WYCENA NIERUCHOMOŚCI I RUCHOMOŚCI WILANOWSKIEJ NIERUCHOMOŚCI ZIEMSKIEJ W OKRESIE OD ICH NABYCIA PRZEZ ADAMA BRANICKIEGO W 1927 ROKU DO POCZĄTKU LAT 30

Krakowskie Studia Małopolskie 2013, nr 18 Mirosław Kłusek WYCENA NIERUCHOMOŚCI I RUCHOMOŚCI WILANOWSKIEJ NIERUCHOMOŚCI ZIEMSKIEJ W OKRESIE OD ICH NABYCIA PRZEZ ADAMA BRANICKIEGO W 1927 ROKU DO POCZĄTKU LAT 30. XX WIEKU VALUATION OF PROPERTIES AND THE WILANÓW MOVABILITY OF LAND PROPERTY IN THE PERIOD WITHIN A PERIOD ITS ACQUISITION BY ADAM BRANICKI IN 1927 TO THE BEGINNING OF THE THIRTIES IN TWENTY CENTUARY Wycena nieruchomości i ruchomości wilanowskiej nieruchomości ziemskiej została ujawniona przy okazji ich nabycia przez Adama Branickiego w 1927 roku. W czerwcu 1926 roku w swoich dobrach w Montrésor we Francji zmarł Ksawery Branicki, pozostawiając jako jedynych spadkobierców wdowę Annę Branicką z Potockich i dzieci Katarzynę Branicką, Jadwigę Reyową z domu Branicką oraz Adama Branickiego. W związku z niepozostawieniem przez Ksawerego Branickiego testamentu i zrzeczeniem się części spadku pozostałego w Polsce przez wdowę Annę Branicką, jedynymi spadkobiercami majątku w Polsce zostali Katarzyna Branicka, Jadwiga Reyowa i Adam Branicki, który odziedziczyli go w trzech równych częściach 1. 1 Archiwum Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, Materiały Źródłowe, teczka nr DA.47 Wil., Wypis aktu notarialnego zeznanego przed Wacławem Dominikiem Paszkowskim, notariuszem przy wydziałach hipotecznych Sądu Okręgowego w Warszawie z 5 maja 1927 r., repertorium na 1927 rok, nr 1218, s. 5; M. Kłusek, Dokumenty do dziejów wilanowskiej nieruchomości ziemskiej. Seria A. XX wiek, t. I: Bilanse Dóbr i Interesów Adama hr. Branickiego za lata 1928/1929, 1929/1930, 1931/1932, 1932/1933, 1933/1934, 1934/1935, 1935/1936 oraz Bilans Dóbr Wilanowskich i Interesów Adama hr. Branickiego za rok 1937/1938, Kraków 2011, s. 17, 9.

44 Mirosław Kłusek Masa spadkowa w Polsce po Ksawerym Branickim obejmowała zarówno aktywa, jak i pasywa. Najważniejszym jej składnikiem był podwarszawski kompleks dóbr ziemskich zlokalizowany po obu stronach Wisły, wraz z królewską rezydencją w Wilanowie i zbiorami sztuki oddanymi tam w 1805 roku do użytku publicznego jako muzeum. Kompleks ten wszedł do majątku Branickich w 1892 roku na mocy testamentu zmarłej bezdzietnie Aleksandry z Potockich Potockiej, wdowy po Auguście Potockim, ostatnim spadkobiercy Stanisława Kostki Potockiego, założyciela muzeum. W skład dóbr ziemskich wchodził Wilanów z folwarkami, przyległościami i przynależnościami w powiatach: warszawskim i grójeckim wraz z wydzielonymi z tych dóbr w sześciu oddzielnych księgach nieruchomościami Wille Anin, Działki Anin, Folwark Dąbrówka, Folwark Służewiec, Folwark Paluch i część folwarku Służewiec i Kolonia Adamówka Wilanowska, które znajdowały się w pow. warszawskim. Po ujawnieniu do podatku spadkowego, w grudniu 1926 roku nastąpiło określenie kwoty podatku spadkowego. Dokonano jej na podstawie wyceny sporządzonej dla celów tegoż podatku 2. Całość dóbr ziemskich została wyceniona na 7 837 448 zł 3. Do nieruchomości odziedziczonych po Ksawerym Branickim należało sześć budynków w Warszawie. Dom na rogu ulicy Nowy Świat i Smolnej oszacowany na 1225 tys. zł, cztery nieruchomości przy ulicy Smolnej uregulowane w jednej księdze wieczystej o łącznej wartości 1345 tys. zł oraz dom na rogu ulicy Nowy Świat i Foksal wyceniony na 1250 tys. zł 4. Masę spadkową dotyczącą ruchomości podzielono na zbiory muzealne w Wilanowie wycenione na 500 tys. zł i ruchomości w domu prywatnym w Wilanowie o wartości 130 tys. zł 5. Reasumując, według wyceny sporządzonej dla celów określenia podatku spadkowego, aktywa masy spadkowej po Ksawerym Branickim w Polsce wyniosły w sumie 12 804 486 zł. Ze względu na fakt, że znajdujące się w dobrach wilanowskich: historyczny pałac, zbiory muzealne i parki wymagały wysokich nakładów finansowych na ich utrzymanie, przed dokonywaniem podziału spadku spadkobiercy podjęli decyzję o przyjęciu dla działu dobra wilanowskie w wycenie dóbr ze znajdującymi się w nich zbiorami, ruchomościami i inwentarzami wartości o 1/4 mniejszej, niż obiekty te zostały oszacowane do 2 M. Kłusek, Dokumenty do dziejów..., s. 9. 3 Archiwum Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, Materiały Źródłowe, teczka nr DA.47 Wil., Wypis.., s. 6. 4 Ibidem, s. 7. 5 Ibidem.

Wycena nieruchomości i ruchomości wilanowskiej... 45 obliczenia podatku spadkowego. W związku z tym szacunek tych obiektów wynoszący 8 616 600 zł, gdzie dobra wilanowskie to 7 837 448 zł, a pozostała część przypadająca na remanenty gospodarcze w Wilanowie i zarządu pałaców, parków i sadów, zbiory muzealne oraz ruchomości w domu prywatnym, został pomniejszony przez spadkobierców o kwotę 2 154 150 zł i w rezultacie dla wilanowskiej nieruchomości ziemskiej została podana kwota 6 462 450 zł 6. Szacunek wartości dóbr wilanowskich, zbiorów muzealnych i ruchomości w domu prywatnym, dokonany przez spadkobierców dla celów obliczenia podatku spadkowego na 8,5 mln zł, budzi istotne wątpliwości. Zarzut niedoszacowania odziedziczonego przez spadkobierców majątku wilanowskiego formułowano wówczas publicznie. Kurier Czerwony w listopadzie 1929 roku informował o milionowych stratach skarbu państwa przy obliczaniu podatku spadkowego należnego od sukcesorów po Ksawerym Branickim: Dobra o powierzchni 12 052 morgów, ciągnące się w kilku gminach Braniccy oszacowali po 633 zł. za morgę [...] podczas gdy gołe (niezadrzewione) grunty chłopskie ocenia się na 3, 6 lub 10 tys. zł. Wszystkie zabytki muzealne i zbiory w pałacu Zarząd Dóbr Wilanowskich ocenił na 500 000 zł. [...] Hrabiowie Braniccy szacując swe rozliczne dobra i nieruchomości na łączną sumę 8 milionów podali najwyżej 1/20 część istotnej ich wartości 7. W wycenie dokonanej zaledwie kilka lat później (w pierwszej połowie 1934 roku), sporządzonej dla wilanowskiej nieruchomości ziemskiej, zbiorów muzealnych, bez ruchomości w domu prywatnym została podana już wartość 64 mln zł 8. Grunta parcelowane i przeznaczone do parcelacji: Kabaty, Anin, Służew, Folwark Służew, Wolica, Moczydło, Paluch, Zastów oraz pozostałe tereny: Leśnictwo Chojnów, Leśnictwo Laski, Ogrody Zawady, Ogrody Natolin, Folwark Powsin zostały wycenione przez Główny Zarząd Dóbr i Interesów Adama hr. Branickiego na 49,7 mln zł. Natomiast pałace w Wilanowie i Natolinie wraz z zabytkami, według komisji składającej się z profesorów Lauterbacha, Kopery i Rutkowskiego, sporządzającej szacunek dla Państwowego Banku Rolnego 6 Ibidem, s. 8 9; M. Kłusek, Dokumenty do dziejów..., s. 10. 7 Archiwum Muzeum Pałacu w Wilanowie, Materiały Źródłowe, teczka nr 310, Kurier Czerwony, 5.09.1929, nr 204; M. Kłusek, Dokumenty do dziejów..., s. 12. 8 Archiwum Główne Akt Dawnych (AGAD), Archiwum Gospodarcze Wilanowskie (AGWil) Dział XV, sygn. 2, Podanie Józefa Brensztierna-Pfanhausera generalnego plenipotenta Adama hr. Branickiego do Ministerstwa Skarbu i Państwowego Banku Rolnego 8 sierpnia 1934 roku, s. 4.

46 Mirosław Kłusek przedstawiały wartość 14 215 tys. zł 9. Interesującym jest również, że przy dziale spadku wartość zbiorów muzealnych w Wilanowie określono na 500 tys. zł, tymczasem w dokonanym w lipcu 1933 roku przez Adama hr. Branickiego na rzecz Państwowego Banku Rolnego akcie zastawu zbiorów muzealnych, ustanowionego celem dodatkowego zabezpieczenia weksli wystawionych przez Branickiego na zlecenie PBR Oddział Główny, wartość zbiorów oszacowano na 3,2 mln zł 10, przy tym nie była to całość zbiorów objętych działem. W międzyczasie, w 1929 roku Adam Branicki sprzedał wartościowy dywan perski ze zbiorów wilanowskich za cenę 866 tys. zł 11. Już ta pozycja przewyższa wartość podaną w dziale spadku dla całości zbiorów. Podobnie bardzo duże rozbieżności w wycenie dotyczą ruchomości. Podana ich wartość 130 tys. zł z pewnością daleko odbiegała od stanu faktycznego, jeżeli w bilansie za rok 1931/1932 figuruje pozycja mówiąca o przeznaczeniu do sprzedaży 7 szmaragdów, będących prywatną własnością hrabiego Adama Branickiego za kwotę 532 tys. zł 12. Do powyższych kwot należałoby doliczyć wartość gruntów sprzedanych z dóbr wilanowskich w okresie od 1927 roku do połowy 1934 roku, a mogły to być dość pokaźne kwoty, skoro Adam Branicki tylko w dwóch latach gospodarczych 1932/1933 i 1933/1934 tylko za sprzedaż 153 ha gruntów otrzymał 3 mln zł 13. Kierując się charakterem sporządzonej w połowie 1934 roku wyceny wartości dóbr wilanowskich oraz faktem, że był on oparty na niezależnych ekspertyzach i rynkowych cenach ziemi, należy stwierdzić, iż szacunek ten odzwierciedlał rzeczywistą wartość wilanowskiej nieruchomości ziemskiej. Szukając przyczyn tak ogromnej różnicy w wycenie dóbr z końca 1926 roku i z połowy 1934 roku, należy sprawdzić, czy aby nie jest ona wynikiem wzrostu cen: ziemi lub stałych mierników wartości: walut zagranicznych, złota i żyta w okresie pomiędzy nabyciem przez Adama Branickiego w 1927 roku wilanowskiej nieruchomości ziemskiej, a wyceną wilanowskiej nieruchomości ziemskiej, pałaców i zbiorów muzealnych, dokonaną w pierwszej połowie 1934 roku przez Główny Zarząd Dóbr i Interesów Adama hr. Branickiego. Wartość wilanow- 9 Ibidem, s. 9. 10 Archiwum Państwowe m. st. Warszawy, Kancelaria Walerego Romana notariusza w Warszawie, sygn. 35, s. 63 verso, 64, numer porządkowy 1177. 11 Szerzej o sprzedaży dywanu perskiego: P. Szpanowski, Zaginiony Dywan Wilanowski, Studia Wilanowskie 2009, t. XVI, s. 64 72; M. Kłusek, Dokumenty do dziejów..., s. 12. 12 AGAD, AGWiL Dział XVI, sygn. 367, Bilans za rok 1931/1932, s. 10. 13 AGAD, AGWiL Dział XVI, sygn. 370, Bilans za rok 1931/1932, s. 10, 37 39; sygn. 371, Bilans za rok 1933/1934, s. 33 36; M. Kłusek, Dokumenty do dziejów..., s. 10 11, 23.

Wycena nieruchomości i ruchomości wilanowskiej... 47 skiej nieruchomości ziemskiej oszacowaną pod koniec 1926 roku na 7,8 mln zł należałoby uznać za właściwą, pod warunkiem, że ceny ziemi i stałych mierników wartości do 1934 roku wzrosły prawie 10-krotnie. Stałe mierniki wartości Wytypowanie jako stałych mierników wartości kursu dolara amerykańskiego, cen żyta i złota wynika głównie z faktu, iż w Polsce międzywojennej nauczone doświadczeniem inflacyjnym instytucje kredytu długoterminowego emitowały listy zastawne opiewające również na stały miernik wartości: dolary amerykańskie, złoty w złocie oraz żyto. Przykładem było Poznańskie Ziemstwo Kredytowe, które uruchomiło długoterminowy kredyt ziemski w formie 8% dolarowych listów zastawnych i 6% listów żytnich 14. Rozwój cen żyta, dolara, złota i inflacji w latach 1926 1934 przedstawiają poniżej zamieszczone tabele (tabela: 1, 2, 3, 4, 5). Tabela 1. Przeciętne ceny hurtowe czterech podstawowych zbóż w Polsce w latach 1926 1934 według notowań giełdy poznańskiej [zł] Artykuły Jednostka miary Rok 1926 1927 1928 1929 1930 1931 1932 1933 1934 Pszenica 1 q 44,4 50,4 47,4 42,8 35,5 29,9 24,6 27,2 17,8 Żyto 1 q 30,1 42,5 40,9 28,4 19,1 23,3 20,7 16,3 15,1 Jęczmień 1 q 29,6 39,5 39,3 31,5 25,0 25,4 21,1 15,9 18,9 Owies 1 q 28,3 35,5 37,1 27,1 18,4 23,2 17,9 13,1 14,3 Źródło: Mały Rocznik Statystyczny za lata 1930 1937. Tabela 2. Przeciętne ceny miejscowe płacone producentom rolnym w Polsce w latach gospodarczych: 1926/1927, 1927/1928 i 1933/1934 [zł] Artykuł Jednostka miary Rok gospodarczy a 1926/1927 1927/1928 1933/1934 Pszenica 1 q 50,19 51,68 18,84 Żyto 1 q 39,14 42,50 13,02 Jęczmień 1 q 34,61 39,66 12,38 Owies 1 q 34,00 38,52 11,26 Ziemniaki jadalne 1 q 9,72 9,34 3,83 Wieprz żywej wagi 1 kg 2,02 2,04 0,79 14 M. Kłusek, Państwowy Bank Rolny w latach 1919 1949. Studium historyczno-prawne, Warszawa 2013, s. 75.

48 Mirosław Kłusek Mleko 1 l 0,30 0,15 Jaja 10 sztuk 1,58 0,60 Koń roboczy 1 sztuka 337 419 157 Krowa dojna 1 sztuka 375 478 155 a Rok gospodarczy od 1 sierpnia do 31 lipca następnego roku kalendarzowego. Źródło: Mały Rocznik Statystyczny 1931, s. 92; 1937, s. 231. Tabela 3. Przeciętne kursy walut na giełdzie w Warszawie w latach 1926 1934 [zł] Waluta Rok 1926 1927 1928 1929 1930 1931 1932 1933 1934 1 USD a 8,9 8,9 8,9 8,9 8,9 8,9 8,9 7,2 5,3 1 b 43,5 43,4 43,4 43,4 43,4 40,5 31,3 29,6 26,8 100 FRF c 28,9 35,1 35,0 34,9 35,0 35,0 35,0 35,0 34,9 100 CHF d 172,2 172,4 171,7 171,9 172,9 173,2 173,2 172,6 171,2 100 RM e 211,8 212,3 212,4 211,9 212,5 211,1 211,8 211,9 209,4 a Od 31 stycznia 1934 r. 1 $ = 5,3. b Funt angielski c Frank francuski d Frank szwajcarski e Marka niemiecka Źródło: Mały Rocznik Statystyczny za lata 1930 1937. Tabela 4. Cena uncji złota w latach 1926 1934 [$] Rok Cena maksymalna Cena minimalna Cena na 31 grudnia 1926 20,67 20,67 20,67 1927 20,67 20,67 20,67 1928 20,67 20,67 20,67 1929 20,67 20,67 20,67 1930 20,67 20,67 20,67 1931 20,67 20,67 20,67 1932 20,67 20,67 20,67 1933 34,06 20,67 32,32 1934 35,00 34,06 35,00 Źródło: http://www.andrzejbaranowski.pl/auceny.htm. Tabela 5. Wskaźnik cen hurtowych w Polsce w latach 1926 1933 Lata Ogólny a Żywność i używki Artykuły przemysłowe 1926 89 82 94 1927 100 100 100

Wycena nieruchomości i ruchomości wilanowskiej... 49 1928 101 97 104 1929 96 86 103 1930 82 69 94 1931 71 60 79 1932 62 52 70 1933 57 46 65 a Obliczenia oparto na cenach 76 artykułów. Źródło: Mały Rocznik Statystyczny 1933, s. 92; Mały Rocznik Statystyczny 1934, s. 119. Cena ziemi Dla badań na nad cenami ziemi w latach 1926 1934 podstawowe źródło stanowiły prace prof. Wiktora Schramma z Zakładu Ekonomiki Gospodarstw Wiejskich Uniwersytetu Poznańskiego, dotyczące cen ziemi woj. zachodnich oraz opracowania Głównego Urzędu Statystycznego. Publikacje Schramma zajmują się rozwojem cen w województwach zachodnich w latach 1920 1932 15. Wszystkie wymienione opracowania Schramma opierają się na kontraktach kupna sprzedaży składanych do zatwierdzenia do Okręgowych Urzędów Ziemskich. Średnia ceny za 1 ha ziemi była obliczana dla gospodarstw całych z budynkami i inwentarzem, gospodarstw bez inwentarza i parcel samej ziemi. Średnie ceny przeliczano na dolary USD i kwintale żyta. Również w Zakładzie Ekonomiki Gospodarstw Wiejskich powstała praca Władysława Tilgnera, Porównanie cen gospodarstw rolnych z lat 1920 1925 z rozwojem cen od 1800 1912 w poznańskim, Poznań 1927. Źródło danych i metodologia badania jest zbliżona do stosowanej przez Schramma. Średnie ceny zostały przeliczone na dolary i kwintale żyta 16. Opracowania cen ziemi sporządzane przez Główny Urząd Statystyczny od 1919 roku ze względu na źródła należy podzielić na dwa okresy: lata 1919 1922, oparte na materiale Głównego Urzędu Ziemskiego, składającego się z pozwoleń na przewłaszczenia 17 ; od 1924 roku opierające się na sieci wła- 15 W. Schramm, Targ ziemią w województwie pomorskim i poznańskim w latach 1920 1925, Poznań 1925 idem, Ceny gospodarstw wiejskich w latach 1926 1928, Poznań 1929; idem, Sprzedażne ceny gospodarstw wiejskich w woj. poznańskim i pomorskim, lata 1928 32, Roczniki Nauk Rolniczych i Leśnych 1935, t. XXXIV. 16 I. Staniewska-Maryanowska, H. Tumiłowicz, Ceny ziemi w Polsce w 1933 r., Statystyka Polski 1936, seria C, z. 31, s. 2. 17 E. Szturm de Szturm, Ceny ziemi, Kwartalnik Statystyczny 1924, t. I, z. 2.

50 Mirosław Kłusek snych korespondentów rolnych 18. Dla lat 1919 1922 zestawiano ceny najwyższe i najniższe kwartałami i niejednokrotnie nawet miesiącami przy parcelacji i sprzedaży majątków ziemskich powyżej 100 ha. Stosowano podział terytorialny, odpowiadający okręgom urzędów ziemskich. Od 1924 roku, w związku z przejściem na drogę ankietową, wprowadzono podział na całe gospodarstwa i parcele w obrocie wolnym i sprecyzowano podział gospodarstw rolnych na zagospodarowane i niezagospodarowane oraz rozszerzono o ceny przy parcelacji. Ponadto wprowadzono podział gleb w zależności od ich jakości na: buraczano-pszenna; dobra żytnia, zdatna pod pszenicę i koniczynę; słabsza żytnio-kartoflana; lichsza, piaszczysta oraz podmokła. Początkowo średnia cena za 1 ha była opracowana województwami. Od 1927 roku, w związku z obfitym i wiarygodnym materiałem, Główny Urząd Statystyczny zdecydował się połączyć w niewielkie grupy sąsiadujące ze sobą powiaty, w których ceny ziemi były takie same lub zbliżone. W ten sposób w prawie każdym województwie utworzono po 2 4 rejony, składające się z powiatów, w których ceny dla poszczególnych rodzajów gruntów były podobne. Dopiero po takim zgrupowaniu dokonano obliczeń przeciętnych cen ziemi dla poszczególnych województw 19. Województwo warszawskie zostało podzielone na cztery grupy powiatów o zbliżonych cenach ziemi: A Błonie, Ciechanów, Maków, Mława, Mińsk Mazowiecki, Płońsk, Przasnysz, Pułtusk, Radzymin, Skierniewice, Sochaczew; B Gostynin, Kutno, Lipno, Łowicz, Nieszawa, Płock, Rypin, Sierpc, Włocławek; C Rawa, Grójec; D Warszawa powiat (tabela: 8, 9, 10, 11, 12) 20. Z powodu trudności finansowych państwa w latach 1929 1932 nastąpiła przerwa w publikowaniu przez Główny Urząd Statystyczny statystyki cen ziemi. Niestety do wybuchu wojny ukazały się tylko jeden raz, dla 1933 roku. Podobnie jak w opracowaniach cen ziemi sporządzonych dla lat 1924 1928, dla cen ziemi z 1933 r. Główny Urząd Statystyczny swoje zestawienia oparł na odpowiedziach korespondentów rolnych. O wysokiej jakości materiału świadczy fakt, iż korespondenci byli regularnie dokształcani, a ich informacje na temat ważniejszych zjawisk przyrodniczych, gospodarczych i społecznych 18 M. Borowska, Ceny ziemi w r. 1925, Kwartalnik Statystyczny 1926, t. III, z. 2; E. Szturm de Szturm, Ceny ziemi w roku 1926, Kwartalnik Statystyczny 1927, t. IV, z. 2; idem, Ceny ziemi w r. 1927, Kwartalnik Statystyczny 1928, t. V, z. 1; E. Estreicher, Ceny ziemi w r. 1928, Kwartalnik Statystyczny 1929, t. VI, z. 2; I. Staniewska-Maryanowska, H. Tumiłowicz, Ceny ziemi w Polsce w 1933 r., Statystyka Polski 1936, seria C, z. 31. 19 E. Szturm de Szturm, Ceny Ziemi w 1927 r..., s. 674. 20 Ibidem, s. 675.

Wycena nieruchomości i ruchomości wilanowskiej... 51 były nadsyłane co najmniej raz na miesiąc lub nawet częściej 21. W 1933 roku Główny Urząd Statystyczny przy opracowaniu danych nadesłanych przez korespondentów rolnych za podstawę przyjął podział administracyjny, biorąc za jednostkę województwo. Ze względu na szczupłość materiału nie dało się zastosować wcześniej przyjętego podziału na rejony, składające się z powiatów o zbliżonych cenach. Zestawienie dane dla danego województwa uwzględniało wielkość gospodarstw rolnych, jakości gleby oraz rodzaj transakcji i zawierają: A. Gospodarstwa całe: 1) z inwentarzami i zapasami; 2) bez inwentarzy i zapasów. B. Sprzedaż cząstkowa: 1) odsprzedaż sąsiedzka; 2) parcelacja prywatna; 3) parcelacja oddłużeniowa. Ponadto dokonano podziału według kategorii wielkości sprzedawanego obszaru w następujący sposób: do 2 ha; 2 5 ha; 5 20 ha; 20 50 ha; 50 100 ha; 100 500 ha; powyżej 500 ha 22. Na koniec należy wspomnieć o pracy Stefana Biskupskiego dotyczącej cen ziemi w woj. poleskim 23. Główną bazę źródłową dla tej publikacji stanowiły kontrakty kupna sprzedaży znajdujące się w Okręgowym Urzędzie Ziemskim w Brześciu n/bugiem. Ponadto Biskupski korzystał z wyciągów z kancelarii rejentów oraz z danych Państwowego Banku Rolnego o sprzedaży ziemi państwowej w wolnym obrocie i parcelacji. Średnia cena ziemi została podana w złotych i frankach szwajcarskich 24. W oparciu o dostępny materiał źródłowy zostały opracowane tabele obrazujące rozwój cen ceny ziemi dla woj. warszawskiego dla lat: 1926 roku wycena wartości dóbr wilanowskich dokonana przez spadkobierców Ksawerego Branickiego dla celów obliczenia podatku spadkowego (tabela 6 i 7); 1927 roku nabycie przez Adama Branickiego ruchomości i nieruchomości wilanowskiej nieruchomości ziemskiej (tabela: 9, 10, 11, 12); 1933 roku powstanie wyceny wilanowskiej nieruchomości ziemskiej pałaców i zbiorów muzealnych dokonanej przez Główny Zarząd Dóbr i Interesów Adama hr. Branickiego (tabela: 13, 14, 15, 16, 17) 25. 21 I. Staniewska-Maryanowska, H. Tumiłowicz, Ceny..., s. 1. 22 Ibidem, s. 7. 23 S. Biskupski, Ceny ziemi w woj. poleskim w latach 1924 1929, Warszawa 1931. 24 I. Staniewska-Maryanowska, H. Tumiłowicz, Ceny..., s. 2 3. 25 Ceny z 1933 roku można traktować jako właściwe dla tej wyceny, pomimo że podanie Józefa Brensztierna-Pfanhausera generalnego plenipotenta Adama hr. Branickiego do Ministerstwa Skarbu i Państwowego Banku Rolnego, które zawiera wycenę jest datowane na 8 sierpnia 1934 roku. Po pierwsze, jest to data złożenia, a ceny musiały być opracowywane wcześniej, czyli praktycznie na podstawie danych z 1933 roku. Po drugie, ceny w 1934 roku nie były wyższe od cen z 1933 roku, gdyż w 1934 miał miejsce dalszy spadek cen ziemi w Polsce.

52 Mirosław Kłusek Rodzaj gospodarstwa Tabela 6. Cena za całe majątki w obrocie wolnym za 1 ha w zł w 1926 r. dla woj. warszawskiego Buraczano- Dobra żytnia, zdatna pod Słabsza żytnio-kartoflana, Lichsza piaszczysta -pszenna pszenicę i koniczynę wymagająca nawożenia oraz podmokła Z zabudowaniami 1 204 1 008 752 511 Bez zabudowań 950 790 562 363 Źródło: E. Szturm de Szturm, Ceny Ziemi w roku 1926 r., Kwartalnik Statystyczny 1927, t. IV, z. 2, s. 338. Teren Lichsza piaszczysta oraz podmokła Polska 1 190 1 004 761 527 Woj. warszawskie 1 022 801 608 418 E. Szturm de Szturm, Ceny Ziemi w roku 1926 r., Kwartalnik Statystyczny 1927, t. IV, z. 2, s. 339. Tabela 8. Przeciętne ceny dla grup powiatów woj. warszawskiego dla całych majątków z zabudowaniami w obrocie wolnych za ha ziemi w 1927 roku [zł] Teren Lichsza piaszczysta oraz podmokła Polska 2 030 1 810 1 410 990 Woj. warszawskie 1 980 1 680 1 290 880 Grupa A 1 740 1 530 1 190 780 Grupa B 2 100 1 780 1 350 930 Grupa C 2 730 2 010 1 560 1 230 Źródło: E. Szturm de Szturm, Ceny Ziemi w 1927 r., Kwartalnik Statystyczny 1928, t. V, z. 1, s. 676. Tabela 9. Przeciętne ceny dla grup powiatów woj. warszawskiego dla całych majątków bez zabudowaniami w obrocie wolnych za ha ziemi w 1927 roku [zł] Tabela 7. Cena za 1 ha ziemi w zł przy parcelacji dobrowolnej w 1926 r. dla woj. warszawskiego Buraczano- -pszenna Dobra żytnia, zdatna pod pszenicę i koniczynę Słabsza żytnio-kartoflana, wymagająca nawożenia Buraczano- -pszenna Dobra żytnia, zdatna pod pszenicę i koniczynę Słabsza żytnio-kartoflana, wymagająca nawożenia Teren Buraczano- Dobra żytnia, zdatna Słabsza żytnio-kartoflana, Lichsza piaszczysta -pszenna pod pszenicę i koniczynę wymagająca nawożenia oraz podmokła Polska 1 820 1 460 1 110 760 Woj. warszawskie 1 690 1 380 1 030 670 Grupa A 1 490 1 220 910 580

Wycena nieruchomości i ruchomości wilanowskiej... 53 Grupa B 1 770 1 480 1 110 720 Grupa C 2 450 1 830 1 350 950 Źródło: E. Szturm de Szturm, Ceny Ziemi w 1927 r., Kwartalnik Statystyczny 1928, t. V, z. 1, s. 676. Tabela 10. Przeciętne ceny za ha dla wszystkich rodzajów gleb przy sprzedaży całych majątków bez uwzględnia rodzajów gleby w 1927 roku [zł] Teren Z zabudowaniami Bez zabudowań Polska 1 560 1 290 Woj. warszawskie 1 460 1 190 Grupa A 1 310 1 050 Grupa B 1 540 1 270 Grupa C 1 880 1 650 Źródło: E. Szturm de Szturm, Ceny Ziemi w 1927 r., Kwartalnik Statystyczny 1928, t. V, z. 1, s. 678. Tabela 11. Przeciętne ceny dla grup powiatów woj. warszawskiego przy dobrowolnej parcelacji za ha ziemi w 1927 roku [zł] Teren Buraczano- Dobra żytnia zdatna Słabsza żytnio-kartoflana, Lichsza piaszczysta -pszenna pod pszenicę i koniczynę wymagająca nawożenia oraz podmokła Polska 1 850 1 490 1 330 780 Woj. warszawskie 1 770 1 450 1 100 740 Grupa A 1 540 1 260 940 680 Grupa B 1 860 1 540 1 200 790 Grupa C 2 600 2 070 1 550 900 Źródło: E. Szturm de Szturm, Ceny Ziemi w 1927 r., Kwartalnik Statystyczny 1928, t. V, z. 1, s. 679. Tabela 12. Przeciętne ceny dla wszystkich rodzajów gleb przy parcelacji dobrowolnej za 1 ha w 1927 roku [zł] Teren 1927 r. Polska 1 310 Woj. warszawskie 1 270 Grupa A 1 110 Grupa B 1 350 Grupa C 1 780 Źródło: E. Szturm de Szturm, Ceny Ziemi w 1927 r., Kwartalnik Statystyczny 1928, t. V, z. 1, s. 680.

54 Mirosław Kłusek Ze względu na brak danych statystycznych dla powiatu warszawskiego w tabelach: 8, 9, 10, 11, 12 nie została uwzględniona grupa D 26. Tabela 13. Średnia cena za 1 ha dla gospodarstw z inwentarzem i zapasami w woj. warszawskim w 1933 roku [zł] Grupa wielkości Ziemia dobra (pszeniczno-buraczana) Ziemia średnia (żytnio-ziemniaczana) Ziemia słaba (słabe piaski i grunty podmokłe) Do 2 ha 2 000 1 537 2 5 ha 1 513 1 284 1 037 5 20 ha 1 722 1 244 654 20 50 ha 1 835 1 497 50 100 ha 871 964 100 500 ha 1 614 1 025 Źródło: I. Staniewska-Maryanowska, H. Tumiłowicz, Ceny ziemi w Polsce w 1933 r., Statystyka Polski 1936, seria C, z. 31, s. 9. Tabela nr 14. Średnia cena za 1 ha dla gospodarstw bez inwentarza i zapasów w woj. warszawskim w 1933 roku [zł] Grupa wielkości Ziemia dobra (pszeniczno-buraczana) Ziemia średnia (żytnio-ziemniaczana) Ziemia słaba (słabe piaski i grunty podmokłe) Do 2 ha 1 925 1 080 2 5 ha 1 487 1 041 512 5 20 ha 1 424 1 097 621 20 50 ha 1 119 844 50 100 ha 654 Źródło: I. Staniewska-Maryanowska, H. Tumiłowicz, Ceny ziemi w Polsce w 1933 r., Statystyka Polski 1936, seria C, z. 31, s. 10. Tabela 15. Średnia cena za 1 ha przy odsprzedaży sąsiedzkiej w woj. warszawskim w 1933 roku [zł] Grupa wielkości Ziemia dobra (pszeniczno-buraczana) Ziemia średnia (żytnio-ziemniaczana) Ziemia słaba (słabe piaski i grunty podmokłe) Do 2 ha 1 363 984 468 2 5 ha 1 283 981 479 5 20 ha 1 267 768 494 20 50 ha 1 161 50 100 ha 1 608 600 Źródło: I. Staniewska-Maryanowska, H. Tumiłowicz, Ceny ziemi w Polsce w 1933 r., Statystyka Polski 1936, seria C, z. 31, s. 12. 26 E. Szturm de Szturm, Ceny Ziemi w 1927 r..., s. 677.

Wycena nieruchomości i ruchomości wilanowskiej... 55 Tabela 16. Średnia cena za 1 ha z parcelacji prywatnej w woj. warszawskim w 1933 roku [zł] Grupa wielkości Ziemia dobra (pszeniczno-buraczana) Ziemia średnia (żytnio-ziemniaczana) Ziemia słaba (słabe piaski i grunty podmokłe) Do 2 ha 1 076 807 450 2 5 ha 1 398 719 540 5 20 ha 1 600 958 549 Źródło: I. Staniewska-Maryanowska, H. Tumiłowicz, Ceny ziemi w Polsce w 1933 r., Statystyka Polski 1936, seria C, z. 31, s. 13. Tabela 17. Wartość hektara ziemi bez zabudowań, inwentarza i zapasów według oszacowań korespondentów rolnych dla woj. warszawskiego w drugim półroczu 1933 roku [zł] Grupa wielkości Ziemia dobra Ziemia średnia (pszeniczno-buraczana) (żytnio-ziemniaczana) Ziemia słaba (słabe piaski i grunty podmokłe) Włościańskie małe 1 136 874 514 Włościańskie większe 1 114 851 481 Folwarczne 1 020 789 439 Wielkie dobra ziemskie 960 726 416 Źródło: I. Staniewska Maryanowska, H. Tumiłowicz, Ceny ziemi w Polsce w 1933 r., Statystyka Polski 1936, seria C, z. 31, s. 13. Wnioski Z analizy danych Głównego Urzędu Statystycznego wynikają następujące wnioski. Przeciętna cena hurtowa żyta według notowań giełdy poznańskiej w 1934 roku wynosiła 15,1 zł za 1 q, co w stosunku do ceny z 1926 roku wynoszącej 30,1 zł za 1 q, co stanowiło spadek o 50% (tabela 1). Znacznie większy spadek cen żyta, bo aż o 70% miał miejsce w przypadku przeciętnej ceny miejscowej płaconej producentom rolnym w Polsce. W roku gospodarczym 1926/1927 za 1 q żyta producenci rolni otrzymali przeciętnie 39 zł, a w roku 1933/1934 było to jedynie 13 zł. Wyraźny spadek cen w omawianym okresie zanotowało nie tylko żyto, ale również inne płody rolne (tabela 1 i 2) oraz ceny hurtowe pozostałych artykułów. W okresie od 1926 r. do końca 1933 roku ceny hurtowe ogólnie spadły o ponad 40%, żywności i używek o ponad 50%, a artykułów przemysłowych o 35% (tabela 5). Tendencja spadkowa wskaźnika cen utrzymała się w roku następnym (1934 roku). O kolejne kilka procent spadły

56 Mirosław Kłusek ceny żywności, używek, artykułów rolnych krajowych i artykułów przemysłowych 27. Na wartości w stosunku do złotego stracił również dolar amerykański. W 1926 roku przeciętny kurs dolara wynosił 8,9 zł, w 1933 roku 7,2 zł, a w 1934 roku było to 5,3 zł za 1 $ (tabela 3). Cena dolara w 1934 roku w stosunku do ceny z 1926 roku spadła o 40%. Ze stałych mierników wartości, spadku nie zanotowała cena złota. Średnia światowa cena uncji w 1926 roku wynosiła 20,67 $, co po pomnożeniu przez aktualny wtedy kurs dolara 8,9 zł, daje nam 184 zł za uncję złota. W 1934 roku średnia cena uncji wzrosła do 34,5 $, jednak z powodu spadku przeciętnego kurs dolara do 5,3 zł, cena złota nie wzrosła i pozostała na poziomie 184 zł za uncję (tabela 3 i 4). Od 1934 roku cena złota do wybuchu II wojny światowej utrzymywała się na stałym poziomie, 35 $ za uncję 28. Z danych zawartych w tabelach o numerach od 8 do 17 wynika, że: średnia cena za 1 ha ziemi dla wszystkich rodzajów gleby dla woj. warszawskiego wynosiła: dla majątków z zabudowaniami: w 1926 roku 870 zł, w 1927 roku 1460 zł, w 1933 roku 1070 zł; dla majątków bez zabudowań: w 1926 roku 666 zł, w 1927 roku 1190 zł, w drugiej połowie 1933 roku 776 zł; przy parcelacji dobrowolnej: w 1926 roku 712 zł, w 1927 roku 1290 zł, w 1933 roku 900 zł. Według danych Głównego Urzędu Statystycznego ceny ziemi w 1933 roku, w stosunku do 1926 roku wzrosły około 20%, a w stosunku do 1927 roku zmalały o około 40%. Natomiast z badań przeprowadzonych przez Wiktora Schramma nad kształtowaniem się przeciętnej ceny za ha gruntów rolnych dla gospodarstw typu folwarcznego o obszarze 100 1000 ha w województwach zachodnich wynika, że cena 1 ha ziemi w 1933 roku kosztowała identycznie jak w 1926 roku 950 zł 29. Biorąc pod uwagę zastrzeżenia badających ceny w 1926 roku, co do ich jakości, należy się przychylić do ustaleń Schramma i stwierdzić, że ceny ziemi w 1933 roku były na poziomie z 1926 roku. Na podstawie powyższych ustaleń należy stwierdzić: po pierwsze, rzeczywistą wartość wilanowskiej nieruchomości ziemskiej podaje nam wycena dóbr wilanowskich z połowy 1934 roku, gdyż została oparta na niezależnych ekspertyzach i rynkowych cenach ziemi oraz bilanse Dóbr Wilanów. 27 Mały Rocznik Statystyczny 1935, s. 145. 28 http://www.andrzejbaranowski.pl/auceny.htm. 29 W opracowaniach Schramma przeciętna cena za ha gruntów rolnych dla gospodarstw typu folwarcznego o obszarze 100 1000 ha dla województwa warszawskiego nie odbiegała od województw zachodnich, dla 1926 roku było to 980 zł za 1 ha. W. Schramm, Ceny gospodarstw wiejskich w latach 1926 1928, Poznań 1928, s. 73; idem, Ceny ziemi, Warszawa 1935, s. 7.

Wycena nieruchomości i ruchomości wilanowskiej... 57 Po drugie, z analizy ruchu cen: ziemi, dolara amerykańskiego, żyta i złota wynika, iż brak jest przesłanek co do tego, aby wartość wilanowskiej nieruchomości ziemskiej oszacowana pod koniec 1926 roku na 7,8 mln zł wzrosła do 64 mln zł w 1934 roku. Wręcz przeciwnie, przynajmniej w przypadku pałaców, inwentarza żywego i martwego, ze względu na kilkudziesięcioprocentowy spadek cen, a co za tym idzie, wzrost siły nabywczej złotego, powinna spaść. Niewiele tu zmienia fakt, że wartość muzealiów i budynków pałacowych mogła wzrosnąć w świetle dostępnych bilansów Dóbr i Interesów Adama hr. Branickiego za lata 1928/1929 1933/1934 o 270 tys. zł. Taką kwotę w tym okresie przeznaczono na prace związane z remontami, inwestycjami w muzeum oraz konserwacją budynków pałacowych 30. Zwłaszcza że od wartości wyjściowej budynków pałacowych należy odliczyć ich amortyzację. Rata amortyzacyjna dla budowli dóbr wilanowskich wynosiła 2% w skali roku 31. W bilansach o te dwa procent każdego roku była pomniejszana wartość pałaców, co w sumie daje spadek wartości pałaców w 1934 roku w stosunku do 1926 roku o 16%. Po trzecie, aby uchwycić rzeczywistą wartość ruchomości i nieruchomości wilanowskiej nieruchomości ziemskiej do kwoty 64 mln zł podanej w wycenie z połowy 1934 roku należy doliczyć sprzedany przez Adama Branickiego w 1929 roku dywan perski ze zbiorów wilanowskich za cenę 866 tys. złotych, przeznaczone do sprzedaży w 1931/1932 roku siedem szmaragdów za kwotę 532 tys. zł oraz 3 mln zł uzyskane ze sprzedaży 153 ha gruntów z dóbr wilanowskich w dwóch latach gospodarczych 1932/1933 i 1933/1934. Reasumując, ruchomości i nieruchomości wilanowskiej nieruchomości ziemskiej w momencie nabycia ich przez Adama Branickiego w 1927 roku powinny zostać wycenione na co najmniej 68 mln zł, a nie jak to miało miejsce na 7,8 mln zł. Właściwy szacunek oznaczałby dla spadkobierców Ksawerego Branickiego ogromne obciążenie podatkiem spadkowym. W latach dwudziestych międzywojnia podatek od spadków był w Polsce dość skomplikowany. Początkowo w każdej z trzech byłych dzielnic zaborów obowiązywało odrębne ustawodawstwo 32. Unifikacja przepisów nastąpiła w maju 1920 roku 33. Ustawa w przedmiocie zmiany przepisów o opodatkowaniu spadków i darowizn wprowadza- 30 M. Kłusek, Dokumenty do dziejów..., s. 17, 94. 31 Ibidem, s. 95, 254. 32 E. Taylor, Polityka skarbowa i system podatkowy Rzeczypospolitej Polskiej, Poznań 1929, s. 249 260. 33 Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. RP) 1920, nr 49, poz. 299, s. 840 850.

58 Mirosław Kłusek ła przepisy wspólne na terytorium całego państwa odnoszące się głównie do kwoty podatku i zwolnień. Ustawa z 29 maja 1920 roku w następnych latach miała kilka nowelizacji i zmian: ustawa z 18 maja 1921 roku o uwolnieniu aktów pomocy dla żołnierzy wojska polskiego od opłat skarbowych 34 ; ustawa z 31 marca 1922 roku w przedmiocie zmiany niektórych przepisów o opodatkowaniu spadku i darowizn 35 ; ustawa z 24 marca 1923 roku w przedmiocie wyrównywania opłat stemplowych oraz podatków: spadkowego i stemplowego 36 ; rozporządzenie ministra Skarbu z 4 maja 1923 roku w przedmiocie jednolitego tekstu przepisów ustawowych o podatkowaniu spadków i darowizn na obszarze b. dzielnicy rosyjskiej 37 ; ustawa z 18 lipca 1924 roku w przedmiocie zmiany niektórych przepisów o opodatkowaniu spadków i darowizn 38 ; ustawa z 2 lipca 1925 roku w przedmiocie zmiany ustawy z dnia 18 lipca 1924 roku o opodatkowaniu spadków i darowizn 39. Dla nas istotna jest ustawa z 29 maja 1920 roku, rozporządzenie z 4 maja 1923 roku oraz ustawa z 18 lipca 1924 roku. Stopa podatku od spadku była progresywna w stosunku do pokrewieństwa spadkobiercy do spadkodawcy oraz do wielkości czystej wartości nabytego majątku przez każdego spadkobiercę. Ze względu na stopień pokrewieństwa taryfa opodatkowania spadków i darowizn rozróżniała pięć grup: małżonek i zstępni; wstępny, przysposobiony, zięć lub synowa; rodzeństwo rodzone lub przyrodnie, dzieci rodzeństwa, pasierb; krewni do 4 stopnia, wcześniej niewymienieni (rodzeństwo rodziców, rodzeństwo dziadków, wnukowie rodzeństwa, rodzeństwo stryjeczne lub cioteczne); ostania piata grupa obejmowała pozostałych. Natomiast ze względu na czystą wartość otrzymanego majątku w złotych rozróżniano 15 stopni oznaczonych literami od a do o : a do 3 tys.; b ponad 3 do 5 tys.; c ponad 5 do 10 tys.; d ponad 10 do 20 tys.; e ponad 20 do 50 tys.; f ponad 50 do 100 tys.; g ponad 100 do 200 tys.; h ponad 200 do 500 tys.; i ponad 500 tys. do 1 mln; j ponad 1 do 2 mln; k ponad 2 mln do 5 mln; l ponad 5 do 10 mln; m ponad 10 do 20 mln; n ponad 20 do 50 mln; o ponad 50 mln. Spadkobiercy Ksawerego Branickiego należeli do pierwszej grupy, gdzie podatek dla wielkości czystej nabytego majątku wymierzało się według następującej stopy 34 Dz.U. RP 1921, nr 46, poz. 279, s. 678 679. 35 Dz.U. RP 1922, nr 33, poz. 263, s. 468 469. 36 Dz.U. RP 1923, nr 44, poz. 296, s. 471 478. 37 Dz.U. RP 1923, nr 55, poz. 391, s. 607 613. 38 Dz.U. RP 1924, nr 72, poz. 699, s. 1045 1047. 39 Dz.U. RP 1925, nr 86, poz. 590.

Wycena nieruchomości i ruchomości wilanowskiej... 59 procentowej: do 10 tys. zwolnienie z podatku; ponad 10 do 20 tys. 2%; ponad 20 do 50 tys. 4%; ponad 50 do 100 tys. 6%; ponad 100 do 200 tys. 7%; ponad 200 do 500 tys. 8%; ponad 500 tys. do 1 mln 9%; ponad 1 do 2 mln 10%; ponad 2 mln do 5 mln 11%; ponad 5 do 10 mln 12%; ponad 10 do 20 mln 13%; ponad 20 do 50 mln 14%; ponad 50 mln 14% 40. Konkludując, w świetle dotychczasowych ustaleń w sprawie wyceny ruchomości i nieruchomości wilanowskiej nieruchomości ziemskiej w momencie nabycia ich przez Adama Branickiego w 1927 roku oraz obowiązującego w tym czasie prawa podatkowego od spadków możemy stwierdzić, że kwota podatku spadkowego naliczonego od ruchomości i nieruchomości wilanowskiej nieruchomości ziemskiej na około 1 mln zł, powinna wzrosnąć do co najmniej 11 mln zł. Biorąc pod uwagę, iż nawet podatek w wymierzonej kwocie nie był do udźwignięcia przez Adama Branickiego 41, należy przypuszczać z dużym prawdopodobieństwem, że jedenastokrotny wzrost podatku od spadku wiązałby się z koniecznością natychmiastowej sprzedaży znacznej części dóbr wilanowskich. Summary The fact, that movabilities and properties of Wilanów land property in the moment of buying them by Adam Branicki in 1927 should hale been evaluated at least 68 millions zloty, and not like it took part on 7,8 millions zlotys results from the researches which was carried out. It means, that under existed obligatory tax law of inheritance in that period, the amount of inheritance tax calculated from movabilities and properties of Wilanów land property for about 1 million zloty should increase at least to 11 millions zloty. Regarding, that even tax in fixe Mount wasn t to manager by Adam Branicki. It is supposed with high probality that single increase of inharitance tax Gould involve with the necessity of immediate sail of large part of Wilanów properties. Keywords: land property, property valuation, inheritance, tax, constant measures of values 40 Dz.U. RP 1924, nr 72, poz. 699, s. 1047. 41 M. Kłusek, Dokumenty do dziejów..., s. 14.