Mat. Symp. str. 157 165 Stanisław LASEK*, Jerzy WILCZKIEWICZ**, Andrzej BOGDAN** *Katowicki Holding Węglowy S.A., Katowice **Katowicki Holding Węglowy S.A. KWK Murcki, Katowice Park rekreacyjno sportowy POŁUDNIE na terenach poprzemysłowych w Katowicach Streszczenie Kopalnia Murcki w ramach prowadzonych działań zmierzających do zapobiegania negatywnemu oddziaływaniu jej funkcjonowania na środowisko i minimalizowania powodowanych uciążliwości, a także przywracania przyrodzie terenów zdegradowanych działalnością przemysłową, opracowała Koncepcję Parku Rekreacyjno Sportowego Południe. Powyższa koncepcja zakłada wykonanie rekultywacji i zagospodarowania w kierunku rekreacyjno sportowym nieczynnych przemysłowo kopalnianych zwałowisk w Katowicach Kostuchnie i Murckach, oraz w kierunku parkowo turystycznym terenu po byłych osadnikach Krystyna. Koncepcja ta otrzymała w lutym 2005 r. II nagrodę w konkursie Technośląsk na najlepszy projekt zagospodarowania terenów poprzemysło wych na Górnym Śląsku i w Zagłębiu, organizowanym przez Trybunę Górniczą. Będzie ona głównym tematem artykułu. 1. Wprowadzenie Kopalnia Murcki jest najstarszą czynną kopalnią w Polsce. Rok jej założenia 1657 jest przyjęty za wpisem w księgach książąt pszczyńskich o użyciu węgla kamiennego do świeżenia żelaza w kuźniach. Kopalnia wywiera negatywny wpływ na środowisko m. in. w postaci zwałowisk istniejących od początku XX w. W ramach prowadzonych działań zmierzających do zapobiegania negatywnemu oddziaływaniu jej funkcjonowania na środowisko i minimalizowania powodowanych uciążliwości, a także przywracania przyrodzie terenów zdegradowanych działalnością przemysłową KWK Murcki, opracowała Koncepcję Parku Rekreacyjno Sportowego Południe. Koncepcja zakłada zagospodarowanie terenów poprzemysłowych, które stanowią sąsiadujące ze sobą dwa nadpoziomowe zwałowiska odpadów górniczych w Murckach obszar A i Kostuchnie (skała płonna deponowana w okresie ostatnich 100 lat) obszar B oraz byłe osadniki wód popłuczkowych Krystyna obszar C (rys. 1.1). Powyższe obiekty usytuowane są w południowych dzielnicach Katowic w zasięgu drogi szybkiego ruchu relacji Katowice Bielsko Biała. Jako sztuczne pozostałości pogórnicze, w aktualnym stanie nie komponują się z naturalnym krajobrazem i otoczeniem. 157
S. LASEK, J. WILCZKIEWICZ, A. BOGDAN Park rekreacyjno sportowy POŁUDNIE... Rys. 1.1. Szkic Projektowanego Parku Południe A Zwałowisko Maria ; B Zwałowisko Kostuchna; C Osadniki Krystyna Fig. 1.1. Planned Park South A Heap Maria ; B Heap Kostuchna; C Sedimentation tanks Krystyna 2. Wartości przyrodnicze Otoczenie ww. obiektów jest wyjątkowe. Stanowią je kompleksy leśne zwane zielonymi płucami Katowic, organizacyjnie ujęte w Leśny Pas Ochronny (rys. 2.1) oraz Rezerwat Las Murckowski. Siedliska otaczające tereny poprzemysłowe są ostoją pomnikowej przyrody, żyznej buczyny zachodniokarpackiej. W południowym fragmencie, objętym projektem, występuje siedlisko średnio ubogiego subkontynentalnego boru mieszanego sosnowo dębowego, fragmentarycznie siedliska borowe i ols. 158
Rys. 2.1. Leśny pas ochronny Fig. 2.1. Forest protective belt Największą wartością omawianych terenów leśnych jest naturalność drzewostanów. Wartość tę podnosi fakt występowania na znacznym obszarze drzewostanów bukowych w wieku ponad 100 lat (rys. 2.2), oraz licznych roślin chronionych i rzadkich. W sąsiedztwie terenów po byłej kopalni w Murckach znajduje się granica rezerwatu Las Murckowski. Rezerwat ten, o powierzchni 102,56 ha utworzony 16.12.1953 r., a powiększony 10.05.1989 r. jest fragmentem naturalnych lasów mieszanych dawnej Puszczy Śląskiej zachowanym wśród wysoce uprzemysłowionych i zurbanizowanych terenów (Henkel 2000). Na obszarze rezerwatu, poza pomnikowymi bukami występują okazałe dęby oraz wiąz górski, jawor, klon, grab, lipa, brzoza, jarzębina, topola, jesion, wierzba. Pośród zwierzyny łownej występują tu jelenie, sarny, dziki, lisy, zające. 3. Obszar A zwałowisko Maria Zwałowisko Maria (ok. 42 ha) jest nieczynnym przemysłowo obiektem zlokalizowanym w dzielnicy Katowice Murcki. Powstało z nagromadzenia odpadów pogórniczych z przeróbki mechanicznej węgla w zakładzie przeróbczym obecnie zlikwidowanego Ruchu II Maria. Składowane odpady na przestrzeni lat uformowały nadpoziomową bryłę w kształcie spłaszczonego owalu na kierunku wschód zachód. Wierzchowina jest prawie płaska, skarpy boczne o zróżnicowanym pochyleniu (rys. 3.1). W projekcie planowane jest zagospodarowanie zwałowiska o charakterze parkowym. 159
S. LASEK, J. WILCZKIEWICZ, A. BOGDAN Park rekreacyjno sportowy POŁUDNIE... Rys. 2.2. Buki Fig. 2.2. Beeches Przewiduje się wybudować docelowo: ścieżki piesze i rowerowe, tory zjazdowe narciarskie, tor saneczkowy i zjeżdżalnie, place zabaw, niezbędne drogi techniczne. Tereny sportowe na stokach północno wschodnim i północno zachodnim to: wyciąg narciarski o długości 140 m z możliwością wydłużenia do 180 m (różnica poziomów 42,50 m do 49,00 m), wyciąg narciarski o długości 100 m (różnica poziomów ~ 28,0 m), dwa sztuczne stoki narciarskie wzdłuż wyciągów oraz stoki sztucznie naśnieżane, sztuczny tor saneczkowy (Cichocki i in. 2001). Przewiduje się również adaptację obiektów istniejących i budowanych dla programu: 160
hotel (motel) z gastronomią, kryte i otwarte korty tenisowe, kryte kąpielisko z częściowym programem aqua parku, wielofunkcyjna hala sportowa, ośrodek odnowy biologicznej, ośrodek sportów walki, kręgielnia, boiska do różnych gier (Cichocki i in. 2001). Prace na tym obiekcie rozpoczęto w 2002 r. Ustabilizowano wierzchowinę skarpy, trwają prace przy wykonywaniu w niej zagłębienia, które uchwyci wody opadowe. Wody te można będzie sprowadzić w zorganizowany sposób do systemu odwodnienia zwałowiska. Prace powyższe zapobiegną niekontrolowanej erozji zboczy. 4. Obszar B zwałowisko Kostuchna Rys. 3.1. Zwałowisko Maria Fig. 3.1. Heap Maria Na zwałowisku w Katowicach Kostuchnie (powierzchnia 32 ha), (rys. 4.1) przewiduje się, zgodnie z projektem, park na stokach południowych, zachodnich i północnych. Park będzie pełnił funkcję zieleni izolacyjnej dla terenów kopalni z systemem ścieżek pieszych i rowerowych oraz niezbędnymi drogami technicznymi. Całoroczny narciarski ośrodek szkoleniowy (z dodatkowym programem rekreacyjnym) będzie realizowany na stoku północno wschodnim. Główny parking ośrodka wraz 161
S. LASEK, J. WILCZKIEWICZ, A. BOGDAN Park rekreacyjno sportowy POŁUDNIE... z obiektami kubaturowymi (restauracja, kawiarnia, serwis i wypożyczalnia sprzętu narciarskiego) zlokalizowany będzie na terenie przy linii kolejowej. Projekt przewiduje: wyciąg krzesełkowy i orczykowy o długości 210 m (różnica poziomów 56,0 m), sztuczny stok narciarski wzdłuż wyciągu, sztuczny tor saneczkowy, naturalne trasy narciarskie zjazdowe sztucznie naśnieżane dla przedłużenia sezonu narciarskiego, trasy narciarskie biegowe, elementy towarzyszące w parkowym zagospodarowaniu całości założenia, skocznie narciarskie (duża i mała), kawiarnia widokowa na szczycie (Cichocki i in. 2001). Rys. 4.1. Zwałowisko Kostuchna Fig. 4.1. Heap Kostuchna Rozpoczęcie rekultywacji tego obszaru nastąpiło w 1999 r. Pierwszy etap rekultywacji w zakresie formowania bryły, systemu odwodnienia i w części rekultywacji biologicznej został zrealizowany (rys. 4.2). Aktualnie prowadzone są prace na drugim etapie rekultywacji. 5. Obszar C osadniki Krystyna Do osadników Krystyna (ok. 24 ha) kierowane były szlamy popłuczkowe z zakładu przeróbczego zlokalizowanego przy zlikwidowanych szybach Maria. Po całkowitym wypełnieniu komór osadniki zostały wyłączone z ruchu (rys. 5.1). W projekcie przewidziano leśny kierunek zagospodarowania terenu, umożliwiający docelowo włączenie zrekultywowanego terenu w projektowany kompleks Parku. Projektuje się zagospodarowanie osadników poprzez stworzenie nowej rzędnej terenu o wysokości ok. 30 m do 40 m ponad poziom otaczającego terenu a docelowo wzgórza parkowego. Teren zostanie zalesiony i wykorzystany dla funkcji sportowo rekreacyjnych takich jak ścieżki piesze, rowerowe i jeździeckie z elementami małej architektury rekreacyjnej (miejsca wypoczynku, punkty widokowe, miejsca na grill itp.). W ramach robót przygotowawczych kopalnia wykonała renowację drogi leśnej, która łączy komunikacyjnie kopalnię z osadnikami (rys. 5.2), co pozwoli bez szkody dla środowiska leśnego na transport skały płonnej na osadniki. Równolegle do drogi wykonano rów, którego celem jest kierowanie wód opadowych z obszaru osadników. 162
Rys. 4.2. Zwałowisko Kostuchna porośnięte trawą zbocza Fig. 4.2. Heap Kostuchna slope covered with grass Rys. 5.1. Osadniki Krystyna Fig. 5.1. Sedimentation tanks Krystyna 163
S. LASEK, J. WILCZKIEWICZ, A. BOGDAN Park rekreacyjno sportowy POŁUDNIE... 6. Obszar D park leśny Rys. 5.2. Droga do osadników Krystyna Fig. 5.2. Way to sedimentation tanks Krystyna Całość terenu leśnego (ok. 179 ha), ze względu na nieprzeciętne walory przyrodnicze, wymaga utrzymania stanu istniejącego z przystosowaniem dla funkcji turystycznych. Przystosowanie będzie polegało na z maksymalnym wykorzystaniu istniejących dróg i ścieżek pieszych i rowerowych oraz wydzieleniem tras do jazdy konnej wraz z miejscami biwakowymi. Centralna część obszaru leśnego ze starodrzewem bukowym powinna być objęta ochroną prawną w formie użytku ekologicznego (rys. 1.1, 2.2). Planowane zagospodarowanie to: adaptacja istniejących dróg gospodarczych i ścieżek z zagospodarowaniem w formie naturalnych ławek (np. z pni drzew) i punktów biwakowych na obrzeżach, ustanowienie użytku ekologicznego obejmującego starodrzew bukowy odpowiadający naturalnej strukturze gatunkowej dawnych lasów w tym obszarze. 7. Podsumowanie Koncepcja utworzenia przedmiotowego Parku ma na celu stworzenie zaplecza rekreacyjno sportowego dla dynamicznie rozwijających się urbanistycznie południowych dzielnic miasta Katowice, w formie kompleksu złożonego ze zrekultywowanych ww. obiektów (A, B, C) wkomponowanych w usytuowane pomiędzy nimi tereny leśne (D). Przyjęto zasadę pełnego zachowania tych obiektów i podniesienia posiadanych przez nie walorów przyrodniczych, z dostosowaniem do funkcji rekreacyjnych. 164
Rys. 6.1. Park leśny Fig. 6.1. Park forest W efekcie zagospodarowania powyższych obiektów, założono utworzenie trzech obszarów intensywnego zagospodarowania rekreacyjnego przewidując, że omówione tereny leśne ze względu na ich walory przyrodnicze będą pełnić rolę swoistego łącznika ekologicznego. Park rekreacyjno sportowy Południe jest w zaawansowanym stadium realizacji. Przewiduje się, że prace nad kształtowaniem morfologii terenu, zadrzewieniu i zakrzewieniu zostaną ukończone na zwałowiskach Kostuchna i Murcki w 2007 r. a na osadnikach Krystyna w 2010 r. Literatura [1] Cichocki K., Joseph-Tomaszewska E., Zarzecka K. 2001: Koncepcja programowo przestrzenna ośrodka rekreacyjno sportowego obejmującego tereny nieczynnych zwałowisk Boże Dary w Kostuchnie, Maria w Murckach oraz byłych osadników Krystyna. [2] Henkel K. 2000: Rezerwat Las Murckowski. http://www.cdpgs.katowice.pl/rezerwaty. Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska. Katowice. Recreation and sports park South Coal mine Murcki worked out the plan of recreation and sports park South. It includes within the framework of activities which are prevents negative influence on natural environment. This plan realizes reclamation of mine heaps in Katowice Kostuchna and Katowice Murcki, and former sedimentation tanks Krystyna - in touristic park direction. This plan was nobled with second prize in competition Technośląsk for best project of postindustrial areas management, organized by Trybuna Górnicza. Przekazano: 29 marca 2005 r. 165