 JCWPd związany jest z przyjętą w PIG-PIB definicją modelu pojęciowego systemu hydrogeologicznego. W myśl tej definicji model pojęciowy opisuje strukturę systemu i wskazuje zależności istniejące w jego obrębie (oddziaływanie proces) i zachodzące pomiędzy poszczególnymi składowymi systemu oraz interakcję systemu z otoczeniem. W tym ujęciu model pojęciowy zbudowany jest z danych: [1] budowa geologiczna, [2] wykształcenie litologiczne, rozmieszczenie i rozprzestrzenienie oraz parametry hydrogeologiczne warstw wodonośnych, [3] elementy środowiskowe presje antropogeniczne, [4] czynniki wpływające na przebieg poszczególnych procesów w obrębie systemu. W myśl powyższego, w nowym podziale przyjęto generalną zasadę ograniczenia liczby uwzględnionych w modelu poziomów wodonośnych (przez łączenie ich w kompleksy wodonośne) do maksymalnie trzech wydzieleń. Jest to zgodne z przyjętą w Programie monitoringu JCWPd na terenie Polski zasadą, że w monitoringu obserwowane są następujące poziomy lub kompleksy poziomów wodonośnych 14 : pierwszy od powierzchni terenu poziom wodonośny o zwierciadle swobodnym, najsilniej narażony na oddziaływanie presji z powierzchni terenu; użytkowe poziomy wodonośne o zwierciadle napiętym, stanowiące główne źródło zaopatrzenia w wodę przeznaczoną do spożycia przez ludzi; wgłębny poziom wód zwykłych, narażony na ascenzję wód słonych. Według podziału na 172 JCWPd, pierwszy kompleks wodonośny stanowią wody pierwszego poziomu wodonośnego bądź, w przypadku jego braku, głównego użytkowego poziomu wodonośnego. Są to przeważnie poziomy wodonośne o zwierciadle swobodnym, lokalnie napiętym. Ich główną cechą jest zwiększona podatność (duża wrażliwość) na oddziaływanie antropopresji na chemizm i stany wód podziemnych. Drugi kompleks wodonośny tworzą głębsze poziomy wodonośne, posiadające zwierciadło naporowe. Są one izolowane od wpływu presji antropogenicznych warstwami słabo-, pół- i nieprzepuszczalnymi. W skali regionalnej mogą być powiązane hydrodynamiczne z pierwszym kompleksem wodonośnym. Trzeci kompleks wodonośny to wody położonego najgłębiej w strukturze krążenia użytkowego poziomu wodonośnego. Zazwyczaj jest on zagrożony potencjalną ascenzją zmineralizowanych wód głębszych. Dodatkowo w celu nawiązania do istniejących scalonych części wód powierzchniowych oraz zlewni poszczególnych rzek (zgodnie z Mapą Podziału Hydrograficznego Polski) weryfikowano przebieg poszczególnych JCWPd w celu unifikacji granic. 14 Kazimierski B. i inni, Program monitoringu JCWPd na terenie Polski, 2005 10
Zgodnie z podziałem na jednolite części wód podziemnych w regionie wodnym Niemna występują 2 jednolite części wód podziemnych: JCWPd nr 53 oraz JCWPd nr 22. Odwzorowanie położenia granic części wód podziemnych przedstawiono w załączniku nr 3_6. Na obszarze dorzecza Niemna nie występują główne zbiorniki wód podziemnych. 3.3. Warunki referencyjne Warunki referencyjne oznaczają stan, obecny lub w przeszłości, odzwierciedlający warunki zbliżone do naturalnych oraz niewykazujący lub wykazujący jedynie minimalne zaburzenia na skutek działalności człowieka. Warunki referencyjne stanowią podstawę klasyfikacji stanu ekologicznego wód, będącego miarą odchylenia od stanu naturalnego (referencyjnego), gdzie brak lub bardzo niewielkie odchylenie od stanu naturalnego oznacza bardzo dobry stan ekologiczny. Warunki referencyjne reprezentowane są przez wartości poszczególnych biologicznych elementów jakości. Dla poszczególnych kategorii wód ustalono: Wody płynące Warunki referencyjne dla jednolitych części wód powierzchniowych rzecznych, zostały ustalone dla następujących biologicznych wskaźników oceny stanu ekologicznego wód: Fitoplankton (wskaźnik fitoplanktonowy IFPL): dzięki dotychczas przeprowadzonym badaniom wskaźnik fitoplanktonu IFPL został ustalony metodą statystyczną. Z uwagi na małą liczbę dotąd zbadanych rzek nie podzielono ich na typy. Po odrzuceniu wszystkich rzek o zlewni mniejszej niż 5 tys. km 2, zostało 17 rzek, w tym 5 rzek, które do badań roku w 2011, były wybrane jako rzeki o warunkach referencyjnych. Dla wybranych rzek policzono wartość 95 percentyla wskaźnika fitoplanktonu IFPL, celem ustalenia jego wartości referencyjnej. Określono we wskazany sposób wartość 0,812 dla JCWP rzek o typie 19, 20, 21 oraz 24 15. Fitobentos (multimetryczny indeks okrzemkowy IO): Multimetryczny indeks okrzemkowy IO dla rzek został opracowany pod koniec 2006 roku i wdrożony do Państwowego Monitoringu Wód Powierzchniowych w latach 2007-2009. Na podstawie uzyskanych wyników, metoda została zweryfikowana i udoskonalona. Multimetryczny indeks okrzemkowy IO dla rzek został skonstruowany zgodnie z wymogami RDW i jest średnią arytmetyczną z trzech modułów: trofii, saprobii i gatunków referencyjnych. Na podstawie zbiorowiska fitobentosu, indeks IO pozwala ocenić poziom żyzności wód rzeki, jej zanieczyszczenie organiczne oraz stopień odchylenia od stanu referencyjnego (niezaburzonego). Wartości indeksu IO zmieniają się w przedziale od 1 do 0; wartość 1 oznacza stan ekologiczny najlepszy, a wartość 0 stan najgorszy. Granice klas stanu ekologicznego wyznaczono dla czterech grup polskich cieków: potoków górskich, potoków i małych rzek wyżynnych, potoków nizinnych oraz rzek nizinnych. Wytypowano stanowiska referencyjne zgodnie z wytycznymi ECOSTAT oraz stanowiska niereferencyjne reprezentujące każdą z pięciu klas stanu ekologicznego, aby zobrazować pełne spektrum zmienności cieków. Łącznie przygotowano dane z 480 stanowisk. W wyniku przeprowadzonego ćwiczenia interkalibracyjnego, wyznaczono następujące wartości referencyjne IO 16 : dla typów 17 i 18 wartość ta wynosi IO=0,76, dla typów 4 i 5 wartość ta wynosi IO=0,867, dla typów 19, 20, 24 i 25 o pow. zlewni 100-1000 km 2 oraz 1000-10000 km 2 wartość ta wynosi IO=0,67, dla typów 6, 7 i 12 wartość ta wynosi IO=0,825. Makrofity: kryteria przyjęte jako warunki referencyjne przy ocenie stanu rzek na podstawie makrofitów dotyczyły szeregu parametrów takich jak: użytkowanie terenu, warunki hydrologiczne, koryto rzeki i siedlisko, warunki fizyczne i chemiczne, roślinność brzegowa i warunki biologiczne. Na podstawie przeprowadzonych analiz wyznaczono wskaźnik jakości ekologicznej (WJE). Za stan bardzo dobry uznano WJE 0,9, co następnie zmodyfikowano 15 Picińska-Fałtynowicz J., Błachuta J., Wytyczne metodyczne do przeprowadzenia oceny stanu ekologicznego jednolitych części wód rzek i jezior oraz potencjału ekologicznego sztucznych i silnie zmienionych jednolitych części wód płynących Polski na podstawie badań fitobentosu, Wrocław 2010 16 Szoszkiewicz K., Zbierska J., Jusik Sz., Zgoła T. Opracowanie podstaw metodycznych dla monitoringu biologicznego wód powierzchniowych w zakresie makrofitów i pilotowe ich zastosowanie dla części wód reprezentujących wybrane kategorie i typy Warszawa-Poznań-Olsztyn 2006 11
dla typu interkalibracyjnego R-C3 na WJE 0,91. Wyznaczono następujące wartości referencyjne dla Makrofitów (MIR) 17 : dla typu 4 wartość ta wynosi 67,9, dla typu 5 wartość ta wynosi 53,1, dla typów 17 i 18 wartość ta wynosi 56, dla typu 24 wartość ta wynosi 49,4. Makrobezkręgowce bentosowe (wskaźnik MMI): granice klas dla poszczególnych typów biocenotycznych wyznaczono następująco: na podstawie otrzymanych wartości ICMi (średnia ważona z wartości poszczególnych metriksów wchodzących w skład indeksu) obliczonych dla każdego badanego stanowiska z określonego typu biocenotycznego rzek, zostały wytypowane stanowiska referencyjne. Wstępnie, dla każdego typu biocenotycznego wyznaczono granice klas wykorzystując do obliczeń od 4 do 24 stanowisk referencyjnych. Na podstawie wartości ICMi dla stanowisk referencyjnych obliczono medianę wskaźnika ICMi (REF EQR) wartości ICMi mogły wychodzić poza przedział 0-1, stąd też mediana wartości ICMi najlepszych stanowisk oscylowała wokół 1, kształtując się nieco poniżej lub powyżej jedności. Korzystając z mediany wskaźnika ICMi dla stanowisk referencyjnych (REF EQR) wyznaczono granice klas jakościowych dla rzek. Wyznaczono następujące wartości referencyjne dla makrobezkręgowców bentosowych 18 : typ abiotyczny 1, 2: wartość ta wynosi 0,819, typ abiotyczny 3, 4, 5, 8, 10: wartość ta wynosi 0,890, typ abiotyczny 6, 7, 9 oraz 11, 12, 13, 14, 15: wartość ta wynosi 0,931, typ abiotyczny 17: wartość ta wynosi 1,001, typ abiotyczny 16, 18, 26, 19, 20, 21, 22: wartość ta wynosi 0,956, typ abiotyczny 23, 24, 25: wartość ta wynosi 0,916. Ichtiofauna wyznaczono warunki referencyjne dla poszczególnych typów rzek, a ich wartość jest tożsama z wartością graniczną dla bardzo dobrego stanu ekologicznego wód, i wynosi odpowiednio 19 : Wskaźnik EFI+_PL dla cieków naturalnych typu 1-20 oraz 22 z dominacją ryb łososiowatych: 0,911-1,000, Wskaźnik EFI+_PL dla cieków naturalnych typu 1-20 oraz 22 nadających się do brodzenia z dominacją ryb karpiowatych: 0,939-1,000, Wskaźnik EFI+_PL dla cieków naturalnych typu 1-20 oraz 22 z dominacją ryb karpiowatych, wskaźnik przy wykonywaniu połowów z łodzi: 0,917-1,000, Wskaźnik IBI_PL dla cieków naturalnych typu 21, 23, 24, 25: 0,883-1,000. Jeziora Specyficzne dla typu warunki referencyjne wskazano w zakresie następujących elementów biologicznych: Fitoplankton: Podstawą oceny jezior na podstawie fitoplanktonu jest multimetriks fitoplanktonowy PMPL (Phytoplankton Metric for Polish Lakes). Wskaźnik ten obligatoryjnie obejmuje trzy parametry charakteryzujące zbiorowisko fitoplanktonu, w tym dwa wyrażające jego zagęszczenie (koncentracja chlorofilu a, biomasa ogólna) i jeden skład taksonomiczny (biomasa sinic w miesiącach letnich). Wartość indeksu waha się w zakresie od 0 do 5 i wzrasta wraz z pogarszaniem się stanu ekologicznego. Opierając się na wartościach referencyjnych wyznaczonych dla wymienionych parametrów wg procedury opisanej przez Hutorowicza i Pasztaleniec 20, wartość referencyjna multimetriksa PMPL dla jezior stratyfikowanych wynosi 0,08 i 0,46, odpowiednio dla jezior o niskim (<2) i wysokim (>2) współczynniku Schindlera, analogicznie dla jezior niestratyfikowanych wynosi ona 0,46 i 0,67. 17 Szoszkiewicz K., Zbierska J., Jusik Sz., Zgoła T. Opracowanie podstaw metodycznych dla monitoringu biologicznego wód powierzchniowych w zakresie makrofitów i pilotowe ich zastosowanie dla części wód reprezentujących wybrane kategorie i typy Warszawa-Poznań-Olsztyn 2006 18 Przewodnik do oceny stanu ekologicznego rzek na podstawie makrobezkręgowców bentosowych. GIOŚ, Warszawa 2012 19 Badania ichtiofauny w latach 2010-2012 dla potrzeb oceny stanu ekologicznego wód wraz z udziałem w europejskim ćwiczeniu interkalibracyjnym rzeki Etap IV, Instytut Rybactwa Śródlądowego, Żabieniec/Olsztyn 2013 20 Hutorowicz A., Pasztaleniec A. Opracowanie metodyki oceny stanu ekologicznego jezior w oparciu o fitoplankton, GIOŚ, Warszawa-Olsztyn, 2009 12
Fitobentos: Podstawą oceny jezior na podstawie fitobentosu jest multimetryczny Indeks Okrzemkowy (IOJ), który ocenia poziom żyzności wód i stopień odchylenia od zbiorowiska referencyjnego: Warunki referencyjne w odniesieniu do fitobentosu ustalono przy zastosowaniu metody przestrzennej. Kryteria wyboru jezior referencyjnych były zgodnie z przewodnikiem REFCOND. Jako referencyjne wskazano siedem jezior stratyfikowanych oraz 5 niestratyfikowanych. Jako wartość referencyjną przyjęto medianę z wartości Indeksu Okrzemkowego (IOJ) ze stanowisk referencyjnych. Dla jezior stratyfikowanych wartość referencyjna IOJ, wyrażona jako EQR, wyniosła 0,76, zaś dla niestratyfikowanych 0,79 21. Makrofity: Podstawą oceny jezior na podstawie makrofitów jest Makrofitowy Indeks Stanu Ekologicznego (ESMI). Indeks służy do oceny jezior o wodach wysokozasadowych (>25 mgca/l), tzw. jezior ramienicowych. Nie stosuje się jej do jezior lobeliowych, dla których klasyfikacji na podstawie makrofitów dotąd nie opracowano. Przy ustalaniu warunków referencyjnych, a następnie przy opracowywaniu klasyfikacji jezior na podstawie makrofitów zastosowano, podobnie jak w przypadku większości elementów biologicznych metodę przestrzenną, czyli przeanalizowano dane o roślinności z potencjalnych stanowisk referencyjnych wyselekcjonowanych na podstawie kryteriów presji. Wartość indeksu zawiera się pomiędzy 0 a 1. Jako wartość referencyjną przyjęto graniczną wartość dla stanu bardzo dobrego i dobrego wynosząca 0,680 dla wszystkich jezior o wodach wysokozasadowych, bez względu na ich uwarunkowania hydromorfologiczne 22. Ichtiofauna: doboru metriksów, przydatnych zarówno do wyznaczenia modeli jezior referencyjnych oraz do oceny jezior, dokonano analizując macierz korelacji zmiennych. Zmiennymi były udziały gatunków lub grup funkcjonalnych ryb oraz zmienne charakteryzujące presję na środowisko jeziorne: widzialność krążka Secchiego (SD), zawartość fosforu całkowitego (Ptot), zawartość chlorofilu (Chl-a), a także wyliczone z tych wartości, wskaźniki TSI (Trophic State Index) Carlsona. Do wyznaczenia modeli jezior referencyjnych posłużono się historycznymi danymi o odłowach rybackich. Dla wybranych uprzednio wskaźnikowych zmiennych przeprowadzono analizę rang i sum rang, znormalizowanych do przedziału od 0,00 do 1,00 oraz wyliczono ocenę średnią. Wyznaczona referencyjna wartość Jeziorowego Indeksu Rybnego (LFI+) oraz Jeziornego Indeksu Rybnego (LFI CEN) wynosi 0,71 23. Warunki referencyjne dla makrobezkręgowców bentosowych (LMI) są obecnie w fazie opracowywania. 3.4. Podsumowanie działań realizowanych przez Polskę w ramach współpracy międzynarodowej i koordynacji, o której mowa w art. 3 RDW Ramowa Dyrektywa Wodna obliguje państwa członkowskie do określenia pojedynczych dorzeczy leżących na obszarze terytorium ich kraju oraz przydzielenia ich do określonych obszarów dorzeczy, zapewniając przy tym odpowiednie uzgodnienia administracyjne i określenie właściwej władzy (art. 3 ust. 1 i 2 RDW). Na podstawie art. 3 ust. 3 ustawy Prawo wodne zostało wydane rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 27 czerwca 2006 r. w sprawie przebiegu granic obszarów dorzeczy i regionów wodnych (Dz.U. nr 126 poz. 878 ze zm.). Postanowienia art. 3 RDW odnoszą się również do problematyki współpracy międzynarodowej, obejmującej stosowanie dyrektywy do międzynarodowych obszarów dorzeczy, dotyczącej przede wszystkim koordynacji działań ukierunkowanych na osiągnięcie celów środowiskowych. Państwa członkowskie mogą w tym celu wykorzystać istniejące struktury wynikające z umów międzynarodowych (art. 3 ust. 3 i 4 RDW). W przypadku, gdy obszar dorzecza wykracza poza terytorium UE państwa członkowskie zostały również zobligowane do podjęcia starań na rzecz ustalenia właściwej koordynacji z odpowiednimi państwami trzecimi dla osiągnięcia celów RDW na 21 Picińska-Fałtynowicz J., Błachuta J., Wytyczne metodyczne do przeprowadzenia oceny stanu ekologicznego jednolitych części wód rzek i jezior oraz potencjału ekologicznego sztucznych i silnie zmienionych jednolitych części wód płynących Polski na podstawie badań fitobentosu, Wrocław 2010 22 Ciecierska H, Kolada A., Soszka H., Gołub M., Opracowanie podstaw metodycznych dla monitoringu biologicznego wód powierzchniowych w zakresie makrofitów i pilotowe ich zastosowanie dla części wód reprezentujących wybrane kategorie i typy, Etap II Opracowanie metodyki badań terenowych makrofitów na potrzeby rutynowego monitoringu wód oraz metoda oceny i klasyfikacji stanu ekologicznego wód na podstawie makrofitów, Tom II Jeziora, Ministerstwo Środowiska, Warszawa Poznań Olsztyn 2006 23 Białokoz W. i inni, Warunki referencyjne ichtiofauna jezior, GIOŚ, Giżycko-Olsztyn 2011 13
obszarze dorzecza, a same zapewniają stosowanie zasad niniejszej dyrektywy na swoim terytorium (art. 3 ust. 5 RDW). Każde państwo członkowskie zapewnia też odpowiednie uzgodnienia administracyjne, w tym określenie właściwej władzy do wdrożenia celów RDW pełnionej przez organy krajowe lub międzynarodowe. Na obszarze dorzecza Niemna za współpracę polsko-litewską w dziedzinie gospodarki wodnej odpowiedzialna jest Polsko-Litewska Komisja do spraw Wód Granicznych. Została ona utworzona na podstawie Umowy między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Republiki Litewskiej o współpracy w dziedzinie użytkowania i ochrony wód granicznych podpisanej w Białowieży dnia 7 czerwca 2005 r. Przewodniczącym polskiej części Komisji jest reprezentant Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej w Warszawie. W ramach Komisji utworzono trzy międzynarodowe grupy robocze: Grupa Robocza nr 1 ds. opracowywania Planów gospodarowania wodami oraz zarządzania ryzykiem powodziowym, która koncentruje się na problematyce wdrażania Ramowej Dyrektywy Wodnej i Dyrektywy 2007/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 października 2007 r. w sprawie oceny ryzyka powodziowego i zarządzania nim (zwana dalej Dyrektywą Powodziową) na obszarze transgranicznego dorzecza Niemna. Grupa robocza nr 1 realizuje podstawowe działania dotyczące: planu gospodarowania wodami na lata 2009-2015 na obszarze dorzecza Niemna, charakterystyk przygranicznych jednolitych części wód, skutków działalności człowieka, oceny stanu jednolitych części wód oraz celów ochrony wód i środków do ich realizacji. Ponadto Grupa opracowała wspólną mapę przygranicznych JCW, uzgodniła też wyniki oceny stanu transgranicznych JCW oraz środki w celu ich ochrony. Wyniki tych prac znalazły swoje odzwierciedlenie w aktualizacji Planu gospodarowania. Grupa robocza nr 2 ds. utrzymania wód granicznych, która skupia się na zagadnieniach związanych z utrzymaniem wód i urządzeń wodnych. Grupa robocza Nr 3 ds. ochrony wód granicznych przed zanieczyszczeniem, która zawęża swoją działalność do współpracy w zakresie badania wód granicznych, zarówno powierzchniowych, jak i podziemnych. Monitoring wód granicznych jest prowadzony według wymagań prawnych każdej ze stron. Obie strony zobowiązały się do systematycznej wymiany wyników badań i wspólnego poboru próbek w celu porównania wyników uzyskiwanych przez instytucje odpowiedzialne za monitoring wód granicznych. W ramach prac poszczególnych grup roboczych przekazano informacje o wynikach monitoringu polskich i litewskich wód granicznych w latach 2010-2012 oraz na temat polskich i litewskich metodyk oceny stanu wód i typologii wód powierzchniowych. Strony określiły stan monitorowanych polskolitewskich wód granicznych jako dobry. Ze strony polskiej, w pracach wyżej wymienionych grup roboczych Polsko-Litewskiej Komisji do spraw Wód Granicznych, biorą udział, przede wszystkim, przedstawiciele RZGW w Warszawie (Grupa Robocza nr 1 i 2), a także WIOŚ w Białymstoku (Grupa Robocza nr 3). W celu skoordynowania działań z zakresu hydrologii wód granicznych planowane jest zawiązanie formalnej współpracy między IMGW-PIB a Litewską Służbą Hydrologiczną 24. Grupa robocza nr 1 realizuje podstawowe działania dotyczące: planu gospodarowania wodami na lata 2009-2015 na obszarze dorzecza Niemna, charakterystyk przygranicznych jednolitych części wód, skutków działalności człowieka, oceny stanu jednolitych części wód oraz celów ochrony wód i środków do ich realizacji. Ponadto Grupa opracowała wspólną mapę przygranicznych JCW, uzgodniła też wyniki oceny stanu transgranicznych JCW oraz środki w celu ich ochrony. Wyniki tych prac znalazły swoje odzwierciedlenie w materiale pt. Współpraca międzynarodowa pomiędzy Polską a Litwą w zakresie gospodarowania 25 oraz aktualizacji Planu gospodarowania. W 2014 r. Polski Komitet Globalnego Partnerstwa dla Wody z udziałem Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Warszawie współpracował z Federacją Rosyjską i Litwą w ramach realizacji projektu Integrated Drought Management Programme in Central and Eastern Europe activity 1.4 Development of GIS Based Communication Technology Platform for the Sustainable Management of Transboundary Water Resources in Lithuania, Poland and Kaliningrad Region (Russia). Projekt polegał na przeglądzie istniejących, publicznie dostępnych danych GIS związanych 24 Protokół z 2.Posiedzenia Polsko-Litewskiej Komisji do spraw Wód Granicznych, Wilno, 9-10 grudnia 2014 25 Załącznik nr 5 do Protokołu 3. Posiedzenia Polsko-Litewskie Komisji do spraw Wód Granicznych, Lublin, 21-22 maja 2015 14