Jarosław Zieliński Współczesne systemy polityczne System polityczny może być rozumiany jako podstawowe struktury władz państwowych oraz główne zasady polityczne i prawne; jako ogół instytucji, za pośrednictwem których podejmowane są decyzje polityczne. Elementami systemu politycznego są instytucje władzy państwowej i partie polityczne, a także ich funkcje i sieć powiązań między nimi oraz normy regulujące ich aktywność: konstytucja i ważniejsze ustawy, takie jak ustawa o partiach politycznych czy prawo wyborcze. Sporą rolę odgrywają tu partie polityczne i system partyjny, określane jako podsystem partii politycznych. Innym często wyróżnianym podsystemem jest podsystem instytucji władzy Tak również może być rozumiany ustrój polityczny, zwykle jednak system polityczny jest rozumiany jako pojecie szersze niż ustrój polityczny, czy reżim polityczny. Bliskim pojęciem jest reżim polityczny, rozumiany jako specyficzna formą organizacji politycznej, układ formalnych i nieformalnych zasad i mechanizmów regulujących funkcjonowanie władzy politycznej oraz jej powiązania ze społeczeństwem. Wyróżnia się reżimy demokratyczne i niedemokratyczne, a wśród tych ostatnich autorytarne i totalitarne. Instytucja polityczna może być rozumiana jako zespół osób biorących udział w życiu politycznym (w tym rozumieniu parlament) lub jako zespół norm prawnych odnoszących się do działania politycznego (referendum). Podział systemów politycznych Współczesne systemy polityczne są klasyfikowane według wielu różnych kryteriów, z których najważniejsze to: charakter głowy państwa (monarchie i republiki). zależności między głową państwa a szefem rządu (systemy prezydialne i parlamentarne), relacje między władzą ustawodawczą a wykonawczą (systemy parlamentarne, prezydenckie, parlamentarno-prezydenckie, parlamentarno-komitetowe) charakter reżimu politycznego (państwa demokratycznie i niedemokratyczne).
2 Monarchie i republiki Według charakteru instytucji głowy państwa wśród współczesnych państw wyróżnia się monarchie i republiki. Monarchia to państwo, w którym władza należy do dziedzicznego z reguły monarchy. Pełni on swoje funkcje dożywotnio i ma zazwyczaj przyrodzone prawo do tronu. Nie podlega on prawu, jest wyniesiony ponad pozostałych członków społeczeństwa. Jako jej odmiany, według kryterium zakresu władzy monarchy, wyróżnia się monarchię absolutną, monarchię konstytucyjną i monarchię parlamentarną. Monarchia absolutna jest państwem, w którym monarchia sprawuje pełnię władzy - władzy w zakresie stanowienia prawa, władzy wykonawczej i sądownictwa. Monarcha jest tu ponad prawem i poza wszelką kontrola. Monarchia konstytucyjna to państwo, w którym władza monarchy jest ograniczona przez obowiązującą konstytucję. Monarchia parlamentarna natomiast to państwo, w którym władza monarchy jest symboliczna, a władzę sprawuje wybrany w wyborach powszechnych parlament i odpowiedzialny przed nim politycznie rząd. Republika jest państwem, w którym najwyższe władze państwowe są powoływane na określony czas w wyborach powszechnych lub w wieloosobowych kolegiach wywodzących się z wyborów powszechnych. Prezydialny i parlamentarny system rządów Ze względu na relacje miedzy głową państwa i szefem rządu oraz z uwagi na procedurę odpowiedzialności rządu wyróżnia się prezydialny system rządów i parlamentarny system rządów. W prezydialnym system rządów prezydent pochodzący z wyborów powszechnych jest jednocześnie głową państwa i szefem rządu. Prezydent powołuje rząd składający się z ministrów odpowiedzialnych przed nim. Nie ponosi odpowiedzialności politycznej, a ze stanowiska może być usunięty tylko przez pociągnięcie go do odpowiedzialności konstytucyjnej za naruszenie konstytucji i ustaw, z zachowaniem specjalnej procedury w parlamencie. Nie można łączyć miejsca w rządzie i w parlamencie, a funkcjonowanie rządu jest niezależne od parlamentarnej większości. Prezydent nie może rozwiązać parlamentu.
3 Przykładem takiego systemu rządów jest system Stanów Zjednoczonych. Specyficznym przykładem jest Szwajcaria, gdzie głową państwa jest siedmioosobowa Rada Związkowa, która jest jednocześnie rządem. Prezydialny system rządów może też występować w państwie będącym monarchią konstytucyjną, jak w Niemczech od roku 1871. Parlamentarny system rządów to system, w którym funkcje głowy państwa i szefa rządu są rozdzielone. Parlament organ kolegialny, sprawujący władzę ustawodawczą, pochodzący z wyborów powszechnych zajmuje stanowisko nadrzędne lub co najmniej równorzędne w stosunku do organów władzy wykonawczej. Większość parlamentarna powołuje rząd, który jest od niej zależny, jest przed nim odpowiedzialny politycznie. Rząd ustępuje po otrzymaniu wotum nieufności w parlamencie. Funkcje w rządzie i parlamencie mogą być łączone; ministrami i premierami często zostają posłowie. Głowa państwa ma prawo do rozwiązania parlamentu. Przykładem parlamentarnego system rządów są systemy rządów Francji i Niemiec, także Wielkiej Brytanii i Szwecji. Odpowiedzialność polityczna opiera się na założeniu, że parlament może odwołać szefa rządu, a z nim cały gabinet, jak i poszczególnych ministrów, gdy negatywnie oceni ich sposób prowadzenia polityki państwa. Mechanizmem realizacji odpowiedzialności politycznej jest instytucja wotum nieufności. System parlamentarny, prezydencki lub mieszany Ze względu na relacje między głową państwa, parlamentem i rządem można wyróżnić systemy: parlamentarny, prezydencki, mieszany, prezydencko-komitetowy. System parlamentarny charakteryzuje silna pozycja parlamentu. Parlament jest wybierany na drodze wyborów powszechnych. Rząd jest powoływany przez głowę państwa na wniosek większości parlamentarnej. Król lub prezydent powołuje premiera, a następnie na wniosek premiera - ministrów. Głowa państwa nie jest odpowiedzialna politycznie za swoją działalność, spełnia jedynie funkcje reprezentacyjne i ceremonialne. Rząd ponosi odpowiedzialność polityczną przed parlamentem. Zarówno głowa państwa jak i członkowie rządu ponoszą odpowiedzialność konstytucyjną. System parlamentarny ma kilka odmian: system gabinetowo-parlamentarny istnieje w Wielkiej Brytanii, system parlamentarno-gabinetowy - w krajach Europy kontynentalnej (w pierwszym gabinet ma przewagę nad parlamentem, w drugim parlament nad gabinetem), natomiast system parlamentarny w Niemczech nazywany
4 jest systemem kanclerskim kanclerz jest szefem rządu i tylko on ponosi odpowiedzialność polityczną za działalność rządu przed parlamentem. System prezydencki charakteryzuje się silną pozycją prezydenta. Prezydent jest wybierany w wyborach powszechnych podobnie jak parlament, jest więc równorzędnym z parlamentem reprezentantem narodu. Jest głową państwa i szefem administracji, zwierzchnikiem sił zbrojnych; prowadzi politykę zagraniczną. Prezydent tworzy rząd; ani on ani jego ministrowie nie są odpowiedzialni politycznie przed parlamentem. Nie może rozwiązać parlamentu. System ten istnieje w Stanach Zjednoczonych. System parlamentarno-prezydencki, system semiprezydencki albo system mieszany stanowi połączenie elementów systemu parlamentarnego i prezydenckiego. Prezydent pochodzi z wyborów powszechnych, podobnie jak parlament. Władzę wykonawczą sprawuje prezydent i rząd. Rząd jest odpowiedzialny przed parlamentem, może być też odpowiedzialny przed prezydentem. Przykładem jest współczesna Francja. System parlamentarno-komitetowy, zwany też systemem komitetowym lub systemem rządów dyrektoriatu, opiera się na zasadzie jednolitości władzy państwowej. Parlament jest najwyższym organem reprezentującym naród. Rząd wyłaniany jest bezpośrednio przez parlament, jest komitetem wykonawczym parlamentu i jest odpowiedzialny przed nim politycznie. Głową państwa jest siedmioosobowa Rada Związkowa, która jest jednocześnie rządem. Głowa państwa nie może rozwiązać parlamentu przed końcem jego kadencji. System ten występuje w Szwajcarii. Państwo unitarne i państwo złożone Ze względu na strukturę terytorialno-administracyjną państwa i stopień centralizacji bądź decentralizacji państwa wyróżniane są państwa unitarne i państwa złożone. Struktura terytorialno-administracyjna państwa określa stosunki między centrum a częściami składowymi państwa. Państwo unitarne to takie państwo, w którym jednostki terytorialne i ich organy są podporządkowane władzom centralnym, określającym zakres ich samodzielności. Państwo takie jest wewnętrznie jednolite. Jednostki terytorialne nie mają żadnej politycznej samodzielności. Występuje w nim jednolity system prawa, organów sądowych, prawodawczych i wykonawczych. Jest to współcześnie najbardziej rozpowszechniona forma państwa, nie tylko w Europie ale i na świecie. Państwami unitarnymi są między innymi Polska czy Francja.
5 Państwo złożone to takie, w którym jego części składowe mają pełny lub ograniczony zakres suwerenności. Każda z części składowych ma swoje kompetencje i system organów prawodawczych, wykonawczych i sądowniczych. Wśród państw złożonych wyróżniane są unia personalna, unia realna, konfederacja i federacja. Unia personalna jest związkiem dwóch lub więcej państw poprzez osobę wspólnej głowy państwa z zachowaniem odrębnego systemu instytucji państwowych. Dotyczy ona z reguły monarchii. Taką unią była w swoim czasie unia Polski i Litwy. Unia realna jest związkiem dwóch lub więcej państw. Istnieją wspólne organy władzy, takie jak głowa państwa, parlament, obecny jest wspólny system monetarny, jest prowadzona wspólna polityka zagraniczna i obronna. Konfederacja jest związkiem państw powołanym w celu realizacji pewnych zamierzeń. Organy konfederacji sprawują władzę za pośrednictwem organów państw członkowskich. Państwa tworzące konfederację zobowiązują się pewne funkcje wykonywać wspólnie, a przy tym pozostają państwami suwerennymi i utrzymują swoją osobowość międzynarodową. Najczęściej powoływany jest wspólny organ w formie zgromadzenia parlamentarnego, w którym części składowe konfederacji są równoprawne w głosowaniu. Federacja jest krajem związkowym, którego części składowe mają samodzielność prawną i pewien określony zakres samodzielności politycznej. Części składowe są podmiotami federacji i mają własny podział administracyjno-terytorialny. Terytorium państwa federalnego nie jest jednolitą całością, a składa się z terytoriów podmiotów federacji. Podmioty te nie mają prawa pełnego uczestnictwa w stosunkach międzynarodowych. Mają własne konstytucje, własne prawodawstwo, organy sądownicze, prawodawcze i wykonawcze; uchwalają ustawy obowiązujące na swoim terytorium. Jedna z izb parlamentu związkowego reprezentuje interesy podmiotów federacji. Istnieje podział kompetencji między federację a jej części składowe. Jest to współcześnie najczęściej występująca forma państwa złożonego. Przykładem państw federacyjnych są Stany Zjednoczone, Rosja, Belgia, Niemcy. Autonomia Autonomia, określana też jako autonomia regionalna, to wewnętrzne samozarządzanie części terytorium państwa na podstawie kompetencji ustawodawczych dotyczących spraw o lokalnym znaczeniu.
6 Podstawą prawna działalności organów autonomicznych jest statut autonomii. Jest on zatwierdzany przez organ ogólnopaństwowy, najczęściej przez parlament. Rządy centralne przez swoich specjalnych pełnomocników nadzorują działalność parlamentu i rządu autonomii. Może być uwarunkowana geograficznie, historycznie, narodowościowo, religijnie. Autonomia istnieje współcześnie między innymi w Szkocji, w kraju Basków, na Sycylii, w Izraelu na okupowanych terytoriach palestyńskich. Jest etapem na drodze do niepodległości. Bibliografia 1. Leksykon politologii, pod redakcją Andrzeja Antoszewskiego i Ryszarda Herbuta, Atla2, Wrocław 1996. 2. Nowa encyklopedia powszechna PWN, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996. 3. Państwa świata. Słownik szkolny, pod redakcją Tadeusza Mołdawy, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1998. 4. Słownik polityki, pod redakcją Marka Bankowicza, Wiedza Powszechna, Warszawa 1996. 5. Wojtaszczyk, Konstanty Adam, Współczesne systemy polityczne, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1992. 4 czerwca 2000